Dadansoddi Cymunedol

Erthygl gan Sion Llewelyn Jones, Llan Ffestiniog, am waith ymchwil sy’n berthnasol iawn i gymunedau ardal Llafar Bro. 

Mae Sion bellach yn ddarlithydd yn Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol ym Mhrifysgol Caerdydd, ac mae wedi bod yn amlwg yn y cyfryngau Cymraeg eleni yn egluro safiad y darlithwyr fu’n streicio yn erbyn toriadau pensiwn a chyflog deg, ac yn fwy diweddar ar effaith posib Eisteddfod Genedlaethol 2024 ar y Gymraeg yn ardal Pontypridd.

Ail-ymweld ag ‘A North Wales Village’: parhad a newidiadau i blwyf Llanfrothen ers yr 1950au
Dros yr haf, mae dwy fyfyriwr, Catrin Morgan a Mirain Reader, wedi bod yn gweithio gyda Dr Erin Roberts (sy’n wreiddiol o Lanfrothen) a finnau ar astudiaeth ddilynol o ymchwil ethnograffig gynhaliodd fy nain, Isabel Emmett (a ymgartrefodd ym Mlaenau Ffestiniog hwyrach ymlaen), ar blwyf Llanfrothen ar ddiwedd y 50au a dechrau’r 60au. Symudodd fy nain o Lundain i Lanfrothen yn y 50au. Fel unigolyn oedd ddim yn dod o’r ardal, roedd gan fy nain ddiddordeb ceisio deall a disgrifio agweddau gwahanol yn y gymdeithas a diwylliant newydd roedd hi’n byw ynddi. Mae canfyddiadau’r ymchwil i’w darllen yn y llyfr A North Wales Village: A Social Anthropological Study.

Isabel a Sion

Rydyn ni wedi bod yn dadansoddi data o’r Cyfrifiad ar Lanfrothen, gan ganolbwyntio ar ystadegau ar grefydd a’r iaith Gymraeg.  Pan gynhaliodd fy nain ei hymchwil yn y 50au a’r 60au, roedd crefydd dal yn chwarae rhan bwysig ym mywydau pobl Llanfrothen. Er enghraifft, nododd fy nain bod pobl yr ardal yn gwybod eu Beibl yn dda iawn a byddai testunau o’r Beibl yn sail ar gyfer rhai o drafodaethau anffurfiol y trigolion. Er hyn, roedd yna dystiolaeth yn yr ymchwil bod crefydd yn cael llai o ddylanwad ar fywydau pobl gyda llai o drigolion yn mynychu capeli a’r eglwysi.

Ers i fy nain gynnal ei hymchwil, mae nifer o addoldai'r ardal wedi cau. Yn ogystal, mae yna ddirywiad sylweddol wedi bod mewn crefyddoldeb. Er enghraifft, cododd canran y rhai sydd yn gweld eu hunain yn anghrefyddol o 20.1% yn 2001 i 48.8% yn 2021. Ond, dros y degawdau diwethaf, mae mwy o unigolion yn yr ardal yn dilyn crefyddau eraill tu hwnt i Gristnogaeth fel Bwdhaeth, Hindŵaeth ac Islam. Mae seciwlareiddio cynyddol a thwf o ran amrywiaeth cynyddol mewn credoau crefyddol yn batrymau sydd i’w weld nid yn unig yn Llanfrothen, ond hefyd ar draws Gwynedd a Chymru.

O ran yr iaith Gymraeg, mae ffigyrau Cyfrifiad 1961 (sef yr un adeg cynhaliodd fy nain ei hymchwil) yn dangos bod 75% o drigolion Llanfrothen yn gallu siarad Cymraeg a Saesneg, gyda 11% yn gallu siarad Cymraeg yn unig. Ond, ar yr un pryd, roedd y syniad mai’r iaith Saesneg ac nid y iaith Gymraeg fyddai’n helpu unigolyn i ddringo’r ystol gymdeithasol a mynd ymlaen yn y byd yn dal yn gryf yn yr ardal.

Mae nifer o siaradwyr Cymraeg yn Llanfrothen wedi parhau i ostwng ers 1961, gyda Chyfrifiad 2021 yn dangos bod 69.8% o unigolion yn yr ardal yn gallu siarad Cymraeg. Mae hyn yn adlewyrchu patrymau ar draws Gwynedd a Chymru. Gall nifer o ffactorau egluro’r gostyngiad yma gan gynnwys allfudiad o bobl ifanc sy’n siarad Cymraeg o’r ardal, y mewnlifiad o unigolion o gefndiroedd di-Gymraeg i’r ardal a phenderfyniad unigolion i beidio parhau i ddefnyddio a siarad Cymraeg.   

Yn y dyfodol, rydyn ni’n gobeithio cyfweld ag unigolion yn yr ardal er mwyn darganfod beth sydd yn egluro’r patrymau rydyn ni wedi adnabod o ran newidiadau i grefydd a’r iaith Gymraeg. Yn ogystal, rydyn ni eisiau darganfod sut brofiad ydi hi i fyw yn Llanfrothen heddiw a sut mae hyn yn cymharu gyda chanfyddiadau fy nain o unigolion oedd yn byw yn yr ardal yn y 50au a’r 60au. 

Er bod yr astudiaeth yma’n canolbwyntio ar Lanfrothen, rydyn ni’n credu bydd canfyddiadau’r ymchwil yn berthnasol i ardaloedd eraill o Gymru gan gynnwys Bro Ffestiniog. 

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Gallwch ddilyn Sion ar TrydarX @SionLlJones

Cynghorydd Prysuraf Gwynedd?

Diolch yn fawr unwaith eto i Elfed Wyn ap Elwyn, sy’n cynrychioli ward Bowydd a Rhiw, am gytuno i rannu rhywfaint o’i hanes diweddar.

Mae’r haf wedi bod yn un eithaf prysur i mi, wrth i mi wneud fy ngwaith gyda’r cyngor, gweithio swyddi eraill, a threulio amser gyda fy nheulu.

Dyma’n fras dipyn o bethau bues i’n gwneud:

Roedd dipyn o lefydd angen cadarnhad gydag ail-beintio neu paentio llinellau melyn o’r newydd;  cafodd rhai o’r llinellau melyn eu paentio ar Fedi’r 1af,  ger tai Dolawel, Rhiwbryfdir.
Mae dwy broblem y codi’n eitha’ aml, sef parcio a baw cŵn, ac mae dipyn o’n amser i fel arfer yn cael ei neilltuo i fynd ar ôl y problemau yma! 

Trafaeliais o gwmpas y ward nifer o weithiau yn siarad a thrafod problemau o ddydd i ddydd gyda phobl a busnesau. Trefnwyd arwydd dim tipio slei ar y ffordd i Chwarel Maenofferen. 

Elfed yn anerch Rali Annibyniaeth i Gymru, Caernarfon 2019. Llun- Ifan James

Bu’r warden baw cwn yn y ward er mwyn:
1. Edrych at ddatrys bobl sydd wedi bod a cwn o gwmpas yn baeddu
2. Gosod 2 fin newydd yn Rhiwbryfdir a Glanypwll
Bu’m mewn cyfarfod i drafod glanhau’r llinell drên rhwng Blaenau a Thrawsfynydd -mae mwy o fanylion mewn ysgrif arall yn y rhifyn hwn.

Dilyn y trafodaethau i gael y bws hwyr rhwng Blaenau a Phorthmadog, dilyn fyny’r cyfarfod i edrych ar ddatblygiad gyda’r T22. Cysylltu gyda Liz Roberts (Cynghorydd Sir Conwy) a Thrafnidiaeth Conwy – a chyfarfod er mwyn trafod cael Bws Fflecsi lawr i Flaenau Ffestiniog. Trefnwyd cyfarfod gyda Trafnidiaeth Cymru i drafod dyfodol yn trên rhwng y Blaenau a Llandudno.

Dwi wedi dechrau glanhau arwyddion stryd rhwng Dolrhedyn a Glanypwll, fel rhan o ddiwrnod ‘Glanhau Stepan drws’ - gobeithio cynnal diwrnod fel yma unwaith pob deufis.

Ambell weithgaredd arall:
Helpu bobl gyda materion personol sy’n codi; Cyfarfod efo criw sydd eisiau creu lle i chwarae pêl-rwyd; Mynd ati i drafod cael grantiau i adeiladau a chlybiau yn y dre’; Edrych ar y ffordd i ddatblygu parc yn Fron Fawr; Dilyn fyny ar faterion sy’n codi gydag ADRA; Cysylltu â’r tîm glanhau i dacluso o gwmpas y ward; Cyfarfod efo’r Cyngor Tref 07/08 i drafod y system CCTV; Trafod materion gyda chymdeithasau ym Mlaenau.

