Senedd Stiniog -Cofeb a Baner

Sefydlwyd Gweithgor – o rai o gynghorwyr Rhiw a Bowydd, er mwyn trin a thrafod y cynlluniau diweddaraf ar gyfer gosod safle MUGA (Multi Use Gaming Area) yn y Parc. Rhaid cyfaddef, mae’r cynlluniau i weld yn rhai da dros ben a bydd yn sicr o fod yn ased gwerthfawr i’r dref. Mae’r Pwyllgor wedi cyfarfod yn barod a’r gwaith hyn wedi dechrau.

Hefyd yn y cyfarfod, trafodwyd llythyr a dderbyniodd y Cyngor gan aelod o’r cyhoedd. Roedd yn sôn am hanes chwarelyddol y dref a gan fod llechfaen y ffownten yn Diffwys bellach yn segur, a pham na ellir ei throi’n gofeb i’r chwarelwyr hynny a gollodd eu bywydau yn y diwydiant? 

Pam ddim yn wir, mae hi’n sefyll yng nghanol y dref yn gwneud dim fel y monolith mawr yna ar ddechrau 2001: A Space Odyssey ar hyn o bryd tydi, (gwell peidio sôn am fwncïod o’i hamgylch!). 

Cafodd y cynnig ymateb dda yn y Siambr a phenderfynwyd bwrw ymlaen gyda’r syniad o osod plac o ryw fath arni. Bwriedir ymholi os oes arian a’r gael o’r Gronfa Lefelu neu o gronfa Llewyrch o’r Llechi i wneud y gwaith. Yn y drafodaeth cytunwyd na ddylid gwneud ymgais i enwi unigolion ond dylai’r gofeb yn hytrach gofio’r holl chwarelwyr hynny a fu farw, unai’n uniongyrchol drwy ddamwain drychinebus neu o ganlyniad i’r llwch a fu’n raddol yn cau eu hysgyfaint. Rydym yn cofio’r milwyr a gollwyd yn y Rhyfeloedd Byd yn y dref, dylem gofio’r arwyr fu’n gweithio yn y chwareli hefyd dybiwn i.

Cytunwyd, wedi cynnig gan y Cyng. Marc Thomas, i hedfan baner Y Ddraig Aur yn y dref drwy fis Tachwedd er cof am frwydr Twthill, (2il o Dachwedd, 1401), ble cododd Owain Glyndŵr y faner wrth ymosod ar dref frenhinol Caernarfon. Ni wnaeth yr un o’r ddwy ochr orchfygu ond fe adroddwyd fod tua 300 o filwyr Cymreig wedi eu lladd yno gan amddiffynwyr estron y dref.

Yn y cyfarfod Mwynderau (21/10/24), cafwyd manylion am gyflwr diweddaraf y caeau chwarae a’r llwybrau cerdded a phenderfynwyd mynd ati i wneud y gwaith a argymhellwyd gan y swyddogion.

Penderfynwyd hefyd i fynd ati i drin coed ar Sgwâr Oakeley. Mae’r coed wedi tyfu’n flêr ac angen eu tocio.
DMJ (barn, nid cofnod swyddogol sydd uchod)

- - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024

 

Y Gymdeithas Hanes -Côr y Moelwyn ar Daith

Gwelodd mis Hydref gyfarfodydd y Gymdeithas Hanes yn ail-gychwyn. Y siaradwr y tro hwn oedd Gareth T. Jones a’i destun oedd Teithiau Côr y Moelwyn ar draws yr Iwerydd yn 1910 ac 1912.

Cychwynnodd gydag ychydig o gefndir yr arweinydd Cadwaladr Roberts o Danygrisiau a chyfeiriodd y gwrandawyr a oedd eisiau mwy o hanes y cerddor nodedig hwn, at erthygl Meredydd Evans yn Rhamant Bro 1991.

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif, llywydd y côr oedd yr aelod seneddol Syr Osmond Williams a phan ddaeth y Brenin Edward VII i agor adeilad newydd prifysgol Bangor yn 1907, gofynnodd i’r côr ganu ar y llong frenhinol tra’r oedd y parti brenhinol yn swpera. 

Yn dilyn hynny, mabwysiadodd y côr y teitl ‘Brenhinol’ yn eu henw, ond dangosodd Gareth ateb a dderbyniodd ei dad (Ernest Jones) oddi wrth y Swyddfa Gartref yn 1973, yn nodi na wnaeth y côr erioed ofyn am ganiatâd i ddefnyddio y teitl hwnnw.

Bu dirywiad sydyn a sylweddol iawn yn y diwydiant llechi yn 1900 ac arweiniodd hynny at lawer iawn o ddynion yn colli eu gwaith neu yn cael torri eu horiau yn y chwareli. 

 

Mae’n dra thebygol bod y gobaith o ennill cyflog da am bedwar mis, wrth ganu yn America, wedi apelio at aelodau o’r côr, a dewiswyd 24 ohonynt i fynd ar daith drwy ogledd-ddwyrain UDA yn niwedd 1909. 

O ddyfyniadau o ddyddiaduron a phapurau newydd y cyfnod, clywyd am lwyddiant ysgubol y daith a’r croeso a gafodd y côr yn ardaloedd Cymreig yr UDA. Daethant adref yn nechrau Mai 1910 (heblaw am bedwar aelod, a ddewisodd aros yno). Yr oeddent wedi canu mewn 115 cyngerdd mewn 118 diwrnod. Fe gostiodd y daith £2,500 (£370,000 heddiw) ac yr oedd £100 yn y banc ar ei diwedd (£15,000).

Tra’r oeddent i ffwrdd, bu farw'r brenin Edward VII a sefydlwyd cronfa er cof amdano i gasglu arian i drechu y ddarfodedigaeth (TB). Gofynnodd y Barwn David Davies (Llandinam) i’r côr fynd ar daith ar draws yr Iwerydd unwaith eto er mwyn casglu arian tuag at y gronfa – a neidiodd Cadwaladr at y cynnig. Y tro hwn, yr oedd y daith am fod yn fwy uchelgeisiol – am fynd coast-to-coast gan dreulio llawer o’r amser yng Nghanada. 

Ymadawodd y côr ym Medi 1911, ond o’r dechrau, ymddangosodd problemau. Nid oedd y trefniadau yn dda, ac yr oeddent yn ymweld â llawer o ardaloedd ble nad oedd llawer o alltudion Cymreig yn byw ynddynt. Wrth iddynt fynd ymhellach tua’r gorllewin aeth pethau o ddrwg i waeth a phenderfynwyd bod y daith yn llyncu’i phen a bod yn rhaid eu galw gartref. 

Cyrhaedd’sant adref ddechrau Chwefror – bedwar mis ynghynt nag a fwriadwyd. Darllenodd Gareth wedyn lythyrau, yr oedd ei dad wedi eu darganfod, rhwng ysgrifennydd David Davies â swyddogion y côr â gwraig y Parch. Silyn Roberts a oedd wedi mynd efo’r côr i siarad yn y cyngherddau i egluro am y Gronfa Goffa. Gwelir o’r llythyrau fod y côr yn anfodlon iawn ar y penderfyniad i’w galw gartref ac yn teimlo eu bod wedi cael cam – ond gwelir hefyd resymau David Davies dros wneud hynny. Yn hytrach na bod wedi codi arian, yr oedd y daith wedi bod yn fethiant ariannol trychinebus. 

Yr oedd colled o £1,000 pan alwyd hwy adref (tua £150,000 heddiw) ac fel ymateb i sylw’r côr am i Davies dorri eu gytundeb â nhw, dadleuai Davies y gallai fod yn dweud mai y côr eu hunain ddylai fod yn atebol am y golled gan mai nhw oedd yn gyfrifol am y trefniadau. 

Yn dilyn hyn oll, fu yna fawr o fri ar gorau meibion yn ’Stiniog am sawl cenhedlaeth. 

Talwyd y diolchiadau gan Tecwyn Williams a fu’n aelod o Gôr y Moelwyn (yn ei newydd wedd) am nifer o flynyddoedd.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024

Rhod y Rhigymwr -Af ymaith ar daith bob dydd

Rydw i’n gwbl argyhoeddedig fod mynd allan i gerdded yn ddyddiol nid yn unig yn gwneud lles i’r corff, ond yn llesol i’r meddwl hefyd. Mae’r holl arbenigwyr meddygol y cefais ymwneud â nhw’n ystod y flwyddyn yn cytuno efo fi gant y cant. 

Ar ôl fy nhriniaeth ddiweddaraf, roeddwn yn benderfynol o barhau â’r cerdded, gan ddechrau efo siwrneiau byr, a chynyddu’n raddol fel y byddai’r corff yn caniatáu. Roedd y llawfeddyg yn Llundain wrth ei fodd yn clywed hynny pan gefais air ag o i drafod fy natblygiadau ôl-driniaethol yn ddiweddar. Pwysleisiodd y byddai’r corff a’r meddwl yn elwa’n fawr. 

Un agwedd o’r lles meddyliol na allwn drafod ag o oedd mod i’n gosod tasg feddyliol i mi fy hun bob dydd bron ... ceisio gweithio englyn. Dyma’r cyntaf ddaeth i mi ganol Medi:

AM DRO

Rhag bod yn berson llonydd - yn y tŷ,
Os teg fydd y tywydd
Af ymaith ar daith bob dydd
Fy hun hyd Lyn Trawsfynydd.

Dros y canrifoedd, bu tymor yr hydref yn cynnig ei hun yn destun i feirdd. O weld y dail crin yn pentyrru mewn ffosydd a than draed hyd y ffyrdd, gweithiwyd yr englyn yma:

DAIL HYDREF

Â’r deiliach yn crebachu - yn y ffos
A hyd ffordd yn pydru,
Ar ras wyllt ‘rhen Forys hy
Gara’r hwyl o’u sgrialu.

Dail hyd y ffordd yn aros am Forys y Gwynt i’w sgrialu, a Choelcerth y perthi

A hithau’n tynnu at ddiwedd Hydref, roedd yr olygfa o bobtu’r lôn i fyny at Argae Newydd Maentwrog yn wledd i’r llygad. Wrth syllu ar y dail rhydlyd ar goed a pherthi, a hithau’n dynesu at Galan Gaeaf a Noson Guto Ffowc, dychmygais weld coelcerth. Gyda’r dail yn tynnu at ddiwedd eu hoes yn y fflamau, ni allwn ond edrych ymlaen yn obeithiol, a gweld fod yna her yn ei hwynebu. Ymhen rhyw hanner blwyddyn, daw gwreichion newydd i frigau’r perthi a chânt eu haileni eto.

Fel y dywedodd R. Williams Parry’n ei awdl enwog: ‘Marw i fyw mae’r haf o hyd’:

COELCERTH

Hardd yw coelcerth y perthi - a dail rhwd
Ola’r haf amdani;
Mae her yn ei fflamau hi
I wanwyn yr aileni.