Mae nifer o bethau eraill dwi wedi’i wneud ond ddim yn gallu cofio bob dim, a llawer o achosion hefyd sy’n dal i fynd ymlaen.

Tu allan i waith y cyngor bues i'n gweithio mewn ambell swydd wahanol, o weini bwyd, i arddio a ffermio, a braf hefyd oedd gallu cipio dipyn bach o ddiwrnodau prin i fwynhau gydag Anwen a’r ‘feilliaid yn mynd i’r Eisteddfod ym Moduan, a mynd am dro o gwmpas Gwynedd.

Os ydych chi eisiau codi unrhyw fater cofiwch godi’r ffôn neu e-bostio cynghorydd.elfedwynapelwyn@gwynedd.llyw.cymru - hapus i drafod a helpu unrhyw amser.

(Gwahoddwyd pob un o bedwar cynghorydd sir y dalgylch i yrru diweddariad. Gol.)

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Y cynghorydd Glyn Daniels o rifyn Hydref

Hen Lwybrau, rhan 4

Pennod arall o gyfres Hen lwybrau a ffyrdd ein bro, gan golofnydd Stolpia, Steffan ab Owain.

Dyma barhau ychydig eto gydag enwau rhai o hen lwybrau a ffyrdd ein bro. Fel y gwyr rhai ohonoch defnyddir amryw o lwybrau’r fro gan bysgotwyr brwd ‘Stiniog a’r cylch. Gwn am o leiaf ddau lwybr a elwir wrth yr enw ‘Llwybr y Pysgotwyr’ neu ‘Llwybyr ‘Sgotwrs’ ar lafar.

Llwybyr Sgotwrs
Ceir un llwybr o’r enw hwn yn ymyl y ffordd fawr gerllaw hen derfyn y sir a therfyn plwyf Dolwyddelan fel yr eir am Fwlch Gorddinen neu’r Crimea. Arwain at Lynnoedd Barlwyd y mae hwn ac mae rhan ohono yn croesi’r ‘Domen Sgidia’ ac yn codi i fyny heibio hen dyllau chwarel fach Clogwyn Llwyd ac yn mynd dros y gefnen y tu isaf i Foel Barlwyd a draw heibio’r hen gorlannau at y llynnoedd.

Y Domen Sgidia a'r Clogwyn Llwyd. Llun -Paul W

Y mae llwybr arall yn mynd draw o gyffiniau Cae Clyd beibio ffermydd Bron Manod a Chae Canol Mawr ac ymlaen hyd at y ffordd yng Nghwm Teigl. Yna, mae’n codi i fyny heibio hen Chwarel Alaw Manod a Nant Drewi a thros y rhostir a’r corsydd tuag at Lynnoedd Gamallt. Gosodwyd cerrig gwynion hwnt ac yma ar hyd ochr y llwybr gan yr hen bysgotwyr er mwyn iddynt godi’r llwybr mewn tywyllwch neu ar niwl.

Llwybr y Gweithwyr
Dyma’r enw a ddefnyddid ar yr hen lwybr sy’n dod o gyfeiriad Blaen Nantmor, heibio i Lyn Llagi a draw am y Foel Druman a thros ochr ogleddol Yr Allt Fawr ac i lawr drwy Fwlch y Moch, heibio Llyn Iwerddon am Chwarel Oakeley. Llwybr y chwarelwyr a gerddai’r holl ffordd o Feddgelert a’r cyffiniau oedd hwn yn y dyddiau a fu. Byddai’r gweithwyr hyn yn aros mewn baricsod am yr wythnos waith a cherdded adref yn eu holau ar hyd yr un llwybr ar ddydd Sadwrn a hynny drwy bob tywydd, wrth gwrs. 

Canodd Dewi Mai o Feirion gerdd am yr heb lwybr hwn, sef O Wynant i Ffestiniog; yn Cymru (OME) 1911. Dyma ran ohoni:

Moel Druman sydd fel oriel aur y wawrdydd
Yn awr yn ymddyrchafu o fy mlaen
Ac yma’r ymohiriaf fel ymdeithydd
I weld y golygfeydd sydd ar daen;
Heb oedi’n hir ar ael y Foel awelog,
Ymlwybraf heibio i Gwm Mynhadog gun;
Ar aelgerth yr Iwerddon uwch Ffestiniog
Yn hynod o ddisymwth caf fy hun.

Gyda llaw, gosodwyd cerrig gwynion ar ochr yr hen lwybr hwn hefyd gan yr hen chwarelwyr a fyddai’n gorfod ymlwybro ar ei hyd yn oriau man y bore ac mewn niwl a thywyllwch yn aml iawn. Y tro diwethaf y bum i fyny ar ochr Yr Allt Fawr nid oedd yr un ohonynt i’w gweld yna mwyach.

Llwybr Sara a Llwybr Lladin
Llwybr yn rhedeg i lawr o wely hen ffordd haearn Chwarel Rhosydd a heibio Pant Dŵr Oer ac Incleniau Chwarel Croesor ac yna draw am Moelwyn Banc yng Nghroesor yw hwn. Bum yn meddwl, tybed a oedd rhyw fath o lwybr anhygyrch yma cyn iddynt ddechrau datblygu’r chwareli a phwy oedd y Sara yma a adawodd ei henw ar y llwybr hwn?

Gan y cyfaill Edgar Parry Williams y clywais am Lwybr Lladin gyntaf. Llwybr igam-ogam yn codi i fyny o Flaen Cwm (Croesor) am Chwareli Croesor a Rhosydd yw hwn. Tybed a wyr un o ddarllenwyr Llafar rywbeth amdano?

Ffordd Goch
Soniais o’r blaen am y Ffordd Las ger Dolwen, onid o? Wel, hen ffordd drol yn rhedeg oddi wrth hen ysgoldy Rhydysarn draw at dy gwair Plas Meini yw’r ‘Ffordd Goch’.
Diolch i ddau o gyn-drigolion Rhydysarn am yr wybodaeth. Mae’n bur debyg mai ar ôl lliw y tir gerllaw y derbyniodd yr hen lwybr hwn ei enw ac wrth gwrs, mae’r Allt Goch ryw chwarter milltir uchlaw hefyd, onid yw?

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2003

Rhan 1 y gyfres
 

Erthygl Sgotwrs Stiniog

 

Crwydro'r Rhinogydd

FOEL PENOLAU A MOEL YSGYFARNOGOD
Ysgrif gan Llinos Griffin sydd yn ein cyfres ‘Crwydro’ y tro hwn.

Dan ni wedi cael rhyw haf rhyfedd heb wybod yn iawn os dan ni’n mynd ‘ta dod o ran y tywydd. Yn heulog braf ond digon mwll un funud ac wedyn coblyn o gawod y nesa’. Dw i ddim yn rhy hoff o gerdded yn y glaw, wel a dweud y gwir, nid y glaw ydi’r broblem ond y niwl sy’n perthyn iddo. Dw i wedi cerdded mewn cawl pys o niwl droeon a chael fawr o fwynhad yn enwedig os ydi rhywun yn uchel ar y copaon a ddim yn siwr o’i bethau i ddod i lawr, felly gwell peidio mentro ydi hi gen i’r dyddiau yma. 

Ddechrau Gorffennaf oedd hi arnan ni’n mentro i fyny i’r Rhinogydd ar un o’r diwrnodau rheiny lle doedden ni ddim yn siwr os oedden ni’n gwneud y peth iawn ai pheidio, ond a minnau angen dianc am aer fel y bydda i bob penwythnos heb eithriad, mynd wnaethon ni, dwy ohonon ni a does nunlle gwell i ddenyg a chael llonydd na’r Rhinogydd. 

Dw i wedi bod i gopa Moel Ysgyfarnogod sawl tro, neu wrth gwrs i Fryn Cader Faner islaw ac felly mi barcion ni yn y lle arferol uwchben Maes y Neuadd a ddim yn bell o odre Moel y Geifr cyn ymlwybro tuag at Lyn Eiddew Bach a Mawr. A theg edrych tuag adref yn wir gyda’r cymylau llwydion yn gwneud yr olygfa tuag at afon Dwyryd, Ynys Gifftan a Phenrhyn yn fwy dramatig nag arfer. Dw i wrth fy modd gyda golygfeydd sydd fyth yn edrych yr un fath ddwywaith ac mae hon yn un o’r rheiny – mae’r Ddwyryd a’i llanw wastad yn newid ac mae ‘na gysur yn hynny i mi. 

Yn lle dilyn y llwybr chwarel i odrau Moel Ysgyfarnogod, mi benderfynon ni anelu am gopa Foel Penolau yn gyntaf gan fynd heibio glannau Llyn Dywarchen a dim smic heblaw amdanon ni’n rhoi’r byd yn ei le ac ambell i ŵydd Canada yn clegar. A dan ein traed, y llawenydd mwyaf o weld gwlithlys neu chwys yr haul yn goch a melyn ar hyd y gors. Mae ‘na rywbeth arbennig iawn am y blodyn cigysol hwn a’i olwg diniwed ond gwae i unrhyw bryfyn a ddaw ar ei draws. Mae fel rhyw anghenfil chwedlonol. 

A son am y rheiny, dyma ni’n cyrraedd y cewri eu hunain a cherrig epig Foel Penolau ac wrth gyrraedd ochr arall i’r bwlch, y gwynt mwyaf yn chwipio ar ein hwynebau a ninnau prin wedi cael chwa o awel ar ein ffordd i fyny. Hwd am ein pennau ac anadlu ac oddi tanon ni draw am adra, golygfa o Ben Llŷn draw i Flaenau Ffestiniog gan gynnwys yr Wyddfa wrth gwrs. Does dim teimlad gwell na golygfa felly a’r elfennau’n llosgi’n wynebau. Lle perffaith am ginio! Roedd rhaid sgramblo rhyw fymryn i gyrraedd y copa ei hun a dim ond ambell funud arhoson ni yno gan ein bod yn cael andros o drafferth aros ar ein traed. 

A'r cymylau llwydion yn edrych yn eithaf bygythiol, mi aethon ni am Foel Ysgyfarnogod reit handi a’r un wefr wyntog unwaith eto ar ei gopa! Mi fyddan ni bob tro’n ffafrio cylchdaith yn lle dod i lawr yr un ffordd os yn bosib, mi gymeron ni’r trac llechi i lawr ac yno, mae hi’n wir gwestiwn gen i os gellir dadlau nad cewri wedi eu claddu ydi’r hen gerrig ‘ma a Bendigeidfran ei hun yn edrych draw am Iwerddon ydi un o’r ochrau ‘na’n bendant. 

Mae’n bleser gen i weld y grug mor llachar o biws adeg yma o’r flwyddyn hefyd a rhwng hynny a’r ffaith bod y glaw wedi cadw draw, roedd hi’n dro berffaith. Allwch chi ddim mynd o’i le yn y Rhinogydd – mae fel dianc i blaned arall ar eich carreg ddrws, un y baswn i’n gallu swatio yn ei chôl am byth… a’r gwynt yn chwythu yn fy nghlustiau.      

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Darllenwch y gyfres trwy glicio 'Crwydro' yn y Cwmwl Geiriau ar y dde (rhaid dewis web view os yn darllen ar ffôn)

Barn ar Dreftadaeth Llechi

Dau ddarn o rifyn Medi 2023

Colofn y Pigwr

Daeth copi o bapur newyddion Cyngor Gwynedd drwy dwll llythyrau trigolion yr ardal hon ychydig wythnosau’n ôl. Ar y dudalen flaen gwelir pennawd a fyddai’n codi calonnau darllenwyr, yn sicr. Dyma ddywed y geiriau gobeithiol hynny:

‘Tair ardal i elwa ar hanes y chwareli’.

Dyma’r math o eiriau ddylent fod yn ysbrydoliaeth i ardalwyr canolfannau llechi’r gogledd, gan gynnwys ni, breswylwyr prifddinas llechi’r byd, Blaenau Ffestiniog. Ond arhoswch funud, a darllenwch yn fanwl yr hyn sydd gan yr ‘arbenigwyr’ honedig ar ddosbarthu arian a ddaw i goffrau cymunedau’r garreg las dan gynllun a elwir yn ‘Llewyrch o’r Llechi’.  

Llun- Paul W

Cadwch mewn cof mai ‘dan arweiniad Cyngor Gwynedd’,  wedi i’r Cyngor hwnnw dderbyn cymorth ariannol o Gronfa Ffyniant Bro y Llywodraeth, y daeth y newyddion da i olwg y cyhoedd. £26 miliwn yw’r swm a glustnodwyd ar gyfer gwaith megis, a dyfynnaf eto... ‘trawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis; sefydlu canolfannau dehongli ac ymgysylltu ym Methesda a Blaenau Ffestiniog’... ynghyd â briwsion eraill.

Fel y gwyddom, bu’r Gymdeithas Hanes leol yn y Blaenau wrthi ers blynyddoedd yn ceisio argyhoeddi Llywodraeth Cymru ac Amgueddfa Cymru o bwysigrwydd cael Canolfan Dreftadaeth i’r dre’ – PRIF Ganolfan lechfaol y BYD!  Ond er cynnal nifer fawr o gyfarfodydd, llawn siarad gwag yn aml, gyda swyddogion dylanwadol o’r ddau sefydliad uchod, dal i aros yr ydym am gymorth tuag at gael codi adeilad haeddiannol i gofio am gyfraniad y chwareli, a’u gweithwyr, tuag at economi’r ardal, Cymru a Phrydain dros y blynyddoedd. Onid yw’r fro hon, oedd unwaith yn cyflogi bron i bum mil yn ei chwareli niferus (mwy na sy’n byw yma bellach!) yn deilwng o gael y gydnabyddiaeth y mae yn ei haeddu?

A pham rhoi blaenoriaeth i bentre’ Llanberis dros dref oedd yr ail fwyaf, ar ôl Wrecsam o ran poblogaeth, dechrau’r 20fed ganrif? Onid rhwbio halen i friw oedd datblygu’r amgueddfa yn Llanberis, ac yn waeth fyth y sarhad o chwalu rhes o dai chwarelwyr gynt yn Nhanygrisiau yn y 1990au, a’u hailgodi ar safle’r amgueddfa newydd yn Llanbêr. Onid yw’n amser i gynghorwyr, tref a sir, a chynrychiolwyr eraill i fynd ati i ofyn sawl cwestiwn perthnasol, er lles ein cymuned yma?  

Mae angen atebion i ambell ddatganiad gan ‘arweinwyr’ y Cyngor Sir, parthed datganiadau yn yr erthygl yn ‘Newyddion Gwynedd’.  Yn gyntaf, beth yw’r cynlluniau i ‘drawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis’, a faint o gyfran o’r £26 miliwn o bunnoedd fydd hynny?  

Yn ail, a chwestiwn pwysig i ni ym mhlwy’ Ffestiniog, beth yw'r ‘canolfannau dehongli’ a fwriedir i’w codi yma ac ym Methesda, a faint o gyfran o’r arian mawr gaiff ei neilltuo ar gyfer hynny tybed? Byddai’n newyddion aruthrol o dda cael gwybod mai Canolfannau Treftadaeth, yn cael eu rhedeg dan nawdd Amgueddfa, neu Lywodraeth Cymru fyddai’r ateb. Ystyriwch hyn: Oni fyddai’r math hyn o ddatblygiad yn fendith hir-ddisgwyliedig i economi Blaenau Ffestiniog, a’i phobl, wedi gorfod diodde’ dirywiad anferthol yn ei heconomi, ar bob lefel. Nid wyf am ddechrau cofnodi ystadegau’n ymwneud a’r dirywiad a ddaeth heibio’r hen dre’ dros y blynyddoedd diweddar, ond mae’r cyfnod fel cymdeithas drefol lwyddiannus wedi mynd heibio ers tro.

Bu i aelodau o’r Gymdeithas Hanes gyfarfod â swyddogion yn cynrychioli Llywodraeth Cymru a’r Amgueddfa Lechi, Llanberis yn ddiweddar, a chael gwybod bod cymaint â thros 30 yn cael eu cyflogi yn amgueddfa Llanberis bob haf, a miloedd o ymwelwyr yn dod yn eu ceir a’u bysiau yno’n swydd bwrpas i gael hanes y diwydiant oedd mor flaenllaw yno. Na, dim sôn am gyfraniad chwarelwyr Blaenau Ffestiniog i’r diwydiant hwnnw o gwbl. Onid ydi’n hen bryd i gyfraniad y gweithwyr diwyd rheiny gael ei gydnabod deudwch?  A fyddai’n ormod disgwyl i chithau, ddarllenwyr brwd Llafar Bro i roi pin ar bapur a chysylltu â’r sefydliadau ac unigolion sy’n euog o gau llygaid i sefyllfa echrydus eich annwyl gynefin?