Mae gweld rhywbeth, boed yn fyw neu mewn llun, yn gallu ennyn yr awen mewn prydydd. Mae camera’r ffôn symudol mewn poced yn declyn mor ddefnyddiol i’r sawl sy’n crwydro’n yr awyr agored. Ar un o’m teithiau diweddar, ceisiais blethu’r disgrifiadau yma’n englyn ar ôl gweld effaith Hydref ar dair coeden:

WEDI’R FRWYDR

Gweld archoll ar wisg collen, - ing a loes
Yng ngleisiau masarnen,
Clystyrau briwiau ar bren -
Filoedd ar griafolen.

Archoll collen; Cleisiau masarnen; Clystyrau briwiau’r pren criafol

Ond er mor dlws ydy aeddfedrwydd Hydref, mae yna hagrwch i’w weld ynddo hefyd:

HAGRWCH HYDREF

Yn nhyfiant fy nghynefin - â drain gwyllt
Hydre’n gwau’n anhydrin,
Aceri hyll rhedyn crin
Rythant ar flodau’r eithin.

Os gwelais i ddarluniau amrywiol Hydref yn fy nghynefin, daeth Simon ap Lewis ar eu traws mewn rhan arall o Ynysoedd Prydain. Fe ymwelodd o â Gardd Harlow Carr, gerllaw tref Harrogate, yng Nghogledd Sir Efrog yn ddiweddar, ac anfon i mi lun o’i harddwch ynghyd ag englyn pwrpasol i gydfynd â hynny:

Rhedyn crin yn rhythu ar flodau’r eithin; Harlow Carr hydrefol

GARDD HARLOW CARR HYDREFOL

I'r hesb cynigia ryw ysbaid, dilyw
o'i deiliant, coed euraid,
dofi'r lliw a dyf o'r llaid,
su sy'n ynys i'r enaid.

- - - - - - - - - 

Rhan o golofn reolaidd Iwan Morgan, o rifyn Tachwedd 2024.

Mae Iwan hefyd yn gosod tasg farddonol bob mis; prynwch gopi o Llafar Bro er mwyn cymryd rhan!

Lluniau Iwan Morgan

 

Crwydro -Pedol Ffestiniog

Pur anaml y daw’r cyfle i lythrennol rowlio o’r gwely, cerdded drwy’r drws ffrynt ac allan drwy giat yr ardd i gychwyn taith, ond fellu oedd dydd Sadwrn i mi. 

Wrth edrych ar rhagolygon yn hwyr nos Wener, diwrnod braf oedd hi’n addo, ond yn amlwg roedd pethau wedi newid dros nos, gan mai niwl, ychydig o law, a gwyntoedd cryfion fu i ni brofi ar hyd y daith.

Wrth i ni gychwyn, roedd y wawr yn dechrau torri wrth i ni gerdded drwy stryd ‘Stiniog, tuag at Glan y Pwll, a llwybr sy’n dilyn godrau Nyth y Gigfran tuag at Dolrhedyn. Wrth anelu i fyny allt Stwlan, roedd y Moelwyn yn gwisgo'i gap, ac mewn amdo o niwl trwchus.

Wedi cyrraedd llyn Stwlan, roeddym yn y niwl, a dyna fu’r hanes wrth i ni ymlwybro drwy’r hen chwarel, drwy ganol Moelwyn Bach ac at y copa. Roedd y gwynt pellach yn cryfhau hefyd, fellu byr iawn fu’n ymweliad â’r copa cynta, cyn anelu dros Graig Ysgafn, ac esgyn Moelwyn Mawr – pwynt ucha’r diwrnod.

Doedd y niwl dal heb godi, felly lawr a ni hyd grib gogleddol Moelwyn Mawr at gopa’r Garnedd Lwyd (neu’r "Moelwyn Mawr north ridge" yn ôl rhestr y Nuttalls!). Hon oedd y copa a ddilëwyd oddi ar restr mynyddoedd Cymru, yn gwbwl ddi-seremoni rai blynyddoedd yn ôl, gan greu stwr mawr (a dealladwy) yn lleol, gan fod y cyfryngau wedi cam adrodd y stori, gan adrodd bod Moelwyn Mawr bellach ddim yn fynydd!! (Gweler Hir Oes i'r Moelwyn Mawr)

- - - - - - 

Detholiad byr ydi'r uchod o erthygl gan Erwyn Jones a ymddangosodd yn rhifynnau Hydref a Thachwedd, yn disgrifio taith yr arweiniodd ar ran Clwb Mynydda Cymru. Gallwch ddarllen yr erthygl gyfan ar wefan y clwb: Pedol Stiniog 14 Medi 

(Nid yw Llafar Bro yn gyfrifol am gynnwys gwefannau eraill)

Yr Aurora Borealis / Llewyrch yr Arth

Mae gan yr aurora borealis amryw o enwau yn Gymraeg megis Gwawl y Gogledd, Llewyrch yr Arth, neu Ffagl yr Arth ond rhaid i mi gyfaddef fod yr enwau hyn i gyd yn ddieithr i mi gan mai dieithr iawn yw’r ffenomen hon yn ardal Llafar Bro … ond nid eleni, fel y gall pawb aeth i ben y Crimea ddechrau mis Hydref i weld y goleuadau anhygoel yn lliwio’r awyr.

Llun: Edwina Fletcher

Roedd y ffenomen yn gyfyngedig i’r gogledd pell yn hanesyddol ac o fewn y Cylch Arctig yn arbennig, ond erbyn hyn mae’n cyrraedd cyn belled i’r de a Ffrainc a thu hwnt ac yn ymddangos fel rhubanau lliwgar yn dawnsio’n hardd ac mae’r golau hwn wedi swyno pobl erioed. Ond am ei holl harddwch, mae'r sioe ysgafn ysblennydd hon yn ddigwyddiad eithaf treisgar. Mae'r goleuadau gogleddol yn cael eu creu pan fydd gronynnau egnïol o'r haul yn disgleirio i atmosffer uchaf y Ddaear ar gyflymder o hyd at 45 miliwn m.y.a ond mae maes magnetig ein planed yn ein hamddiffyn rhag yr ymosodiad.

Heddiw rydyn ni'n gwybod y wyddoniaeth y tu ôl i Lewyrch yr Arth. Ond dychmygwch syllu i fyny ar ffenomenau gwyrdd, coch a phorffor, goleuadau yn fflachio ar draws yr awyr a heb ddeall be sy’n digwydd. A doedd yr hen bobl yn deall dim am y wyddoniaeth. Does ryfedd fod yr aurora borealis wedi dylanwadu ar lên gwerin a chwedlau drwy'r oesoedd. 

Mae'r goleuni hwn wedi ysbrydoli rhai o'r straeon mwyaf dramatig ym mytholeg Norwy. Dathlodd y Llychlynwyr y goleuadau, gan gredu eu bod yn amlygiad daearol o'u duwiau. Roedd eraill yn eu hofni, gan adrodd straeon am y peryglon yr oeddent yn eu peri a thyfodd ofergoelion i amddiffyn eu hunain. 

I'r Sámi, pobl frodorol gogledd Sgandinafia, roedd y goleuadau i'w hofni a'u parchu yn gyfartal. Roedd gweld Llewyrch yr Arth yn arwydd gwael yn eu llên gwerin. Eneidiau'r meirw oeddynt i’r Sámi a ni ddylech siarad am y goleuni. Roedd yn beryglus deffro’r goleuni trwy chwibanu, neu ganu oddi tanynt, gan y byddai hyn yn rhybuddio'r goleuadau o'ch presenoldeb. Y gred oedd y gallai'r goleuadau estyn i lawr a'ch cario i fyny i'r awyr – neu hyd yn oed dorri eich pen! Hyd heddiw, mae llawer o Sámi yn aros dan do pan fydd y llewyrch yn ymddangos, dim ond i fod ar yr ochr ddiogel! 

Credai nifer o lwythau brodorol gogledd America mai eneidiau’r meirwon oedd y goleuni hwn. Credai’r Inuit yng ngogledd Canada a’r Ynys Las y gellid sgwrsio gyda pherthnasau ymadawedig trwy rym y goleuni. Credid, o wrando’n astud fod y goleuni yn chwibanu’n ysgafn a rhaid i’r brodorion ymateb yn ddistaw bach trwy sisial. Pe byddai cŵn yn cyfarth ar y goleuni dyma arwydd eu bod yn adnabod rhai o’u cyfeillion oeddynt wedi marw.

Nid oedd y llwythau i gyd yn barod i ddathlu ymddangosiad y goleuni a chredid mai argoel ddrwg oedd y goleuni. Roedd i bob llwyth eu coelion mewn perthynas â’r goleuni hwn. 

Mwyaf yn byd oedd y goleuni yn digwydd yn y de fel ar gyfandir Ewrop, roedd iddo, fel arfer wawr goch scarled ac fe’i hystyriwyd fel argoel o ryfel a thywallt gwaed i ddod neu beryglon eraill. Yn yr Alban cyfeirir at y goleuni fel y ‘dawnswyr llawen’ … enw od ar gymeriadau a gredid eu bod yn ymladd mewn rhyfel epig yn yr awyr, Ar Ynysoedd Heledd os oedd y goleuni wedi ei fritho gyda sbotiau coch, dyma oedd dafnau gwaed yn syrthio o glwyfau’r ymladdwyr.

Mae’r ffenomen yn anghyfarwydd yng Nghymru a thebyg felly nad oes coelion perthynol wedi tyfu o gwmpas y goleuni yma ond os daw'n yn fwy cyffredin hwyrach y bydd rhyw fath o lên gwerin yn tyfu o’u cwmpas. Ond ar ben y Crimea cafwyd gwledd mis Hydref eleni a nifer o drigolion lleol wedi ymgasglu yno i’w gweld. Eto, hwyrach y daw nifer fawr o bobl o bob cyfeiriad i’w gweld ar ben y Crimea yn y dyfodol gan gymryd mantais o’r awyr dywyll a gawn yno sydd heb ei effeithio gan oleuadau artiffisial.
TVJ
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024

Stolpia -car a cheffyl

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Cludo Offer a Defnyddiau Trwm i’n Chwareli yn y 19 Ganrif.

Holwyd fi’n ddiweddar sut ar y ddaear y medrwyd cludo trawstiau enfawr a pheiriannau trwm i fyny i felinau ein chwareli yn ystod y 19 ganrif a chofio’r math o ffyrdd a rheilffyrdd a oedd yn bodoli pryd hynny.

Efallai bydd y canlynol yn esbonio ychydig am y modd y gwneid hynny. Dyma gofnod o Atgofion am Danygrisiau gan David Owen Hughes a ymddangosodd fel cyfres yn Y Rhedegydd (1909): 

"Yr oedd gan Gwmni Cwm Orthin nifer fawr o geffylau, saith neu wyth yn gweithio yn y chwarel ac nid dynion dibwys y cyfrifid y certwyr, yn enwedig y prif gertwyr. 

Mawr fyddai'r helynt a’r twrw pan fyddent wedi dod i lawr at y Post Office, ac yn bachu wrth drol a thunnell o wair arni ar brynhawn Sadwrn, neu dynnu coed hirion at wneud pontydd yn y gwaith. 

Nid ai'r rhai hynny i fyny'r incleins, ac am hynny byddent yn clymu un pen o dan echel y drol, a’r pen arall ar gerbyd bychan pwrpasol a dwy olwyn o dano. Yna, bachu pump neu chwech o geffylau i’w tynnu i fyny'r gelltydd i’r gwaith.

Ymhlith y certwyr hynny yr oedd y diweddar Thomas Roberts, a’i frawd John Roberts, a John Evans. Brodorion o ymyl Llanrwst oedd y ddau flaenaf, a J. Evans o Sir Aberteifi."

Enghraifft o foeler mawr yn cael ei dynnu gan geffylau gwaith

Yn yr adroddiad diddorol hwn o’r North Wales Chronicle, 5 Gorffennaf, 1862 cawn ddilyn taith dau ferwedydd, (boiler), i chwarel Rhiw Bach. Dyma gyfieithiad ohono: 

"Cyrhaeddodd dau foeler enfawr, sef y rhai mwyaf a welwyd yn yr ardal yn ôl rhai, i Chwarel Rhiw Bach dydd Mawrth diwethaf. Daethpwyd a hwy o Gaer ar wagenni cryfion yn cael eu tynnu gan tua dwsin, os nad mwy, o geffylau grymus. Roedd y ddau geffyl gwedd yn y llorpiau (sef rhai heb eu cyweirio/entire) o faint sylweddol, yn hardd ac yn rhai nerthol iawn, ac wedi syfrdanu rhai o’r ffermwyr lleol. 

Yn anffodus, cafodd y boeler a bwysai oddeutu 84 tunnell [tybed ai ddau foeler 42 tunnell oeddynt mewn gwirionedd?] a gyrhaeddodd Ffestiniog ar y dydd Mawrth, anhap difrifol gan i olwynion y cerbyd suddo mewn lle gwlyb rhwng Penygroes a Llanllyfni a methwyd a chael y wagen yn rhydd er i nifer o geffylau ymdrechu i’w thynnu. Yn y cyfamser, aeth y boeler arall, oedd ar wagen chwe olwyn, heibio iddi hi a mynd ar ei siwrnai i Rhiw Bach. Dychwelwyd y wagen hon ar ôl ei dadlwytho i Benygroes a rhoi’r boeler arall arni hi a theithiwyd drwy Borthmadog i Faentwrog y Sul diwethaf. 

Arhoswyd yno wedyn tan ddydd Mawrth er mwyn i’r ceffylau gael gorffwys. Yna, er mwyn cludo peiriant mor drwm i fyny’r allt serth i Ffestiniog daethpwyd a nifer o geffylau gorau’r gymdogaeth at y rhai a oedd ganddynt eisoes fel yr oedd cymaint ag ugain o geffylau yn tynnu’r wagen i fyny’r rhiw.

Heb os nac oni bai, roedd angen cryfder aruthrol i dynnu’r holl bwysau i fyny’r Allt Goch gyda rhannau ohoni mor serth â tho tŷ. Mewn ambell le roedd y troadau yn siarp iawn, ac o ganlyniad, dibynnid yn fawr ar gryfder y ddau geffyl blaen, y rhai a glodforwyd gan bawb. Cymerwyd diddordeb mawr yn y fenter gan y trigolion lleol, ac er bod ffair yn y Llan y diwrnod hwn, cyrhaeddodd nifer o’r ffermwyr yn hwyr yno."

Cofier, roedd cario boeleri mor fawr a thrwm i fyny i Chwarel Rhiw Bach, a oedd tua 3 milltir arall oddi yno, gyda’r rhan fwyaf o’r ffordd yn serth yn gamp aruthrol yr adeg honno. 

Edmygwyd yr orchest gan bawb a’i gwelodd, a bu’r ddau geffyl blaen yn destun siarad gan lawer.

Ponc Chwarel Rhiw Bach, gyda’r felin, y tai boelar ger y corn, a’r inclên ar y chwith uchaf

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024

Y Car Gwyllt

Darn gan Tecwyn V Jones, o rifyn Hydref 2024

O weld inclên Chwarel Garreg Ddu fel y mae heddiw ar dudalen flaen y rhifyn hwn, fasa rhywun erioed yn meddwl fod yr inclên yma wedi cynnal math o drafnidiaeth nas gwelwyd yn unman arall sef y car gwyllt ac y byddai gŵyl flynyddol yn Stiniog yn cael ei henwi ar ei ôl, mor effeithiol a gwych oedd y cerbyd bach hwn.

Llun Erwyn J

Dyfeisiwyd y car gwyllt tua 1870 gan Edward Ellis, gof y chwarel (llun). 

Yn ddiweddarach fe'u gwnaed gan Edward Jones, gof annibynnol oedd yn byw ar Ffordd Manod, oedd yn codi 5 swllt yr un amdanynt. Roedd gan bob chwarelwr ei gar ei hun ac felly cyffredin oedd i chwarelwyr brynu car gwyllt newydd gyda’u Tâl Mawr.

Tynnwyd cebl ar hyd yr incleiniau ac roedd cyfres o roleri cebl i lawr canol pob trac. Roedd y ceir yn osgoi'r rhain trwy redeg rhwng y ddau drac, gan ddefnyddio eu rheiliau mewnol yn unig. Yn hytrach na'r lled dwy droedfedd bron yn gyffredinol o reilffyrdd llechi Cymru, roedd y gofod hwn tua thair troedfedd.

Planc pren, tua dwy droedfedd o hyd oedd y car gwyllt ac olwynion yn cael eu rheoli gan frêc llaw syml a hawdd i’w drin. Er gwaethaf symlrwydd y syniad, roedd y ceir yn weddol soffistigedig yn eu gwneuthuriad. Gwnaed y rhan fwyaf gan yr efail, ond gwnaed yr olwyn cast gan ffowndri ym Mhorthmadog. 

Y Car Gwyllt -ar wal Tŷ Coffi Antur Stiniog

Roedd modd datod a thynnu handlen y brêc. Pan nad oedd yn cael ei ddefnyddio cafodd ei gario ym mhoced y chwarelwr, ffurf gyntefig o fesur gwrth-ladrad hwyrach?! Roedd car gwyllt heb frêc yn beryglus iawn petai rhywun yn ei ddefnyddio. Felly, am resymau diogelwch, rheolwyd y defnydd o’r car gwyllt a phenodwyd dynion cyfrifol, oeddynt fel rheol yn dal swyddi yn y chwarel, fel capteiniaid i arwain y daith i lawr yr inclên ar gyflymder diogel. Ar adegau byddai rhes o hyd at ddau gant o geir yn dod i lawr yr inclên tu ôl i’w gilydd!

Yn y chwareli mwy roedd chwarelwyr yn medru byw mewn barics ar y safle yn ystod yr wythnos ac roedd y gweddill yn byw yn yr ardaloedd islaw’r chwarel ac yn teithio i fyny bob dydd a rhain oedd perchnogion y ceir gwyllt. Roedd raid esgyn yr incleiniau bob bore, a chaent, fel arfer, eu tynnu i fyny mewn wagenni gwag (eu criwlio). Heb gar gwyllt roedd cerdded i lawr yn daith gerdded hir, er ei bod ar i waered. 

Chwarelwyr y Graig Ddu, y rhan fwyaf yn byw ym Manod ddaeth o hyd i ffordd o gyflymu eu taith gartref. Yn hytrach na cherdded yn ôl i lawr yr incleiniau, byddant yn defnyddio eu car gwyllt!

Ar ôl cyrraedd troed yr inclein olaf, byddai'r ceir yn cael eu gadael mewn lle arbennig a byddant yn cael eu codi yn ôl i fyny'r incleiniau yn ystod y diwrnod gwaith nesaf ynghyd a’u perchnogion.

Parhaodd y car gwyllt yn gyfyngedig i chwarel Graig Ddu. Roedd hyn oherwydd cynllun y ddau brif inclên: roeddynt yn ddigon hir i wneud yr arbed amser yn werth chweil, ond hefyd yn ddigon hawdd i gadw cyflymder dan reolaeth.. 

Daeth y dull gwahanol hwn o deithio yn fater o ddiddordeb y tu allan i'r chwareli ac yn 1935 roedd yn rhan o ffilm Newsreel Pathé News a elwid yn Railway Curiosities. 

 

Parhaodd chwarel y Graig Ddu i weithredu hyd ddiwedd y 1930au a dechrau'r Ail Ryfel Byd. Ail-agorodd yn fyr yn ystod y rhyfel, i gyflenwi llechi toi ar gyfer atgyweirio tai a chwalwyd yn y blitz.
- - - - - -

Erthyglau eraill sy'n crybwyll Y Car Gwyllt

Erthyglau Gŵyl Car Gwyllt

Stolpia -Damweiniau ar Reilffordd Ffestiniog

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Fel y crybwyllais yn rhifyn Medi bu amryw o ddamweiniau ar Reilffordd Ffestiniog rhwng y blynyddoedd 1836 ac 1946. Dyma nodi rhyw un neu ddwy ohonynt yn gyntaf er mwyn  ichi gael amgyffred y peryglon a fodolai yn nyddiau cynnar y rheilffordd gul. 

Oddeutu wythnos cyn Dydd Nadolig 1842 derbyniodd y llawfeddyg Rowland Williams o Dremadog ddamwain boenus ar y rheilffordd dra ar ei ymweliad â chlaf a breswyliai ar ochr y lein fach. 

Marchogaeth ar gefn ei geffyl yr oedd ond wedi iddo deithio ysbaid go lew daeth ryn o wagenni yn llawn llechi i’w cwfwr, ac o ganlyniad, symudodd yntau a’r ceffyl i gilfach bwrpasol yn ochr y rheilffordd. Daeth oddi ar ei geffyl wedyn, ond fel yr oedd y ryn yn dod yn nes symudodd y ceffyl a thrawyd ef yn ei ben ôl gan wagen fel y syrthiodd ar ben ei berchennog a’i niweidio. Yn y cyfamser, rhusiodd y ceffyl a neidio tros wal gweddol uchel, ac er nad oedd ef fawr gwaeth, gadawodd Rowland Williams gyda’i asennau ac asgwrn ei wddw wedi eu torri. Wrth ryw drugaredd aed a neges rhagblaen i Lewis Lloyd, Gwesty Tan y Bwlch, a chludwyd ef yno lle gofalwyd am ei glwyfau.  

Credaf mai rhyw dro ogylch y blynyddoedd 1850-51 y digwyddodd y nesaf. Cyn iddynt adeiladu’r Cei Mawr ar yr ochr isaf i hen Ffowndri William Lewis yn Nhanygrisiau ceid math o gob yn ymestyn oddi wrth olwyn ddŵr y ffowndri at droed Inclên Chwarel Wrysgan a Bryn Elltyd a chan ei fod yn weddol wastad byddid yn gorfod bachu ceffylau i dynnu’r wagenni at y fan honno er mwyn cael y rhediad drachefn i lawr y rheilffordd. Digwyddodd i fuwch Edward Parry, Maesgraian ddod i’r lein yn ymyl Beudy Mawr a rhedeg i fyny i gyfeiriad y trên a oedd yn dod i lawr gan fynd o dan y wagenni cyntaf lle'r oedd Humphrey Jones a’r ceffylau, a’r canlyniad fu, eu taflu tros wal y cob, a bu yno am oriau o dan y wagenni. Sut bynnag, medrwyd ei gael yn rhydd maes o law, er ei fod wedi ei anafu’n bur ddrwg. Yr oedd tair o ferched o Benrhyndeudraeth yn y wagenni ar eu ffordd adref wedi bod yn gwerthu cocos ac anafwyd hwythau hefyd, ond nid yn ddrwg iawn.