Mae Blaenau Ffestiniog, fu unwaith yn dref lewyrchus iawn, gyda dyfodol disglair iddi yn wirioneddol grefu ar rywun ddechrau gwrando, cyn iddi fynd yn rhy hwyr.  Pigwr

Be ydych chi’n feddwl? Ydych chi’n cytuno efo’r Pigwr? Gyrrwch air! -Gol.

- - - - - - -

Tai Fron Haul

Dair blynedd yn ôl roedd yr Amgueddfa Lechi yn ‘dathlu’ symud tai Fron Haul o Danygrisiau i Lanberis, ac fe gyhoeddwyd llawer o'u deunydd hyrwyddo yn rhifyn Medi 2020 Llafar Bro.

Roedd son bryd hynny am osod bwrdd dehongli ar safle gwreiddiol y tai, ond hyd yma, does dim golwg o unrhyw weithgaredd ar y safle, ac mae cyflwr truenus yno.

Mi holodd Llafar Bro nhw ynglŷn â'u bwriad -neu beidio- i osod bwrdd gwybodaeth ar y safle. Meddai pennaeth yr Amgueddfa:

“Yn dilyn y prosiect yr ydych yn cyfeirio ato, bu trafodaeth ynglŷn â gosod bwrdd dehongli neu blac ar safle gwreiddiol tai Fron Haul. Trefnwyd cyfarfod efo’r cynghorydd tref, lle cadarnhawyd bod y tir mewn dwylo preifat. Bu mwy nag un ymgais i gysylltu â’r perchennog er mwyn symud ymlaen, ond yn anffodus ni fuom yn llwyddiannus.
Rydym yn parhau i fod yn gefnogol i’r syniad o osod plac. Fe awn ati i edrych eto ar ddatrysiad posib.”

Cyflwr y safle yn 2023. Lluniau- Paul W

Gwledd y Car Gwyllt

Adolygiad o ŵyl eleni gan Dewi Prysor

Bu Gŵyl Car Gwyllt eleni yn llwyddiant anferth, gyda haul Gorffennaf yn gwenu ar y cannoedd oedd yn heidio i weld y lein-yp gorau o fandiau a gafwyd ers blynyddoedd. Unwaith eto roedd gennym ddau lwyfan, y llwyfan mawr tu allan ar faes parcio y Clwb Rygbi, a llwyfan y tu mewn i’r clwb, gyda’r bandiau yn chwarae bob yn ail ar y ddau lwyfan a’r gynulleidfa yn cael gweld a mwynhau pob un band. 

"Ry'n ni yma o hyd..."

Ar y nos Wener cawsom wledd arbennig ar y llwyfan tu allan, a’r noson yn dechrau gyda Yr Ogs, y band ifanc o’r Blaenau. Yr Ogs agorodd yr ŵyl y flwyddyn dwytha hefyd, a hynny yn y Clwb, ond eleni mi gawson nhw y fraint o gael agor yr ŵyl ar y llwyfan mawr y tu allan. Roeddyn nhw’n wych, chwara teg. 

Yn dilyn yr Ogs roedd Chwaral, band ifanc arall yn hannu o Lanrwst, heblaw am Hannah y gantores sy’n dod o’r Manod. Mae ei llais cyfoethog yn hudolus ac arbennig iawn, ac roedd y band hefyd yn wych. 

Yn dilyn Chwaral roedd Gwilym, un o fandia mwya poblogaidd y sîn Cymraeg erbyn hyn, ac mi chwaraeodd y band yn y Car Gwyllt pan gafwyd y marcî ar y cae rygbi tua 6 mlynedd yn ôl. Eleni, mi heidiodd llu i’w gweld nhw ar y llwyfan mawr a mi ddechreuodd y dorf ddawnsio. 

Yn gorffen y noson roedd neb llai na’r arwr Dafydd Iwan a’i fand, a daeth lluoedd i’r ŵyl i’w weld o. Braf oedd gweld ugeiniau o bobl ifanc yn rhesi o flaen y llwyfan yn canu â’u breichiau yn yr awyr. Roedd hi’n wych i weld cenhedlaeth ifanc newydd yn addoli Dafydd, a fyntau wedi pasio ei 80 oed. 

Mi ganodd Dafydd ei hen ganeuon, a gorffen – wrth gwrs – efo’r anthem drawiadol, enwog, ‘Yma o Hyd’. Roedd Dafydd yn ei elfen, y dorf wrth eu boddau yn canu’r geiriau i gyd. Roedd hi’n noson wefreiddiol – ac emosiynol hefyd i lawer. 

O BOSIB Y GŴYL CAR GWYLLT GORAU ERS OES PYS (A MAE HYNNY YN DDWEUD MAWR)!

Bu rhaid i Ffatri Jam fethu a dod i agor yr ŵyl ar y dydd Sadwrn, oherwydd i un ohonyn nhw gael damwain sydyn, felly Hap a Damwain a ddechreuodd y miwsig, a hynny tu fewn y Clwb. Mae’r ddeuawd yma yn creu miwsig unigryw iawn, ac yn hen ffrind i Car Gwyllt. Daeth tua 40 o bobl i’w gwylio nhw ac i ddawnsio, a hithau ond tua 1 o’r gloch y pnawn. 

Nesaf roedd Crinc ar y llwyfan mawr, band pync o ardal Bangor dwi’n meddwl, a sioe wych ar y llwyfan, yn enwedig pan ymunodd 3 Hŵr Doeth efo nhw. Roeddan nhw’n danbaid, a’r dorf wrth eu boddau. 

Kim Hon oedd wedyn, ar y llwyfan tu mewn. Roeddan nhw’n drydanol, yn gyrru’r dorf o tua chant yn boncyrs! 

Tara Bethan, 3 Hŵr Doeth, Gwilym, MR. Lluniau Dewi Prysor, Paul Williams

Dilynwyd Kim Hon gan Alffa oedd ar y llwyfan mawr; dau ffrind o Llanrug, Dion Jones y gitarydd a Sion Land y drymiwr. Mae metal trwm newydd y deuawd yma yn cael ei chwarae drwy’r byd, yn enwedig y gân ‘Gwenwyn’ a gafodd ei chwarae 1 miliwn o weithiau ar Spotify – y gân Gymraeg gyntaf i wneud hynny, ac erbyn hyn mae’r gân wedi ei chwarae dros 2 filiwn o weithiau.  

Band arall sy’n ffrind da i Gŵyl Car Gwyllt ydi 3 Hŵr Doeth (sydd â tua saith aelod), ac ar lwyfan y Clwb roeddan nhw’n chwarae y tro hwn. Mae eu caneuon rap hwyliog â’u geiriau afieithus a direidus wrth dynnu blew o drwynau’r sefydliad a’r gwleidyddion, yn hollol wych. Roedd y Clwb yn llawn, a pawb yn canu efo’r band. 

Tara Bandito oedd nesa, ar y llwyfan tu allan. Roedd hi a’i band wedi gyrru o Gaerdydd, ble’r oedd hi newydd ganu mewn gŵyl arall yn y brifddinas. Chwarae teg iddi am wneud yr ymdrech i ddod i Blaenau. Mae gan Tara sioe ddramatig ar y llwyfan – ac yn wir, cyn cyrraedd y llwyfan. Syndod oedd gweld 4 o aelodau ei band yn cario ‘arch’ tuag at y llwyfan, a phan gyrhaeddwyd y llwyfan tynnwyd caead yr arch i ffwrdd, a neidiodd Tara allan a dechrau canu ei chân ‘Croeso i Gymru’. Gwychder eto!

HMS Morris oedd nesaf, yn y clwb. Dyma fand a hanner sydd yn llawn egni ac yn swnio fel y Clash ar adegau. Heledd ydi’r prifleisydd ac yn chwarae gitar, a’r aelodau eraill yn chwarae drymiau, gitar, bas a synth. Wedi eu gweld nhw sawl gwaith o’r blaen, yn enwedig yn CellB Blaenau rhyw ddeufis cyn Car Gwyllt. Yn y Clwb roeddyn nhw’n anhygoel, a daeth â tua cant o bobl i neidio a dawnsio o’u blaen, a phawb wrth eu boddau. Mae HMS Morris wedi teithio dros y byd, o’r America i Siapan, a tydi hynny ddim yn syrpreis gan eu bod nhw’n fand arbennig iawn.