Damwain yn haf 1928. Dyma aralleiriad o’r adroddiad yn Y Rhedegydd, 12 Gorffennaf,1928: Brawychwyd ardal Tanygrisiau bore Sadwrn diwethaf trwy i nifer o wagenni ‘y ryn’ sydd yn cludo llechi o’r gwahanol chwarelau i Finffordd a Phorthmadog ar Reilffordd Gul Ffestiniog fynd oddi ar y rheiliau ger y bont haearn ar Allt Dolrhedyn. Disgynnodd nifer ohonynt drosodd i’r ffordd y rhai a faluriwyd yn fawr. Nodwyd hefyd bod llechi o faintioli anghyffredin yn rhai o’r wagenni a byddai’r golled yn enfawr. Yn ffodus, ni anafwyd neb. Dywedir mai achos y ddamwain oedd ci yn gorwedd ar y cledrau. Bu’n rhaid cael nifer o ddynion i glirio’r ffordd islaw yn ogystal â’r rheilffordd. 

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2024

Nabod Cymru

Son am benwythnos a hanner! Ar ddiwedd Medi daeth cefnogwyr yr ymgyrch annibyniaeth o bell ac agos i ŵyl Nabod Cymru a drefnwyd gan YesCymru Bro Ffestiniog.

Achlysur agoriadol y penwythnos oedd noson gyntaf yng cyfres ddiweddaraf y nosweithiau Caban poblogaidd, y tro hwn yn CellB, er mwyn sicrhau lle i’r gynulleidfa fwy.

Daeth dwsin neu fwy o gefnogwyr o Ferthyr Tudful, nifer o Gaernarfon (sydd wedi eu hysbrydoli i gynnal penwythnos eu hunain yn y dyfodol!), eraill o Ddinbych, Sir y Fflint a llawer man arall, yn ogystal ag aelodau a chefnogwyr lleol i lenwi ystafell fawr yr hen lys ynadon, i fwynhau gwledd o ganu arbennig a chyflwyniadau teimladwy i bob cân gan Gai Toms, a sgwrs ddifyr ac angerddol iawn gan ein haelod seneddol Liz Saville Roberts. 

Roedd criw Pizza Stiniog, a’r cwmni crempogau Llydewig lleol Cwt Carlwm yno i fwydo’r criw brwdfrydig. Ar ddiwedd ail set Gai, a’r gynulleidfa’n morio canu efo fo, cafwyd canu mwy anffurfiol yn y bar, a symud i orffen y nos efo cyd-ganu gwych yn y Meirion, dan arweiniad y canwr gwerin Gwilym Bowen Rhys.

Er fod ambell un yn hwyr yn noswylio, daeth criw da at ei gilydd drannoeth i fwynhau brecwas hamddenol braf yng Nghaffi Mari fore Sadwrn, a manteisio ar ei chynnig caredig o 10% i ffwrdd i gefnogwyr annibyniaeth! O fanno, rhannodd y criw yn ddau: rhai yn cerdded efo Dafydd Roberts i Gwmorthin a chael hanes y cwm a manylion gwaith Cymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog yn cloddio a chynnal gwaith cadwraeth ar rhai o’r adeiladau yno. Taith y mentrau cymunedol oedd gan yr hanner arall, dan ofal Ceri Cunnington, yn ymweld â rhai o safleoedd Antur Stiniog, Y Dref Werdd a Chwmni Bro Ffestiniog.

Cafwyd sgwrs agos atoch rhwng Delyth Gray a Dewi Prysor am waith creadigol y nofelydd lleol yn Siop Lyfrau’r Hen Bost, a’r gynulleidfa’n cael cyfrannu at y trafod dros baned a chacen gri wedyn. A symud o fanno wedyn i Dŷ Coffi Antur Stiniog am drafodaeth gonest a brwd am ddyfodol Cymru a be fyddai annibyniaeth yn ei olygu i ni fel cenedl. Ar y panel oedd y cynghorydd sir prysur Elfed Wyn ap Elwyn, ein haelod yn Senedd Cymru Mabon ap Gwynfor, Gaynor Jones ar ran Yes Cymru, a Colin Nosworthy yn cynrychioli Melin Drafod, y think-tank annibyniaeth. Cadi Dafydd oedd yn eu holi ar ran Golwg360.

I gloi’r penwythnos ymunodd pawb efo’r grŵp offerynol Acordions Dros Annibyniaeth am noson o ganu hwyliog yn y Pengwern. Roedd y dafarn yn orlawn a phawb yn canu’i hochr hi. Achlysur arbennig i gloi penwythnos ardderchog.

Diolch o galon i Rhys CellB a chriw Pizzas Stiniog, a Nia o Hostel Cell; i Rhodri a Selene, Cwt Carlwm; i Delyth a’i staff yn y Meirion; Mari a staff Caffi’r Llyn; Dafydd, Ceri, Gwenlli, Prysor a Calfyn ar y teithiau; Elin, Cadi a Sioned yn Siop Lyfrau’r Hen Bost; Ronwen, Michaela, a Helen yn Antur Stiniog (ac i’r bwrdd am y bws mini); a Gwynfor a chriw Y Pengwern; i Delyth a Cadi am gyflwyno’r trafodaethau ac i bwyllgor bach gweithgar YesCymru Bro Stiniog. Pob un, a mwy, wedi cydweithio’n gymwynasgar i greu penwythnos gofiadwy i bawb.
- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2024

Be Ydy Gwerth Eich Papur Bro i Chi?

Tybed faint o werth ydach i’n rhoi ar eich papur bro? 

Yn sicr mae’r mwyafrif llethol o ddarllenwyr Llafar Bro, eich papur bro, yn gweld gwerth i’r papur gan eich bod yn cysylltu â ni’n gyson ac mae modd mesur wrth gwrs llwyddiant y papur o edrych faint o gopïau sy’n cael eu gwerthu, faint mae busnesau’r fro yn ei fuddsoddi yn y papur trwy hysbysebu a hynny’n gyson, beth yw’r ymateb ar y stryd i Llafar ac er nad ydym yn gofyn am gyfraniad mae darllenwyr Llafar yn fisol yn anfon arian atom i ddiolch ac thrwy hynny sicrhau dyfodol y papur. 

Mae mwy o fusnesau yn hysbysebu yn eich papur bro chi nag mewn unrhyw bapur bro arall yng Nghymru. Mae gan bob ardal yng Nghymru eu papur bro ac mae 57 ohonynt, papurau misol i gyd ac mae dros 35,000 o gopïau yn cael eu gwerthu bob mis. Dan ni’n gyfarwydd â rhai cyfagos … Yr Wylan, Llanw Llŷn, Yr Odyn, Y Gadlas etc.. Bydd Llafar Bro yn dathlu 50 mlynedd o wasanaethu'r ardal hon yn 2025. Gwelwyd fflyd o bapurau bro yn cael eu sefydlu ynghanol y 1970au a’r papur diweddaraf i gael ei sefydlu yw Llygad y Dydd yn ardal Dolgellau yn 2018.

Mae Llafar wedi newid yn sylweddol yn ystod y cyfnod hwn o fod yn fenter pan oedd criw o bobl yn ymgasglu ar ddiwedd bob mis i gasglu newyddion, ei deipio a’i bastio ac yn gosod yr holl newyddion yn barod i gael ei argraffu. Gwaith caled a digon diflas ond roedd tân yn eu calonnau a chwarae teg iddyn nhw i gyd, fe wnaethon gymwynas fawr a’u hardal. Erbyn heddiw mae pethau wedi newid yn sylweddol ac mae Llafar Bro, ynghyd â’r papurau eraill, yn defnyddio'r dechnoleg ddiweddaraf i gyhoeddi. 

Mae pob copi mewn lliw ac mae’r wasg yn gosod ac argraffu'r papur erbyn hyn a phob golygydd yn anfon yr holl erthyglau a newyddion i mewn dros y we a does dim angen mynd a dim … yn gorfforol … i’r wasg bellach. A gwaith golygydd fel fi yw, yn syml, golygu'r testun, sicrhau nad yw yn rhy hir, ei fod yn gweddu, ei gywiro os oes angen ac yn aml chwilio am storïau fyddai’n difyrru ac yn rhoi gwybodaeth i’r darllenydd a sicrhau nad oes unrhyw enllib neu dorri’r gyfraith yn ddim a gyhoeddir. Mae’r papur wedi ei weddnewid. 

A sut meddech chi mae modd cyhoeddi papur misol fel hwn am ddim ond £1 y mis?

Wel, cwestiwn da … dan ni’n gorfod cadw golwg ar y pris yn gyson ond does dim oll fedrwn ni wneud efo tanysgrifiadau drwy’r post … dach chi i gyd yn gwybod cymaint mae cost postio wedi codi yn y blynyddoedd diwethaf, ond mae pris y papur yn eithriadol o resymol o ystyried yr holl dechnoleg sy’n cael ei ddefnyddio i’w gynhyrchu. (Gyda llaw, mae modd i chi gael eich copi yn ddigidol gyda e-bost gan osgoi talu am bostio). 

Mae’r Daily Post yn costio £1.70 bob dydd a dros £2 ar Sadyrnau ac mae’r Cambrian News yn £1.65. Mae’r rhain yn bapurau mwy o faint wrth gwrs ond mae Llafar Bro yn canolbwyntio ar ein hardal ni yn gyfan gwbl ac yn bwysig, mae i gyd yn Gymraeg, iaith bob dydd y mwyafrif llethol o drigolion yr ardal. Mae pris yn bwysig a rhaid i’r papur gael ei weld fel ei fod yn fforddiadwy a choeliwch i fi dan ni’n gneud popeth yn ein gallu i gadw’r pris i lawr a hynny heb niweidio’r papur ei hun. Mae’n rhaid i bobl licio’r papur hefyd a da ni’n wastad yn cyflwyno colofnau newydd ac ymateb i ofynion ein darllenwyr … da ni’n gwneud ein gorau i wneud y papur yn ddifyr a diddorol … ac mae eich awgrymiadau yn help mawr.

Fe soniais fod rhyw 35,000 o gopiau yn cael eu cyhoeddi yn fisol dros Gymru, gwych meddech chi ond ia, mae gwerthu copïau yn holl bwysig. Mae’n debyg fod y nifer sy’n darllen y papurau bro deirgwaith os nad mwy, yn uwch na nifer y copïau sy’n cael eu gwerthu. Mae’n draddodiad yng Nghymru, a hwyrach ymhob man in roi bethyg copi i ffrindiau, teulu a chymdogoin … mae’r ardal hon yn cynnwys cymdeithas glos ac wedi bod erioed a phobl yn dibynnu ar ei gilydd a pheth naturiol yw benthyg yn de? Pe byddai pawb sy’n gweld Llafar Bro yn prynu copi basa gennym ddsbarthiad o thua 1500 a mi fasa hynny’n gwneud gwahaniaeth mawr. Pe bawn yn medru gwneud elw byddai modd cyhoeddi mwy o dudalennau ac amrywio’r cynnwys. 

Ga’i apelio atoch i brynu copi bob mis am £1 y copi yn hytrach na benthyg copi gan rhywun arall a hefyd annog rhai nad ydynt yn darllen Llafar Bro i'w brynu. Dan ni angen codi nifer y darllenwyr a phryniant i sicrhau dyfodol y papur. Mae popeth sy’n cael ei brintio ar bapur bellach dan fygythiad gan dechnoleg newydd a rhaid addasu a chadw i fyny i sicrhau llwyddiant ac mae hyn yn costio. Does dim bwriad gennym godi pris y papur ond annog mwy o bobl i brynu copi a mi fyddai hynny’n cynyddu incwm y papur wrth gwrs. 

Ers talwm roedd gennym ddosbarthwyr oedd yn mynd rownd tai yn fisol yn gwerthu copïau ac roedd y sustem honno’n gweithio’n wych. Erbyn heddiw, mae pethau wedi newid ac mae’n anodd iawn cael dosbarthwyr fel hyn i wneud y gwaith yn fisol ond mae rhai yn mentro a helpu fel hyn a diolch iddynt ond mae angen mwy, hyd yn oed jyst dosbarthu yn fisol mewn un stryd neu grŵp o dai- cysylltwch os medrwch wneud rhywbeth bach fel hyn i helpu-byddai dosbarthiad y papur yn cynyddu’n syth petai hyn yn digwydd. 

Mae digon o siopau yn yr ardal a thu hwnt sy’n gwerthu Llafar ac mae copi o fewn cyrraedd pawb.

Dyma pam yr oeddwn yn gofyn ar y dechrau: Be ydy gwerth eich papur bro i chi? 

Mae angen eich help arnom…a’r help mwyaf yw prynu mwy o gopiau a helpu i ddosbarthu. Meddyliwch am y peth ac ystyriwch eich colled a cholled y fro petai’r papur yn darfod.
Felly prynwch eich copi ac annogwch eraill i brynu copi yn ogystal
TVJ

Lleufer o fri – llafar y fro- yn hwn
         Mae heniaith bob Cymro
   Yn weddus boed iddo
  Wen y byd, a gwyn y bo

Rhoed papur i’n cysuro- a’i ddoniau
        A’i ddeunydd di-guro
   Hir fo’i oes, a rhown groeso
   Hael a brwd i arlwy bro.

Gorau llen a ddarllenwn-ohonno
         Yn hynaws myfyriwn,
   Ei olud eto welwn
   A chofir yn hir am hwn

Siôn Gwyndaf

(Cyhoeddwyd yr englynion brwdfrydig uchod i’r papur bro yn y rhifyn cyntaf, Hydref 1975)
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2024

Stolpia- Damwain ar Reilffordd Ffestiniog 1904

Bu sawl damwain ar Reilffordd Ffestiniog tros y blynyddoedd, a hynny am wahanol resymau, megis plant yn gosod cerrig ar y rheiliau, coed yn syrthio ar y cledrau, bariau wedi treulio, olwynion y wageni yn torri, pobl yn cael eu taro gan y ryn, gwartheg a defaid yn crwydro ar y trac, ayyb. Dyma hanes un ddamwain a achoswyd gan ddafad, neu faharen, a bod yn fanwl, a achosodd gryn helbul i’r cwmni ym mis Ionawr 1904.

Roedd trên (ryn) yn llawn o lechi wedi gadael y Blaenau prynhawn dydd Mercher, 20 Ionawr, 1904 yng ngofal David Jones ac Evan Davies. Cofier, nid oedd angen injian i dynnu’r ryn ar y ffordd i lawr y rheilffordd gan fod rhediad, sef graddiant, o’r Blaenau at y Cob ym Mhorthmadog. 

Fel rheol, byddai rhwng 50 ac 80 o wageni yn y ryn, ac felly y bu y diwrnod hwn. Aeth y rhedfa yn ddidrafferth i lawr at Orsaf Tan y Bwlch, ond ychydig wedyn oddeutu 2 o’r gloch a phan oeddynt newydd fynd heibio y tu uchaf i Blasdy Oakeley ac ar un o’r trofeydd uwchlaw Bryn Mawr neidiodd myharan i lawr o ben y clawdd ac o dan y wagen gyntaf. Lladdwyd yr anifail yn y fan a’r lle, ac o ganlyniad i’r gwrthdrawiad taflwyd y trên tros ochr serth i’r coed islaw. Aeth 38 wagen o ran flaen y trên ar eu pennau i’r goedwig, ond arhosodd y gweddill ar y cledrau, er bod amryw ohonynt oddi ar y bariau ac wedi eu malurio.

Roedd y ddau weithiwr wedi medru bracio rhyw saith o’r wageni, ac felly, wedi arbed tri deg (30) o’r gweddill rhag canlyn y rhai cyntaf, a thrwy rhyw drugaredd gallodd y ddau neidio oddi arni hi yn ddianaf. Ofnid y byddai’r gost yn rhai cannoedd o bunnau i’r cwmni mewn cerbydau a llechi. Daeth y mwyafrif o’r llechi o chwareli Oakeley a Llechwedd a dryswyd traffig y rheilffordd am weddill y diwrnod. Pa fodd bynnag, bu gweithwyr y rheilffordd yn gweithio ar eu clirio drwy’r nos fel erbyn y bore drannoeth yr oedd y trên cyntaf wedi gallu mynd a’r chwarelwyr at eu gwaith yn ddirwystr.

Sylwer ar y troseddwr rhwng y ddwy wagen ac yn llaw un o’r gweithwyr

Cofio Cyfaill
Gyda thristwch y derbyniwyd y newyddion am farwolaeth y cyfaill Gerald Griffiths, 5 Trem y Bwlch ym mis Gorffennaf. Pan ddeuthum i’w adnabod gyntaf synnais at ei wybodaeth eang am ein chwareli a chwarelwyr y fro hon, ac yn wir, ardaloedd chwarelyddol eraill. Gan ei fod wedi treulio sawl blwyddyn yn gweithio yn y chwarel ac wedi gwrando ar hanesion y dyddiau gynt gan ei gyd-chwarelwyr roedd ganddo stôr o ffeithiau ar ei gof. Cofiaf ef yn dweud iddo ddechrau darllen llyfrau a galw yn y llyfrgell gyda’i fam pan oedd yn grwt ifanc iawn. 

Roedd ganddo lawysgrifen werth ei gweld- fel coporplat. Yn ddiau, darllenodd gannoedd o lyfrau tros y blynyddoedd gan y galwai yn y llyfrgell yn fynych. Dysgais lawer am hanes yr ardal a’i phobl yn ei gwmni a diolch am y fraint o’i adnabod ac am ei gyfeillgarwch. Ein cydymdeimlad dwysaf â’r teulu oll.

Lluniau o’r Gorffennol, rhifyn Gorffennaf-Awst
Daeth ymateb gan Dafydd Linley i’r cais am wybodaeth am y llun o'r bachgen efo caseg ac ebol, yn awgrymu mai ar allt Cwmorthin mae o. 

Diolch Dafydd; Y mae’n edrych yn debyg iawn, efallai wedi ei dynnu ychydig bach is gan nad yw Allt Ceffylau i’w gweld ynddo.
- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Blaenau yn ei Blodau

Cefnogwyd y gystadleuaeth arddio flynyddol yn frwd unwaith eto gan drigolion lleol a busnesau fel ei gilydd.   Eleni croesawyd beirniad newydd, Mr Richard Vero, MCIHort, a hoffem ddiolch iddo am ei gyfraniad a’i ymdrechion wrth feirniadu’r holl erddi.  

Dywedodd Richard 

“Mae beirniadu Blaenau yn ei Blodau eleni wedi bod yn gymaint o fraint. Rwyf wedi cyfarfod â thrigolion a gwirfoddolwyr anhygoel, gan roi cipolwg anhygoel i mi ar y nifer o arddwyr brwdfrydig, a ddangosodd eu hangerdd am eu mannau awyr agored gyda gerddi mor brydferth, gerddi rhandir yn llawn llysiau ffyniannus, basgedi crog a photiau o bob lliw a meintiau, llawn lliw. Mannau agored cymunedol sydd wedi elwa o oriau di-ri o waith caled gan wirfoddolwyr er budd iechyd a lles pawb.  Wedi cael y fraint o feirniadu cystadlaethau Yn ei Blodau yn Llundain a’r De Ddwyrain a Chymru gallaf gadarnhau fod yna rai garddwyr a gwirfoddolwyr hynod frwdfrydig ym Mlaenau Ffestiniog. Llongyfarchiadau i bawb a gymrodd ran eleni, edrychaf ymlaen at gystadleuaeth y flwyddyn nesaf.”

Diolch i bawb a gymrodd ran, a llongyfarchiadau i'r enillwyr:

Gardd Fach:
   1af Douglas Hughes, Dolrhedyn
   2ail Brian Scholes, Gardd Gymunedol Hafan Deg
   3ydd Dafydd Roberts, Cae Clyd

Gardd Fawr:
   1af Glenys a Gwyn Lewis, Manod
   2ail Cyngor Tref Ffestiniog, Y Parc
   3ydd Cyngor Tref Ffestiniog, Perllan Pant yr Ynn

Potiau a Basgedi Crog:
   1af Douglas Hughes, Dolrhedyn
   2ail Peggy Preston & Josie Keogh, Offeren 
   3ydd Glenys & Gwyn Lewis, Manod

Llysiau:     
   1af Mark Thomas, Rhandir y Parc
   2ail Dafydd Roberts, Cae Clyd
   3ydd Glenys & Gwyn Lewis, Manod

Bywyd Gwyllt:
   1af Glenys & Gwyn Lewis, Manod
   2ail Cyngor Tref Ffestiniog, Perllan Pant yr Ynn
   3ydd Brian Scholes, Gardd Gymunedol Hafan Deg

Masnachol:
   1af Scott Evans, Pafiliwn y Parc
   2ail Nina Bentley, Wal Werdd Antur Stiniog
   3ydd Caffi’r Bont, Stryd Fawr

Enillydd Cyffredinol:  Glenys a Gwyn Lewis

Edrychwn ymlaen yn fawr iawn at weithio gyda’r Richard a’r gymuned i dyfu'r gystadleuaeth yn y dyfodol a denu mwy o arddwyr, ac yn ei dro, creu mwy o gynefinoedd i fywyd gwyllt, annog tyfu bwyd ein hunain, a mwynhau bod allan ym myd natur! 

Diolch hefyd i Dŷ Coffi Antur Stiniog am cael cynnal y seremoni gwobrwyo unwaith eto yn y caffi.
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Lein Blaenau-Traws

Yn rhifynnau Medi a Hydref 2023 roedden ni’n adrodd am obaith newydd yn lleol i gael rhyw fath o ddylanwad ar ddyfodol y lein yma, ond mae’r rhwystredigaeth yn parhau! 