Los Blancos oedd nesaf ar y llwyfan mawr. Dyma fy hoff fand Cymraeg ers tua 5 mlynedd. Mae nhw’n hollol wych ar record ac yn fyw ar unrhyw lwyfan. Maen nhw’n hannu o gwmpas Sir Gâr ac yn gerddorion gwych, yn ogystal â bod yn griw cyfeillgar. Mae’r Blancos yn ffans o’r Brian Jonestown Massacre, ac wedi gwrando ar eu stwff nhw ar Soundcloud roedd rhaid i mi fynd i’w gigs nhw. Mae ganddyn nhw sŵn tebyg i’r Brian Jonestown Massacre, yn ogystal â roc a pync gwych. Ar ôl chwara yn Car Gwyllt llynedd, yn chwarae tu mewn, roedd rhaid i ni eu rhoi nhw ar y llwyfan mawr. Dyma un o’r gigs gorau yn yr ŵyl. Ac mae eu ail albym nhw allan cyn hir. Bendigedig!

Yn y Clwb roedd Chroma, band arall sydd wedi bod yn teithio drwy’r byd, ac wedi bod yn cefnogi’r Idles a’r Joy Formidable a llawer mwy. Tri aelod sydd i’r band, gitar, bas a dryms, a Katie ydi’r prifleisydd. Mae’r band yma hefyd yn llawn egni, a llais Katie yn bwerus ac yn llenwi’r llwyfan a denu’r dorf. 

Felly dyma ni yn cyrraedd y band olaf, sef MR, band yr ydw i wedi bod yn dilyn eu gigs ers cyn y Covid ac wedi iddyn nhw ailddechrau. Cnewyllyn y Cyrff sydd yma, sef Mark Roberts (MR) yn canu a chwarae’r gitar, a Paul Jones y basydd. Mae Mark wedi bod yn cyfansoddi caneuon newydd ers rhai blynyddoedd bellach, ac mae 5 aelod yn y band. Un o’r rheini ydi Owen Powell ar gitar. Ymhell o ddyddiau Cyrff bu’r tri yma, Mark, Paul ac Owen Powell yn rhan o Catatonia, ac wedi i’r band hwnnw beidio bod, bu Mark a Paul yn rhan o Sherbet Antlers gyda John Griffiths a Kevs Ford (Llwybr Llaethog), ac ychydig flynyddoedd eto mi ffurfiodd Mark a Paul Y Ffyrc, cyn ymuno a The Earth. 

Erbyn hyn, mae’r hogia’n fflio mynd, gydag Osian Gwynedd yn chwarae’r piano a synth. Aeth torf y Car Gwyllt yn wyllt wrth i’r band chwarae caneuon gwych un ar ôl y llall, gan chwarae rhai o hen glasuron y Cyrff, yn enwedig ‘Cymru, Lloegr a Llanrwst’. Ac efo’r clasur honno, daeth y noson i ben. Diolch yn fawr MR am sioe wych! 

Rhaid hefyd diolch i Pys Melyn am ddod i’r Tap i ganu ar bnawn y dydd Sul. Ardderchog! 

Reit ’ta, ar ôl mynd yn ôl a mlaen o un llwyfan i’r llall, gan redeg i gael ambell lun a fideos rhwng stiwardio ar y llwyfannau, a gweld yr holl fandiau ardderchog yma i gyd, does dim rhyfedd fod yr hyn rydw i wedi ei sgwennu uchod: “O BOSIB Y GŴYL CAR GWYLLT GORAU ERS OES PYS. A MAE HYNNY YN DDWEUD MAWR!”
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2023

Baiaia!

Adolygiad CD Newydd Gai Toms gan Hefin Wyn Jones

Fel rhywun sydd wedi dilyn gyrfa Gai Toms ers ei ddyddiau yn Anweledig, braf iawn oedd mynychu lansiad ei CD diweddaraf “Baiaia” yn Siop yr Hen Bost ar bnawn Gwener olaf Gorffennaf.

Esboniodd Gai fod y 10 cân newydd ar y CD wedi eu cyfansoddi mewn cyfnod o ddau fis yn ystod haf 2022, ac er ei fod wedi cyfansoddi set o ganeuon yn ystod y cyfnod clo covid, y caneuon diweddaraf y dewisodd eu recordio gyntaf.

Chwith- clawr yr albym. Dde- Gai yn lansio'r CD; llun Paul W

Yn ymuno efo Gai ar y CD mae’r ffyddlon Euron “Jôs” Jones (gitâr flaen) sydd wedi bod yn y band efo Gai ers y cychwyn, Nicolas Davalan (gitas fâs) o Ddinas Mawddwy ond sydd â’i wreiddiau yn Llydaw, Dion Evans-Hughes (drymiau), chwaer Gai, Elaine Thomas Gelling (lleisiau cefndir), Steffan Harri (lleisiau Cefndir), Einir Humphreys (leisiau Cefndir ar drac 5), Aled Wyn Hughes (bâs ar drac 5) yn ogystal a nifer o gyfeillion Gai sy’n canu lleisiau cefndir ar trac 9.

Y Berllan yw’r gân gyntaf ar y CD, ac mae’n procio’r gwrandawr i feddwl beth all fod yr “ochr draw” i’r sefyllfa bresennol, rhaid cicio’r waliau os am greu gwell dydodol.

Yn yr ail gân Agorydd mae Gai yn chwarae ar un o eiriau yr hen chwarelwyr i ddisgrifio agorydd i brofiadau newydd sy’n ein disgwyl, dim ond i ni fentro. 

Y drydedd gân ydy Melys Gybolfa ac yn hon mae Gai yn ein gwâdd i mewn, mae croeso i bawb ddatgan eu barn, boed ar y chwith neu ar y dde, y rhai sy’n credu’n gryf a’r rhai sydd â dim barn o gwbl, gan greu y Melys Gybolfa!

Yn Mwg mae Gai yn adleisio profiadau llawer un ohonom sy’n ceisio cael trefn ar bethau yn ein bywydau, mae’r drydydd pennill yn adrodd

“Mae’n anodd – lluchio hen bethau, mae’n anodd – taflu hen luniau.
Mae’n anodd – ffarwelio’r gorffennol, wrth symud i’r dyfodol – Mwg!”

Yn y bumed gân, pan mae’r domen yn cau amdano, mae Gai yn dianc i awyr agored Pen Llŷn, lle mae’n ymgolli yn nhirwedd y tywod melyn, Swnt Enlli a gwynt y môr, ond er hyn mae’n yn cael ei wylltio gan y sefyllfa yno, a Chymru benbaladr; a oes gobaith i’w weddi dros y capeli sydd ar werth?

Yn Neidia mae Gai yn ein gwâdd i fynd ar goll oddiwrth y byd ohoni lle mae cyfalafiaeth hurt yn gyrru ein bywydau – “Mae na rwbath gwell, rwbath gwell na hyn”

Mae’r seithfed gân Chwedlau yn Ein Fflachlwch yn edrych nôl ar ein straeon prydferth llawn dirgelwch, ond yn ein byd llawn teclynnau ni heddiw, a oes chwedlau newydd yn cael eu creu? Mae o gyd o fewn ein gallu!

“Hêd, hêd, hêd” Rhaid credu yn ein gallu, gwna dy orau, ac os wyt i lawr – cwyd i fyny – hêd!
Y nawfed gân ydy Gwlad yn Ein Pennau ac yn hon mae Gai yn sôn am “System sy’n tagu’r galon lon”, mae’n rhaid troi’r dychymyg yn wir, ac yn ein procio drwy ofyn y cwestiynau, a oes gormod o apathi, ydy’r newyddion yn ein twyllo, yda ni am agor y drws yn lle derbyn y status quo, a dianc i’r dyfodol?

A dyna gyrraedd y gân olaf Baiaia. Ond be ydy Baiaia? Ydy Gai wedi bathu gair newydd? Ai gair newydd am hyder, neu air newydd am ffarwelio? Mi adawa’ i chi benderfynu eich hunain.

Rhaid i mi gyfaddef, fel arfer, gwrandawr cerddoriaeth ydwyf yn bennaf ond wrth wrando ar y caneuon dwi’n cael fy sugno fwyfwy tua’r geiriau, ac mae hyn yn glod i Gai. Teimlaf fod Baiaia yn wahanol i’w albwm diwethaf ‘Orig’, yn fwy personol i Gai gan bwyso mwy ar ei brofiadau diweddar, ac fel yr esboniodd yn y lansiad: mae nifer o’r caneuon yn dilyn yr un themau oherwydd eu bod wedi eu cyfansoddi mor agos i’w gilydd, ond er hyn, mae’r dehongliad i fyny i’r gwrandawr.

Mae nifer o ganeuon yn sefyll allan ar y CD, yn bersonol: Y Berllan, Agorydd, Melys Gybolfa, Pen Llŷn, Chwedlau yn y Fflachlwch, Hêd, hêd, hêd, a Gwlad yn Ein Pennau yw’r ffefrynnau, ac mae’r caneuon yn tyfu ar rhywun wrth eu gwrando; Rwy’n hoff iawn o’r lleisiau cefndir ar ddiwedd Gwlad yn ein Pennau. Ar ôl gwrando lawer gwaith ar y CD dwi’n credu ei bod yn haeddu sgôr o 8 allan o 10.
Gobeithiaf yn fawr y bydd Gai yn cael cyfle i recordio’r caneuon a gyfansoddodd yn ystod y cyfnod clo cofid, ond am y tro fe hoffwn ddiolch iddo am roi Baiaia i ni – BAIAIA!
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2023
 

Agoriad Llygad

Adolygiad gan Cadi Dafydd o’r nofel Llygad Dieithryn.

Mae Simon Chandler, cyfreithiwr o Fanceinion sydd wedi dysgu Cymraeg, yn dweud ei hun mai Blaenau yw ei “gartref ysbrydol”. Does dim syndod felly bod ei nofel gyntaf, mewn unrhyw iaith, wedi’i lleoli’n rhannol yma. 

Simon yn lansio'r nofel yn Siop Lyfrau'r Hen Bost

Yr Almaen ydy cartref hanner arall y nofel, sy’n dilyn hanes Almaenes ifanc, Katja, sy’n penderfynu ymweld â Chymru ar ôl dod o hyd i lythyr a anfonwyd i’r hen, hen daid gan Gymro. Mae’r nofel yn symud yn glyfar rhwng rŵan a’r cyfnod rhwng y Rhyfel Byd Cyntaf a’r Ail, ac yn cynnwys popeth o gariad i ddirgelwch. Fe wnes i wir fwynhau troadau’r stori, ac mae’r cymeriadau’n sticio efo rhywun. Ond yn fwy na hynny, maen nhw’n gymeriadau crwm sy’n mynnu diddordeb y darllenydd.

Heb ddifetha dim o’r stori, rhan o’r nofel sy’n sefyll allan ydy profiadau Freidrich, hen, hen daid Katja, yn y gwersyll rhyfel yn Frongoch ger Y Bala. Efallai mai’r hanesydd ynof i sy’n siarad yn fan hyn, ond mae’r disgrifiad o’r gwersyll yn drawiadol. Er bod yna rywfaint o ysgafnder, a hiwmor hyd yn oed, mewn rhannau eraill o’r nofel, mae’r ôl-fflachiadau i’r gorffennol yn dod â’r difrifoldeb i’r nofel sy’n eich gorfodi i boeni am ffawd y cymeriadau.  Mae’r pendilio rhwng y gorffennol a’r presennol yn pwysleisio gallu Simon i adrodd stori amlhaenog heb orgymhlethu pethau hefyd.

Bosib mai un o’r pethau difyrraf am y nofel ydy gweld sut mae rhywun o’r tu allan yn gweld ein diwylliant ni - Simon ei hun fel awdur, a Katja fel cymeriad. Mae’r Eisteddfod Genedlaethol yn Llanrwst yn cael lle canolog yn y gyfrol, ac mae’n agoriad llygad gweld gymaint o werthfawrogiad sydd gan rywun o’r tu allan tuag at yr ŵyl, a’i allu i sylwi ar bethau fyddwn ni’n eu cymryd yn ganiataol, debyg. Rhan arall o’r mwynhad o ddarllen Llygad Dieithryn ydy gweld yr hwyl mae’r awdur yn ei gael gyda’r iaith. Mae’n gwbl amlwg o’i darllen bod Simon Chandler yn mwynhau ei hun yn ei defnyddio, ac mae hynny’n cael ei adlewyrchu mewn ambell frawddeg sy’n glynu yn y cof, brawddegau fel:

“Roeddwn yng nghanol dwndwr dyddiol Blaenau, ond roedd y cyfan fel barddoniaeth i mi.”

Mae’r frawddeg yna fel ei bod hi’n crisialu cryn dipyn o apêl y nofel. Yndi, mae plot cryf a chymeriadau cyson a difyr yn help mawr, ond mae gweld ein gwlad, a’n tref yn ein hachos ni yma, drwy lygaid newydd-ddyfodiaid yn ychwanegu dimensiwn arall iddi. Nid y “dwndwr dyddiol” mae Katja, na Simon, yn ei weld, ond rhywbeth gymaint mwy na hynny. Yr hyn sy’n ddifyr ydy’r ffordd mae hynny’n ein helpu ni i weld y cyffredin mewn ryw olau newydd.

[Mae Llygad Dieithryn, Simon Chandler (2023, Carreg Gwalch) ar gael yn Siop Lyfrau’r Hen Bost am £8.50. Chwiliwch amdano yn Llyfrgell y Blaenau hefyd.]

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2023

Nid Diwedd y Lein

Ar ôl blynyddoedd maith o geisio cael synnwyr ynglŷn â dyfodol y rheilffordd rhwng y Blaenau a Llyn Trawsfynydd, gallwn rannu’r newyddion gwych y mis hwn fod yr NDA -Awdurdod Dadgomisiynu Niwclear- wedi cadarnhau* wrth Liz Saville Roberts, ein haelod seneddol, nad oes ganddyn nhw fwriad o ddefnyddio’r rheilffordd eto! 

Bont Fawr Pengelli. Llun PW

Mi gofiwch efallai fod neuadd Ysgol y Moelwyn yn llawn dop ym mis Gorffennaf 2015 mewn cyfarfod cyhoeddus i drafod dyfodol y rheilffordd. Roedd yn amlwg fod y mwyafrif llethol yno o blaid datblygu llwybr beicio a cherdded, yn hytrach na thrên bach i dwristiaid. 

Mor bell yn ôl a 2001 cafwyd adroddiad arbennigol oedd wedi edrych ar sut i ddatblygu’r rheilffordd, a’r argymelliad terfynnol oedd mae llwybrau hamdden fyddai debycaf o ddod a budd i’r ddwy gymuned, bob pen i'r lein. Ond er dyfal ymdrechion gan Antur Stiniog ac eraill, gwrthod cydweithio wnaeth yr awdurdodau bryd hynny; tan rwan! Dyma gyfle euraid eto i fanteisio arno er budd trigolion Bro Stiniog a Thraws! 'Dychmygwch: dros chwe milltir o lwybr gwastad. Chwe milltir o gerdded a beicio diogel, di-draffig i deuluoedd ac unigolion!'

- - - - 

DYFODOL RHEILFFORDD BLAENAU-TRAWS
Deufis yn ôl bu i’r Cynghorydd Glyn Daniels a minnau gyfarfod â Network Rail er mwyn trafod y rheilffordd rhwng Blaenau Ffestiniog a Thrawsfynydd, a thrafod camau ymlaen i lanhau’r llinell. Cynhaliwyd cyfarfod ddiwedd Gorffennaf er mwyn trafod hyn, a sut fyddai hynny’n digwydd. 

Gobeithio gwelwn symud ymlaen o fewn y misoedd nesaf, a bydd cyfle i’r gymuned gael bod yn rhan o’r glanhau yma hefyd. Bydd trafodaeth ar ddyfodol y linell yn dechrau yn fuan (dwi wedi gofyn am ddyddiad pendant ganddynt) ac mae’n bwysig i’r gymuned fod yn rhan o’r drafodaeth yma.
-Elfed Wyn ap Elwyn

- - - -

Yn dilyn y newyddion bod dyfodol y rheilffordd rhwng Blaenau Ffestiniog a Trawsfynydd yn destun ymgynghoriad swyddogol gan y sefydliadau a’r awdurdodau, mae cyfle gwirioneddol, unwaith ac am byth, i ni yma ym Mro ‘Stiniog ddod ynghyd a lleisio barn, a chymeryd y cyfle i sicrhau bod yr adnodd gwerthfawr yma yn cael ei warchod a’i ddatbygu er lles y gymuned i’r hir dymor.