‘Nid Diwedd y Lein’ 

Bu Llafar Bro yn holi a chwilio am unrhyw newyddion neu ddiweddariad i’n darllenwyr. Yn y cyfamser mae llawer o ddisgyblion Ysgol y Moelwyn wedi colli’r gwasanaeth bws oherwydd eu bod yn byw’n ‘rhy agos’ i’r ysgol. Mae Congl-y-wal yn bell i gerdded adra yn y glaw tydi! Ond mewn difrif onid ydi hyn yn reswm dilys ARALL dros greu llwybr cerdded a beicio diogel a gwastad ar hyd yr hen lein?!

Pont Fawr Pengelli. Llun Paul W

Medd y Cynghorydd Elfed Wyn ap Elwyn am y rheilffordd: 

“Mae na gais wedi mynd mewn ers dipyn o fisoedd bellach er mwyn cael trwydded gymunedol i berchnogi rhan o'r lein - darn bach o groesfan Cwmbowydd draw at y bont gynta. Rhybuddiodd y bobl o Network Rail basa'r cais yn cymryd hir, oherwydd be ddigwyddodd o'r blaen hefo'r grŵp dwytha [criw oedd eisiau rhedeg trên bach i ymwelwyr]. Felly aros am y golau gwyrdd ydan ni rwan - a bydd fanna'n gam mlaen wedyn i adeiladu perthynas a pherchnogi mwy o'r lein.

Yn ogystal a hynny, mae tîm arall o Network Rail wedi bod yn glanhau'r darn dan sylw, ond oherwydd yr adar yn nythu mae pethau ar stop tan yr hydref, a gobeithio'n ailddechra’n fuan. Dyna lle ma petha arni ar hyn o bryd, poenus o araf ond dwi'n obeithiol daw atab yn fuan”.

Un arall fu’n ymgyrchu ar ran y gymuned ydi Ceri Cunnington, Cwmni Bro Ffestiniog, ac meddai o: 

“Mae gwirioneddol angen rhoi pwysau ar yr awdurdodau a Llywodraeth Cymru am y lein yma erbyn hyn. Petai o wedi ei leoli mewn unrhyw rhan arall o'r wlad bydda' fo'n lwybr cerdded, becio a hamddena erbyn rwan!

Dwi wedi cysylltu efo adran 'Active Travel' y llywodraeth sawl gwaith ac heb ddim lwc. Dyfal donc..! Daeth Ken Skates, y Gwenidog Economi, Trafnidiaeth, a Gogledd Cymru fyny i’r Blaenau rhai misoedd yn ôl a codwyd mater y lein. Dim ymateb o'i swyddfa wedi hynny!

Roedd erthygl ddifyr ar wefan Cymru Fyw y BBC ar y 30ain o Awst, ‘Cynnydd mewn cerdded a seiclo yn boenus o araf’ gan Steffan Messenger.  Hollol wir! Llywodraeth Cymru yn llawn stratagaethau ac addewidion da ond byth yn cyflawni. Dorwch y rhyddid ac adnoddau i’r cymunedau ac mi awn ni ati i gyflawn ar eich rhan chi!"

Diolch gyfeillion; rydym yn edrych ymlaen yn arw am fyw o newyddion maes o law.
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2024

Llys Dorfil- Dyfal Donc

Mae Cymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog wedi cael tymor digon siomedig o ran y tywydd eleni, ond mae’r cloddio a’r hwyl wedi parhau pan fu’n sych ar ddyddiau Llun, Iau, a Gwener.

Mae’r aelodau wedi bod yn astudio’r dystiolaeth hanesyddol sydd ar gael am y safle, er enghraifft gan Owen Jones yn ei gyfrol ‘Cymru’ 1875, ac yn llyfrau ‘Hanes Plwyf Ffestiniog’ gan Ffestinfab (1879) a GJ Williams (1882), sydd i gyd yn son am “wyth neu naw o feddau” a fu yn y cwm ar un adeg. 

Yn rhwystredig iawn, mae'r awdur olaf yn dweud:

 “Dywed traddodiad fod yma feddau, a dangosir y lleoedd tybiedig. Hyderwn gael gwybod trwy archwiliad yn fuan a’i gwir hyn.” 

Ond yn anffodus, ni wyddwn yn lle’n union mae ‘dangosir’ yn ei olygu, nac ychwaith os cynhaliwyd yr ‘archiliad’!

Llun Paul W

Dyfal donc a dyrr y garreg medden nhw, a gobeithiwn barhau efo’n chwilota ni tra bydd gwirfoddolwyr ar gael i dorchi llewys i geisio gwella ein dealltwriaeth o hanes ein milltir sgwâr. Diolch i Bleddyn Thomas, Cwmbowydd, a’i deulu am eu cefnogaeth i’r gwaith hefyd.
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Y Pigwr- Tai Lleol

Daeth newyddion syfrdanol fod Menter Gymunedol Penmachno wedi sefydlu Grŵp Tai Fforddiadwy, ac am fynd ati i gyflogi swyddog i brynu tai gweigion yn y plwy’, a’u gosod ar rent i bobl leol. 

Mae’n wybodaeth gyffredinol ers tro bod Bro Machno yn ardal lle gwelir y canran uchaf o dai haf yn sir Conwy, a’r iaith Gymraeg yn y lleiafrif yn y plwy’ bellach. Er i nifer geisio darganfod modd i wyrdroi’r sefyllfa dros y blynyddoedd, dirywio wnaeth y sefyllfa, gyda phrisiau tai allan o gyrraedd y bobl leol oedd yn dymuno aros yn eu cymuned. 

Fel y gwyddoch, er i rai ohonom rybuddio, flynyddoedd yn ôl y byddai sefyllfa debyg i hynny ddatblygu yn ein hardal ni, a thai yn cael eu prynu fel tai haf ac AirBnBs gan estroniaid, anwybyddu’r rhybuddion wnaed. Erbyn hyn, fel sy’n hysbys i bob un ohonom, siawns, mae’n hen ffordd o fyw, ein hiaith a’n diwylliant mewn peryg’ mawr oherwydd y datblygiadau afiach hynny.     

Rali 'NID YW CYMRU AR WERTH' yn y Blaenau, Mai 2024

Ond daw achubiaeth atom, gyda chynlluniau arloesol ein cymdogion agos o ‘dros y mynydd’ yn cynnig ysbrydoliaeth i unigolion, mudiadau a’r cyngor lleol i ddod i’r afael â mater sydd wedi bod yn bwnc llosg ers sawl blwyddyn. Os gall criw bychan, angerddol, o bentre’ bychan cyfagos benderfynu mai digon yw digon, a chychwyn menter fydd yn achubiaeth i’n hen ffordd o fyw, siawns na fedr cynghorwyr dewr a gweithgar y fro hon wneud rhywbeth tebyg? Siawns nad oes yma ddigon o unigolion sy’n ddigon parod i sefyll ar eu traed, a mynnu sefydlu cynllun tebyg ym Mro Stiniog? 

Byddai’r di-gartref, a phobl ifainc ein hardal yn fythol ddiolchgar am gael to uwch eu pennau yn eu cynefin eu hunain. Felly, hoffwn awgrymu, yn sgil y datblygiadau cyffrous ym Mhenmachno, i gynghorwyr ac eraill sydd o’r un anian ag aelodau Menter Gymunedol a chynghorwyr blaenllaw’r pentre’, geisio mwy o wybodaeth ar sut i gychwyn menter o’r fath yma yn Mro Stiniog. 

Ewch ati bobl annwyl. Bydd cenedlaethau’r dyfodol yn eich mawrygu hyd ddydd y farn.
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Unman yn debyg i gartref. Sefyllfa Bro Stiniog, o rifyn Medi 2022

Senedd Stiniog- Tan y Bwlch a Rhaeadr y Cwm

Cyfarfod diwethaf Cyngor Tref Ffestiniog cyn y toriad oedd yr un ‘Mwynderau’ a gynhaliwyd ar y 15fed o Orffennaf.  Derbyniwyd adroddiad ROSPA am gyflwr diweddaraf y caeau chwarae a’r argymhellion i’w gwella.  Cytunwyd fod yr argymhellion yn rhai dilys ac mae’r gwaith trwsio eisoes wedi dechrau.  

Hefyd, croesawyd y Swyddog Llwybrau Cerdded newydd, sef Marc A o Lan Ffestiniog.  Cyflwynodd ei adroddiad cyntaf i’r Cyngor a derbyniodd fap o’r holl lwybrau yn yr ardal y bydd angen eu hasesu.  Dymunwn bob llwyddiant iddo yn y gwaith.  Aeth y cyfarfod ymlaen i drafod rhai gobeithion ar gyfer Parc Sglefrio newydd.

Cynhaliwyd Hwyl yn y Parc ar y penwythnos cyn Gŵyl Banc Awst ac rwyf yn falch i ddweud, bu’n llwyddiant ysgubol.  Diolch bod y tywydd wedi cadw’n sych inni wrth gwrs, hynny o hyd yn helpu.  Cafodd y plantos a’r oedolion eu diddori gan sawl stondin a gwesteion arbennig, gyda’r wal ddringo’n brysur tu hwnt.  Rhaid rhoi diolch mawr i gynghorwyr yr is-bwyllgor am y gwaith caled a’r holl amser a aberthwyd ganddynt at yr achos.  Mewn cyfarfod anarferol fe benderfynwyd mai symud yr ŵyl o amgylch yr ardal fyddai orau yn y dyfodol, hyn fel ei bod yn cael ei hystyried yn wir ŵyl i’r fro gyfan, a Thanygrisiau mae hi am fod blwyddyn nesaf.

Oherwydd prinder amser rhaid oedd cynnal cyfarfodydd Anarferol yn ystod Awst ble trafodwyd, ynghyd â phethau eraill:

Dyfodol Plas Tan y Bwlch

Roedd holl aelodau’r Siambr yn ystyried y gwerthiant yn warth ac am fynegi hynny drwy lythyru’r Parc Cenedlaethol ac ein holl gynrychiolwyr gwleidyddol yn eu herfyn i geisio’i rwystro rhag mynd ar y farchnad agored. 

Y datblygiad hydro-electrig ger Pont yr Afon Gam

I’r darllenwyr sydd heb glywed, mae Cynllun Cynhyrchu Trydan darpariedig uwchben Cwm Cynfal.  Tri brawd, ffermwyr, yw perchnogion y tir ac maent yn gobeithio datblygu cynllun hydro-electrig fydd yn darparu cyflenwad trydan i oddeutu 300 o dai.  Bydd y trydan yn bwydo i mewn i’r grid a’r cyflenwad yn cael ei ddarparu o’r is-orsaf yng Ngheunant Sych.  Y tai sy’n derbyn eu trydan o’r is-orsaf hon yn unig sy’n debygol o gael eu heffeithio, os o gwbl, gan y cynllun.  Pan fuom yn trafod y prosiect gyda’r brodyr yn Neuadd y Pentref, Llan Ffestiniog yn ddiweddar roeddynt mewn trafodaeth â chwmni o’r gogledd ‘ma sy’n arbenigo mewn cynlluniau o’r fath, am sut byddai tai lleol yn derbyn cyflenwad rhatach.  Gwn i ddim beth yw’r diweddaraf ynglŷn â’r trafodaethau hyn ond doedd fawr o ffydd ymysg y Cynghorwyr y byddai unrhyw gwtogiad mewn biliau yn debygol o ddilyn ond, amser a ddengys.  Aeth y drafodaeth at bleidlais ac aeth o blaid cefnogi’r cynllun.  Pleidlais agos iawn a holltodd y Siambr, fel bydd yn sicr yn creu hollt ymysg trigolion yr ardal dwi’n siŵr.