Nid gor-ddweud ydi y byddai datblygu y llinell fel adnodd hamddena yn trawsnewid bywydau, a iechyd a lles trigolion lleol yn ogystal â denu ymwelwyr o gymunedau a threfi cyfagos fyddai’n cyfrannu at yr economi lleol yn gynaliadwy, yn gymdeithasol, ac yn economiadd.

Mae nifer o sefydliadau, grwpiau a mentrau wedi mynd ati i drïo datblygu syniadau i ddefnyddio’r llinell, gan cynnwys Cyfle Ffestiniog, ac yn fwy diweddar Antur Stiniog a’r syniad o ddatblygu felorêl neu geffyl hearn ‘Stiniog.

Efallai mai’r ffordd orau i ni ddechrau trafod a lleisio barn am ddyfodol y llinell ydi cychwyn wrth ein traed a dod ynghyd ar gyfer diwrnod llnau mawr... Gwyliwch y gofod am ddyddiadau!
-Ceri Cunnington

- - - - 

Gallwch ddarllen rhywfaint o’r cefndir yn erthygl “Chwarae Trên?”

Pan bostiodd Elfed ar Facebook rai wythnosau yn ôl y byddai’r NDA yn ymgynghori ar ddyfodol y lein ym mis Tachwedd, mi gafodd lawer iawn o ymateb gan bobl Stiniog. Teg dweud unwaith eto, fod y sylwadau a’r ymatebion yn llethol o blaid llwybr cerdded a beicio. 

Gweler hefyd golofn y Cyngor Tref -Senedd Stiniog. Ewch ati i annog ein cynhorwyr i gefnogi defnydd cymunedol o’r lein!

Cofiwch bawb, dewch i gyfrannu at y drafodaeth a thorchi llewys hefyd, pan gawn ddyddiadau ar gyfer yr ymgynghoriad a dyddiad i glirio’r llwyni a’r sbwriel o’r lein, er mwyn dangos ein bod ni oddifrif ynglŷn â datblygu’r lein yn adnodd cymunedol, cynaliadwy, gwerthfawr!
-Gol.
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd ar dudalen flaen ac oddi mewn i rifyn Medi 2023

- - - - - - - - - 

* Dyma ddiweddariad, o rifyn Hydref 2023:

NID DIWEDD Y LEIN

Yn ein darn am y lein rhwng y Blaenau a’r Traws ar dudalen flaen rhifyn Medi mi adroddodd Llafar Bro fod yr Awdurdod Dadgomisiynu Niwclear wedi cadarnhau nad oes ganddyn nhw fwriad o ddefnyddio’r rheilffordd eto. 

Ers hynny maen nhw wedi gwadu hynny (e-bost gan Bennaeth Cyfryngau yr NDA, Medi 22). Dyma be ddywedodd yr NDA am y rheilffordd yn yr ebost hwnnw: 

“No decisions have been taken on the future of the line. We will continue to engage with the local community throughout this process.”

Diolch yn fawr i’n aelod seneddol Liz Saville Roberts am ei chymorth ers hynny: ei dealltwriaeth hi o gyfarfod Teams efo prif weithredwr a chynrychiolydd arall o’r NDA ar 28ain Gorffennaf, oedd nad oedd ganddyn nhw ddiddordeb yn y rheilffordd! Mae hi rwan am sgwennu atyn nhw yn gofyn am gadarnhad.

Mae hyn yn dangos pa mor bwysig y bydd hi i bobl Stiniog a Traws gymryd rhan yn yr ymgynghoriad ar ddyfodol y lein yn yr wythnosau nesa. Mi fydd Llafar Bro yn siwr o dynnu sylw pan ddaw mwy o fanylion. Cadwch lygad ar ein cyfryngau cymdeithasol hefyd.
-PW, golygydd rhifyn Medi.

Senedd Stiniog- angen cynghorwyr

Yn eisiau! Cynghorwyr Tref brwdfrydig newydd fydd yn rhoi buddiannau’r gymuned leol yn gyntaf!

 

Yn anffodus mae Cyngor Tref Ffestiniog wedi colli nifer o gynghorwyr dros y misoedd diwethaf oherwydd ymddiswyddiadau. Erbyn hyn dim ond naw Cynghorydd sydd ar ôl, er bod yna 15 sedd yn gyfangwbl. Ac er bod y Cyngor wedi recriwtio Clerc galluog newydd, sef Sioned Graham-Cameron, mae swydd y Dirprwy wedi bod yn wag ers bron i flwyddyn ac mae’r Cyngor wedi methu penodi neb hyd yn hyn. Yn amlwg, mae hyn wedi llesteirio gwaith y Cyngor trwy’r amser yma. 

Cafwyd cyfarfod arferol fis Gorffennaf yn ogystal â chyfarfod anarferol, yr ail gyda dim ond tri Cynghorydd yn bresennol, sef y Cyng Marc Lloyd Griffiths yn y gadair, y Cyng Mark Thomas a’r awdur. 

Yn yr ail gyfarfod, trafodwyd cynnig yn enw’r awdur i gefnogi ymdrechion Liz Saville-Roberts AS ac eraill i berswadio Network Rail a’r Awdurdod Datgomisiynnu Niwclear i ddatgan a ydyn nhw’n bwriadu ailagor neu ddefnyddio’r cyn lein rheilffordd rhwng Blaenau Ffestiniog a Thrawsfynydd yn y dyfodol neu beidio. Os nad ydynt yn bwriadu ei ailagor, gellid defnyddio’r lein at ddibenion eraill, er enghaifft llwybr seiclo. Fe fyddai hyn yn galluogi plant o Llan a Traws i seiclo i Ysgol y Moelwyn yn ddiogel. Roedd y cynnig hefyd yn cefnogi ymdrechion Cwmni Bro ac eraill i drefnu prydles tacluso a dyddiau tacluso ar y lein, a hynny er mwyn gwella golwg y dref a dwyn perswâd ar Network Rail i ysgwyddo eu cyfrifoldebau. Ond chafodd y cynnig yma mo’i ystyried oherwydd nad oedd yr un Gynghorydd yn barod i’w eilio.  

Clywyd fod nifer o’r camerâu Teledu Cylch Cyfyng yn methu gweithio’n iawn, fod angen buddsoddiad sylweddol os ydyn nhw’n mynd i weithio’n effeithiol a bod problemau cyfreithiol wedi codi wrth eu ddefnyddio. Felly, penderfynwyd i gynnig y system bresennol i’r heddlu, os ydyn nhw eisiau ei defnyddio hi. 

Yn y cyfarfod cyntaf, trafodwyd pryd y dylai’r Cyngor gwrdd. Roedd y noson wedi newid o Nos Lun i Nos Iau yn ddiweddar, ond roedd niferoedd y Cynghorwyr oedd yn bresennol wedi disgyn yn sgîl hynny. Felly, penderfynwyd i symud y dyddiad yn ôl i nos Lun. 

Roedd yr Heddlu yn bresennol ac fe gododd y Cyng Mark Thomas broblem plant yn defnyddio ‘vapes’. Fe bwysleisiodd y SCCH Delyth Jones o’r Heddlu y bydd swyddogion yn ymyrryd os byddant yn gweld hyn. Naeth hi ychwanegu fod yr Heddlu hefyd y gweithio gyda phobl ifanc i sicrhau na chaiff pobl o dan 18 mlwydd oed mo’u syrfio mewn tafarndai lleol. 

Fe gytunodd y Cyngor i gyfrannu £300 i Cameron Jones i brynu offer pêl droed i’w ddefnyddio gyda phlant lleol yn ystod gwyliau’r haf. A chytunwyd hefyd i gyfrannu £5 mil tuag at redeg Clwb Clinc yn Cellb yn ystod y flwyddyn. Mae’r clwb yn cynnig cyfleoedd i bobl ifanc wneud cerddoriaeth, ffilmiau, a gwneud gwaith DJ ac ysgrifennu creadigol, yn debyg ond yn wahanol i’r hyn sy’n cael ei gynnig gan y clwb ieuenctid. 

Clywyd fod y Cyngor Tref bellach wedi derbyn £700 oddi wrth Gyngor Gwynedd, sef 10% o’r arian sy’n cael ei gasglu ym maes parcio Diffwys. 

Cytunodd y Cyngor i beidio â gwrthwynebu cais cynllunio i drosi llawr daear ac islawr 14 Stryd Fawr Blaenau Ffestiniog i fwyty.