Colofn ddiduedd dylai Senedd Stiniog fod, felly er tegwch, ac i’r darllenwyr gael gwell dealltwriaeth gytbwys o’r dadleuon, mi fydd y Cynghorydd Rory Francis, oedd yn erbyn y cais yn egluro ei resymau dros wrthwynebu yn Llafar Bro hefyd.

Er y pryderon am fywyd gwyllt ac am yr olion archeolegol sy’n bodoli ger y safle arfaethedig, a gan nad NIMBY ydwyf, penderfynais mae pleidleisio o blaid y cynllun oedd y peth iawn i’w wneud.  

Hoffaf weld Cymru yn dilyn Norwy ac yn arbenigo mewn cynlluniau hydro-electrig.  Mae’r dirwedd gennym a digon o law yn disgyn arnom yma, ac mae’r potensial i greu trydan gwyrdd, cynaliadwy yn anferth. Rhedeg mae pob diferyn o’r copaon i’r môr yn y diwedd, a gwell inni, a’r fam ddaear, os gallem ddefnyddio grym disgyrchiant a’i drawsnewid yn ynni. Teimlaf fod yr ymgeiswyr wedi gwneud eu gwaith cartref yn drylwyr, Byddai neb yn cytuno i gael peiriannau’n rhwygo ochr mynydd ac yn gadael creithiau hyll ar y dirwedd, heb reolau priodol mewn bod i’w warchod ar gyfer y dyfodol.  Tyda ni ddim isio Llan fod fel Blaenau nac oes!  Mae llawer yn gwrthwynebu adeiladu coredau, (‘weirs’), oherwydd eu bod yn rhwystro symudiad pysgod tymhorol.  Bydd rhaid adeiladu pwll uwchben rhaeadr Cwm Cynfal ond go brin y byddai’n effeithio ar unrhyw bysgod tymhorol yn y safle hwnnw.

Cyhoeddwyd yn ddiweddar mae’r diwydiant amaeth oedd â’r canran fwyaf o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, ychydig dros 42% os dwi’n cofio’n iawn.  Y gŵyn gyson yn ddiweddar yw bod y ffermydd bach teuluol yn ei chael hi’n anodd cadw pen uwchlaw’r dŵr, yn poeni am eu dyfodol, efallai’n gorfod gwerthu tir bu yn y teulu ers cenedlaethau.  Arallgyfeirio ydi’r unig ateb i rai ac efallai y gall cynlluniau bach fel hyn fod y gwahaniaeth rhwng parhau i ffermio neu roi’r gorau iddi.  Oes, cytuno, mae’n rhaid inni gymryd gofal o fyd natur a sicrhau nad ydym yn ei andwyo, yn edrych ar ôl y mwsogl a’r pryfetach ond, os nad ydym yn ofalus, y fferm deuluol Gymraeg fydd yr ‘endangered species’ nesaf.
DMJ. (Safbwynt fy hun yn unig)
- - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Plas Tan y Bwlch Ar Werth

Oes gennych chi £1.2 miliwn i’w sbario?
Erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Mae llawer iawn o son a thrafod a phryderu wedi bod am ddyfodol Canolfan Addysg Parc Cenedlaethol Eryri ym Maentwrog, ond cadarnhawyd ofnau nifer ym mis Awst wrth i’r Parc roi Plas Tan y Bwlch ar y farchnad agored.

Plas Tan y Bwlch, y gerddi a'r berllan a rhan o'r coedydd sy'n llawn llwybrau. Llun Llywelyn2000 CC BY-SA 4.0

Ganol y mis roedd datganiad i’r wasg gan y Parc yn son bod ‘trafodaethau’n parhau efo un cwmni cymunedol...’ na chafodd ei enwi, ac heb lawer o wybodaeth am ddyfodol perthynas y gymuned â’r plas, felly mi wnaeth eich papur bro gysylltu’n uniongyrchol efo’r Parc i holi ymhellach am ddyfodol y gerddi a'r berllan, ac am fynediad at Llyn Mair a’r llwybrau yn y coed, a sut fydd cymuned Maentwrog/Ffestiniog yn elwa o'r gwerthiant, ac ati. 

Ymatebodd y Parc yn dweud eu bod yn “ymwybodol o bryderon bobl leol” ac wedyn ailadrodd cynnwys eu datganiad cyffredinol i’r wasg. 

“Mae Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri wedi ceisio nifer o wahanol opsiynau yn ystod y pymtheg mlynedd diwethaf er mwyn darganfod model busnes fyddai yn lleihau’r gôst i’r Awdurod o gynnal canolfan Plas Tan y Bwlch. Mae’r Awdurdod yn awyddus i sicrhau dyfodol llewyrchus i’r Plas ond rhaid cydnabod bellach nad yw yn ein gallu i ariannu’r ganolfan ein hunain. Mae hyn o ganlyniad i doriadau sylweddol iawn yn ein cyllidebau a gyda ychwanegiad chwyddiant nid yw’n gynaladwy i’r busnes barhau ar y model presennol. Fel rhan o’n hymdrechion i sicrhau dyfodol hir dymor y Plas rydym wedi cysylltu gyda chwmniau lleol ac mae trafodaethau yn parhau gydag un cwmni cymunedol ar hyn o bryd. Bu i’r Awdurod hefyd benderfynu y byddai angen opsiwn pellach, os nad yw trafodaethau o’r fath yn llwyddiannus, ac i’r diben yma mae penderfyniad hefyd wedi ei wneud i hysbysebu’r ffaith ein bod yn agored i gynigion ar y farchnad agored. Mi fydd dyfodol hir dymor Plas Tan y Bwlch yn chwarae rhan flaenllaw mewn unrhyw benderfyniad gan yr Awdurdod.”

Wnaethon nhw ddim ymhelaethu ar ymholiad benodol Llafar Bro am y gerddi a Llyn Mair, a ph’run ai oedd posib rhoi amodau yn gwarchod mynediad i bobl leol wrth werthu (does yna ddim llwybrau cyhoeddus, dim ond mynediad trwy ganiatâd y Parc, felly fyddai yna ddim rheidrwydd gyfreithiol ar brynwr preifat i’ch gadael chi na fi ar y tir o gwbl), gan ddweud y dylid cyfeirio unrhyw gwestiynau pellach at yr asiant gwerthu, Carter Jonas.

Yn y cyfamser mae’r elusen, Cyfeillion Plas Tan y Bwlch -sydd wedi bod yn casglu arian ar gyfer y plas a threfnu gweithgareddau rheolaidd yno- wedi sgwennu at eu haelodau yn dweud mai “ychydig o wybodaeth a gawsom ar waethaf ein llythyru gyda Phrif Weithredwr Parc Cenedlaethol Eryri... Mae’r diffyg ymateb wedi bod yn siomedig a thrist, ac rydym yn teimlo ein bod yn siarad â’r wal.”

Mae’r Cyfeillion yn annog pawb i sgwennu at brif weithredwr y Parc i ddweud pa mor bwysig ydi cadw’r Plas mewn perchnogaeth gyhoeddus. Mae deiseb hefyd i geisio achub y Plas, os hoffech lofnodi: ewch i wefan change.org a chwilio efo’r geiriau ‘Achub Plas’.

Wrth fynd i’r wasg daeth Llafar Bro i ddeall mae Cymunedoli ydi’r ‘cwmni cymunedol’ -sef yr ymbarél i rwydwaith o fentrau sy’n cydweithio er budd eu cymunedau- a theg dweud fod mentrau cymunedol Bro Stiniog yn allweddol yn y rhwydwaith hwnnw. Maen nhw rwan yn edrych ar opsiynau ac wedi comisiynu astudiaeth ddichonoldeb/cynllun datblygu i weld be sy’n bosib. 

Edrychwn ymlaen yn arw i weld be ddaw o’r astudiaeth a’r trafodaethau. Chwith na fyddai’r Parc wedi aros am ganlyniad hyn cyn rhoi’r plas ar y farchnad agored, ond efallai fod eu brawddeg olaf “Mi fydd dyfodol hir dymor Plas Tan y Bwlch yn chwarae rhan flaenllaw mewn unrhyw benderfyniad...” yn rhoi lle i fod yn obeithiol. Mae’n sicr yn rhywbeth y gellid eu hatgoffa wrth bwyso arnyn nhw i wneud y peth iawn dros y misoedd nesa.

Dyfodol Rhaeadr y Cwm

Oni bai ein bod yn gweithredu’n gyflym bydd un o raeadrau mwyaf eiconig Eryri yn cael ei difrodi am byth - Rory Francis, Cymdeithas Eryri sy’n egluro’i bryderon. 

Y newyddion brawychus yw bod datblygwyr wedi cyflwyno cais cynllunio i adeiladu argae ar Afon Cynfal ger Llan Ffestiniog a dargyfeirio, ar adegau, bron 70% o’r dŵr o amgylch rhaeadr eiconig Rhaeadr y Cwm, fel rhan o gynllun trydan dŵr. 

Dair gwaith dros y deng mlynedd ar hugain diwethaf mae cynlluniau wedi eu cyflwyno ar gyfer cynllun trydan dŵr yng Nghwm Cynfal. Dair gwaith maent naill ai wedi cael eu gwrthod neu eu tynnu'n ôl. Ond ym mis Gorffennaf fe gyflwynodd y datblygwyr gais arall.

Mae Cwm Cynfal yn lle sydd wedi ysbrydoli storïwyr, artistiaid a beirdd dros fileniwm. Dyma un o raeadrau mwyaf mawreddog Eryri. Ond nawr mae’n cael ei bygwth unwaith eto gan gynllun trydan dŵr a fyddai’n gweld argae ar yr afon ac, ar adegau, bron 70% o’r dŵr yn cael ei ddargyfeirio allan o’r rhaeadr.

Mae’r ceunant wedi’i warchod yn gryf dan ddeddfwriaeth bywyd gwyllt. Mae’n Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig o fewn Parc Cenedlaethol. Mae wedi’i ddynodi’n rhannol oherwydd y mwsoglau a llysiau’r afu prin sy’n tyfu yno. Os byddwch chi'n dargyfeirio cymaint â hynny o ddŵr allan o'r rhaeadr, fydd hynny'n newid yr amodau gwlyb iawn sy'n gwneud y ceunant mor arbennig.
Dwi'n pryderu am ymddangosiad gweledol, sain ac awyrgylch y rhaeadr, y bywyd gwyllt sy’n byw yn y ceunant a hefyd y difrod i’r safle hanesyddol iawn hwn gyda’i lwybrau canoloesol.

Dwi'n cefnogi’n gryf yr angen i ddatgarboneiddio’r economi. Ond gydag unrhyw gynllun ynni adnewyddadwy, mae'n rhaid i chi bwyso a mesur y difrod yn erbyn y buddion. Cymharol ychydig o drydan fyddai'r cynllun hwn yn ei gynhyrchu, digon i bweru dim ond 60 o ‘power showers’ trydan. Byddai ei gapasiti o 600kW dim ond tua 8% o ddim ond un o’r tyrbinau 7.2MW yn fferm wynt arfaethedig Y Bryn rhwng Maesteg a Phort Talbot.

Dwi'n gwybod fod y datblygwyr wedi siarad am sefydlu 'clwb ynni' i werthu'r trydan i bobl leol. Y gwirionedd yw, does dim sicrwydd y gall y clwb yma ddarparu trydan yn rhatach na chwmniau eraill, ac os ydy'r trydan yn cael ei gynhyrchu trwy niweidio safle byd natur lleol, 'swn i ddim eisiau ei brynu. 

Cynhaliodd y datblygwyr eu hunain ymgynghoriad cyn cyflwyno’r cais ddiwedd y flwyddyn diwethaf. Mae’r ymateb i hwnnw, sydd wedi’i gynnwys fel rhan o’r cais cynllunio, yn cadarnhau nad yw’r mwyafrif helaeth o’r rhai a gymerodd ran yn cefnogi’r cynllun. Er ei bod yn anodd tynnu'r ffigurau o'r papur a gyflwynwyd i Awdurdod y Parc Cenedlaethol, fe gymerodd 359 o unigolion neu sefydliadau ran yn yr ymgynghoriad. Nododd 276 nad oeddent yn cefnogi’r cais. Roedd 181 o'r gwrthwynebwyr hyn yn lleol i Barc Cenedlaethol Eryri, Gwynedd neu ogledd Cymru. Dim ond 3 o bobl neu fudiadau a nododd eu bod yn cefnogi'r datblygiad.

Yn ogystal, mae’r sefydliadau cadwraeth Cymdeithas Eryri, Save our Rivers, Buglife ac Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru i gyd yn gweithio efo’u gilydd i wrthwynebu’r cynlluniau hyn.
RF

Mae colofn Senedd Stiniog yn egluro bod y farn wedi’i hollti ar Gyngor Tref Ffestiniog, a’u bod yn y pen draw -ar ôl pleidlais- wedi cefnogi’r cynllun.
- - - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

 

Stolpia- Damwain Awyren 1952

Y mae gennyf gof o gyffro mawr pan oeddwn yn hogyn a chryn sôn a siarad am ddigwyddiad arswydus rhywle draw tros y mynyddoedd i’r gogledd o Riwbryfdir. Deuthum i ddeall blynyddoedd yn ddiweddarach mai damwain ofnadwy i awyren Douglas Dakota EI-EFL o’r enw ‘Saint Kevin’ yn eiddo i gwmni Aer Lingus, Iwerddon oedd achos y cyffro.

Dyma’r hanes yn fras- Ar y 10fed o Ionawr, 1952 gadawodd yr awyren faes awyr Northolt gerllaw Llundain a hedfan draw am Ddulyn yn Iwerddon gyda 20 o deithwyr a thri aelod o’r criw arni hi. Yn ystod yr ehediad cysylltodd y criw â’r goleudwr yn Daventry, ger Northampton am 5.56 yr hwyr yn ddiffwdan, a dweud mai’r pwynt nesaf i adrodd yn ôl a fyddai Nefyn ym Mhenrhyn Llŷn. Gyda llaw, roedd hi i fod i gyrraedd maes awyr Dulyn am ddeng munud wedi wyth (8:10) y noson honno. 

Pa fodd bynnag, tra roeddynt yn hedfan oddeutu 6,500 troedfedd uwchlaw Bwlch Rhediad, nid nepell o Nant Gwynant ger Beddgelert plymiodd yr awyren a cholli ei hadain dde yn dilyn tyrfedd (h.y. cynnwrf chwyrn o aer), neu efallai oherwydd bod rhew wedi casglu arni hi, ac aeth ar ei phen i ganol y gors yng Nghwm Edno gan ladd pawb a oedd ar ei bwrdd.

Clywyd sŵn yr awyren yn taro’r ddaear gan rai yn Nant Gwynant am 7:10 a gwelwyd goleuni llachar o leoliad y gwrthdrawiad, ac o ganlyniad, ffoniwyd yr heddlu yng Nghaernarfon. Ymhen amser, ac erbyn hanner nos, roedd oddeutu cant o bobl wedi ymgasglu i chwilio amdanynt drwy’r tywydd anghynnes gan gynnwys aelodau o’r heddlu a’r gwahanol awdurdodau. 

Dywedir bod yr adain a gollwyd oddeutu 200 llath oddi wrth weddill y malurion, a’r unig beth a welwyd ger y darnau drylliedig oedd doli merch fach a laddwyd arni hi. Ceisiwyd cael cymaint o’r rhai a gollodd eu bywydau oddi yno a’u hadnabod, ond nid oedd hynny yn bosib gyda’r cyrff yn nyfnder y gors. Cafwyd hyd i rai fodd bynnag a chladdwyd 12 ohonynt ym mynwent newydd Llanbeblig, Caernarfon. 

Cysegrwyd y fan lle digwyddodd y ddamwain ar 17 Ionawr a rhoddwyd ffens oddi amgylch y fynwent. Gosodwyd carreg goffa hefyd gan Barc Cenedlaethol Eryri nid nepell o’r fangre. 

Roedd y ddamwain hon yn cael ei chyfrif fel un o’r rhai gwaethaf i awyrennau, ac yn 10fed ar y rhestr ym Mhrydain ar y pryd. Dyma lun o safle’r ddamwain ychydig ar ôl y gwrthdrawiad-

Dau aelod o’r heddlu yn chwilio gweddillion yr awyren

Awyren fel hon a gollwyd yn y ddamwain ofnadwy yng Nhwm Edno yn 1952

- - - - - - - - - - - - -

Erthygl gan Steffan ab Owain a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024

Senedd Stiniog- Enwau Lleoedd

Bu’n gyfnod prysur yn y Siambr wrth i fwy na’r arfer o gyfarfodydd gael eu cynnal.  Yn ogystal â’r cyfarfodydd Arferol a Mwynderau misol, fe gynhaliwyd rhai Anarferol a Blynyddol hefyd.

Yn y Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol bu un newidiad ymhlith y swyddogion wrth i’r Cyng. Morwenna Pugh gael ei henwebu i fod yn is-gadeirydd y cyngor.  Derbyniodd, felly golygai hyn fod y Cyng. Eifiona Davies yn camu i lawr o’r is-gadair ac yn ymuno hefo ni o amgylch y bwrdd mawr.  Diolchwn i Eifiona am ei gwaith fel is-gadeirydd ac edrychwn ymlaen i gydweithio gyda hi dros y flwyddyn nesaf.

Un o’r prif bethau o’r Cyfarfod Arferol (10/06), oedd bod y Cyngor wedi cael cyflwyniad gan Ceri Cunnington a Gwenlli Evans am waith Cwmni Bro.  Eglurodd y ddau rhyw ychydig am strwythur y cwmni a’i fod yn gweithio fel ymbarél dros rwydwaith o fentrau cymdeithasol gwahanol.  Dywedwyd fod pob mudiad oddi tano yn annibynol, ac ar hyn o bryd, mae’r cwmni’n cydweithio â 17 ohonynt. 

Mae sawl cynllun diddorol ar y gweill ganddynt a’r gobaith yw i gefnogi ac hyrwyddo’r diwylliant fywiog Gymraeg sydd yma.  Cytunwyd y byddai’r Cyng. Dafydd Dafis yn cynrychioli’r Cyngor Tref ar rai o’u pwyllgorau, gyda’r gobaith efallai y gallai’r cyngor gefnogi rhannau o'r gwaith hollbwysig hyn yn y dyfodol.

Yr wythnos wedyn (17/06), cafwyd cyflwyniad arall yn y Cyfarfod Mwynderau.  Hywyn Willams oedd yr ymwelydd y tro hwn, Cydlynydd y Bartneriaeth Natur Leol, Cyngor Gwynedd.  Eglurodd fod potyn o arian i’w wario a bod dyletswydd statudol amgylcheddol gan gynghorau tref / plwyf i weithredu ar ran byd natur.  Amlinellwyd rhannau o dir gwyllt yn yr ardal a’r gobaith ganddo ydi cael cydweithio gyda’r Cyngor Tref, dod a’n pennau at eu gilydd er cael y gorau o’r tiroedd gwyllt hyn.  Os dwi’n deallt yn iawn, bydd yr ardal ar ei hennill gan na fydd ceiniog yn mynd o brecept y Cyngor at y gwaith – win-win i’r ardal fel 'tae.

Cynhaliwyd sawl cyfarfod Anarferol hefyd.  Cymeradwywyd a mabwysiadwyd Rheolau Sefydlog y Cyngor ac fe ystyrwyd a chytunwyd ar nifer o bolisïau. 

Un polisi newydd sbon a gafodd ei fabwysiadu oedd bod y Cyngor bellach, yn swyddogol, am amddiffyn enwau Cymraeg lleol.  Mae tri prif bwynt i’r polisi, sef:

Sicrhau mai fersiynau Cymraeg yr enwau fydd yn cael blaenoriaeth mewn unrhyw ohebiaeth neu drafodaethau gyda chyrff a phartneriaid allanol.  Byddai enwau o’r fath yn cynnwys mynyddoedd a bryniau, caeau a llecynnau, afonydd a nentydd ynghyd ag adeiladau.

Hybu enwau Cymraeg cynhenid ac annog eu defnydd yn gyffredinol, gan bwysleisio pwysigrwydd eu cadw oherwydd yr hanes a’r diwylliant sy’n mynd gyda’r enwau hyn.  Y gobaith yw wedyn y bydd y cyhoedd yn sylweddoli pwysigrwydd yr enwau traddodiadol ac wedyn yn llai tebygol o fod eisiau eu newid i enwau newydd nad oes ganddynt unrhyw gysylltiad gyda’r ardal a’r traddodiadau lleol.

Os bydd sefyllfa yn codi, cymryd unrhyw gamau posibl i atal newidiadau i’r enwau cynhenid os bydd unrhyw ymgynghori gyda’r Cyngor Tref ar fater o’r fath.

Yn olaf, cynhaliwyd cyfarfod yr is-bwyllgor Teledu Cylch Cyfyng (TCC).  Heb os nac oni bai, ac yn dilyn y dymuniad yn lleol, fe fydd rhaid cael system yn y dref ond gan fod y rheolau diogelu data a ballu mor gymhleth; fe benderfynwyd llythyru Comisiynydd Heddlu Gogledd Cymru er trafod os tybed fyddai’r Heddlu yn fodlon cymeryd cyfrifoldeb drosto.  Mae’r Clercod hefyd am lythyru cynghorau tref eraill i geisio darganfod sut maent yn rheoli eu sustemau hwythau.
Diolch am ddarllen.  -DMJ. (Safbwynt fy hun yn unig).
- - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024