Os oes gennych ddiddordeb mewn ymuno â’r Cyngor a chyfrannu at y trafodaethau hyn, cofiwch gysylltu â’r Clerc Sioned Graham-Cameron ar 01766 832398.
Y Cyng. Rory Francis – barn bersonol!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2023

Lluniau Gwyrddni

Post dros dro, i rannu lluniau ychwanegol i gyd-fynd efo erthygl Gwyrddni yn rhifyn Hydref.

Mae'r erthygl yn llawn yn y papur, ond nid oedd lle ar gyfer y lluniau i gyd!

Celf Calan Gaeaf

Un o’r wynebau newydd ddaeth i gyfarfod blynyddol Llafar Bro yn Y Pengwern fis Medi oedd Einir Haf Davies, ac roedd yn llawn brwdfrydedd a syniadau am gynnwys newydd i’n papur bro. 

Syniadau am sut i ddenu teuluoedd ifanc i gymryd rhan, ac un o’r rheiny oedd cynnal cystadleuaeth i blant i wneud poster Calan Gaeaf, efo’r llun buddugol yn ymddangos yn y papur. Byddwn hefyd yn cynnwys lluniau pawb ar ein gwefan o fis i fis.

Diolch i Einir am ei gwaith arbennig yn denu diddordeb a chynnal y gystadleuaeth mewn amser byr. Diolch hefyd i gefnogwr di-enw am gynnig gwobr fechan y mis hwn. 

Daeth nifer o gynigion ffantastig, ond llongyfarchiadau mawr i Lois Tanner am ennill y mis hwn. Dwi’n siwr y cytunwch chi fod ei phoster hi’n werth ei weld. 

Y tro nesa, Noson Tân Gwyllt fydd thema’r gystadleuaeth. Ewch i dudalen gweplyfr/facebook Einir am y manylion.

Dyma gasgliad gwych o luniau eraill ddaeth i mewn y tro hwn; diolch bawb am eich gwaith caled, yn enwedig Martha Roberts; Hari Jones; Erin Williams; Erin Leaney; ac Aled Mitchelmore.

Stolpia- diwedd y felin goed

Hen ddiwydiannau Rhiw a Glan-y-pwll
Dyma barhau gydag ychydig o hanes y Felin Goed a fyddai ger Afon Barlwyd a thu ôl i Blaenyddol a thŷ Croesffordd Glanypwll. 

Gweithiai oddeutu saith o ddynion yno a’r fforman arnynt oedd y diweddar Iorwerth Powell, 2 Bryn Twrog. Roedd eisoes â phrofiad gyda’r math hwn o waith gan iddo fod yn gweithio mewn melinau coed yn Llansannan a Chonwy. Credaf bod Ellis Evans ac Elwyn Thomas, y ddau o’r Rhiw wedi gweithio yno am sbelan. Cyflogwyd y canlynol yno hefyd- Tom Powell, brawd Iorwerth, fy ewythr David J. Williams, Glanypwll a Jack Lloyd, Jones Street. 

Iorwerth Powell (de eithaf) David J Wms, (yr agosaf ato) a Tom Powell efo’r sgarff streipiau. Tybed pwy yw’r gweddill yn y llun? Diolch i Dewi Williams, Sgwâr y Parc am fenthyg y llun hwn.

Gan fod llawer o ddarnau coed a llwch lli yn sgil yr holl lifio yn y felin ceid pentwr o weddillion coed y tu ôl i dai Glan Barlwyd ar ochr y lein fach - a oedd wedi ei hatal y pryd hynny, wrth gwrs. Yn ogystal, ceid tomen fawr o lwch lli ar ochr draw i’r afon gyda phont bren wedi ei chodi gan ddynion y felin er hwyluso’r gwaith o’i gludo yno. Dyma’r lle y bu llawer o blant y Rhiw a Glan-y-pwll yn chwarae cowbois ac indians, gan mai hwn a fyddai’r anialwch gennym a’r brwyn islaw iddo yn lleoedd i guddiad pan oeddem mewn brwydr â’r gelyn. Gyda llaw, yno hefyd y byddai Glyn Griffiths Siop Jips (Glanypwll) yn claddu pennau’r pysgod, ac os tyllid i lawr i’r llwch lli mewn ambell le ceid oglau annymunol iawn yn eich ffroenau!

Byddai’r hogiau yn gwneud defnydd o’r darnau coed gorau yn y pentwr, megis dagerau pren, gynnau a reifflau a phicellau (spears). Cofiaf hefyd inni wneud polion i neidio tros yr afon oddi ar y wal gerllaw Cae Alun - a chael a chael weithiau i gyrraedd y lan ar yr ochr draw. Y mae gennyf gof hefyd imi gael hyd i ben bwyell ger yr afon un tro ac ar ôl gosod tamaid o bren o’r domen sgrap ynddi rhoes brawf ar ei hawch trwy ei tharo ar waelod y bont bren. Yna, clywais besychiad uwch fy mhen a phwy a oedd yno, ond Iorwerth Powell yn edrych yn ddig iawn. Credwch fi, ni arhosais yno yn hir iawn wedyn, yn enwedig pan ddaeth geiriau tebyg i hyn o’i enau: “Beth ar y ddaear rwyt ti’n ei feddwl wyt ti yn ei wneud y cena bach yn torri’n pont ni?” 

Y mae hi’n syndod bod y gwaith wedi parhau cystal gan nad oedd ffens ogylch y lle i’w ddiogelu, ac o ganlyniad, byddai cryn ladrata coed yn digwydd yno gyda’r nos gyda rhai o’r drwgweithredwyr yn eu taflu nhw i’r afon fel bod y lli yn mynd a nhw o olwg pobl onest. Byddai plant yn chwarae yno hefyd ac yn gwneud cestyll o’r blociau a’r planciau gan greu trafferth i’r gweithwyr bore drannoeth. Ategwyd hyn gan Nia (Glanypwll Villa gynt) mewn nodyn imi- Dyma ein maes chwarae ac ar fîn nos mi wnaem gytiau gyda’r coed. Weithiau disgynent ar ein pennau. Wnaeth y gweithwyr erioed gwyno am ein llanast.

Efallai bod rhai ohonoch yn cofio John Price, bachgen cloff o’r Blaenau a fyddai’n prynu sbarion coed yno ac yn eu torri yn goed tân a mynd o gwmpas yr ardal ar dryc bach i’w gwerthu. Erbyn diwedd y pumdegau roedd llai o alw am goed y felin gan fod y mewnforion i Brydain yn tueddu i ddisodli’r fasnach leol, ac o ganlyniad, dirywiodd y busnes. Os cofiaf yn iawn, aeth y felin ar dân tua 1959.

Fatima Industries eto- Ychydig o wybodaeth amdano oddi wrth Mrs Dilys Jones, Gwylfa, Cae Clyd:

Bu ei diweddar ŵr, a’n cyfaill, Griff R. Jones, yn gweithio fel saer yn y ffatri, sef gwneud rhai o’r peiriannau gwehyddu, yn ogystal â’u trwsio pan fyddai’r angen yn codi. 

Diolch hefyd i Nia Williams (Glanypwll Villa). Dywed Nia bod eu rhieni wedi prynu cyfranddaliadau yn y ffatri garpedi, ac efallai am fod ei thad yn gynghorydd ar y ward y penderfynodd fuddsoddi yn y fenter. Beth bynnag aeth y ffatri i’r gwellt a’r siars efo hi! Fel gwobr gysur cafodd mam ganfas hyd rug a llond bag o dameidiau gwlân heb eu torri. Bu’n pwytho y canfas clos am fisoedd a chafwyd rug o flaen y tân yn y diwedd.

- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2023

Rhod y Rhigymwr- Casglu'r Cadeiriau

Cyfres Iwan Morgan

Dymunaf yn gynta’ gyfleu fy niolch i’r rhai ohonoch a gysylltodd i’m llongyfarch ar gyflawni canfed ysgrif Rhod y Rhigymwr. Gwerthfawrogaf eich sylwadau’n fawr. Meddyliais tybed a ddylwn roi’r gorau i gyfrannu’r golofn fisol bellach, ond anogwyd fi i ddal ati. Dim ond byw mewn gobaith felly y llwyddaf i ganfod deunydd amrywiol i geisio’ch difyrru chi’r darllenwyr!

Gwerthfawrogaf y gefnogaeth a gefais gan y rhigymwyr dros y blynyddoedd. Mae ARTHUR a CLIFF yn ffyddlon dros ben. Dymunaf hefyd grybwyll GWENLLIAN, ac anfon fy nghofion ati draw’n yr Wyddgrug. 

Un arall yr hoffwn gyfeirio ato ydy Simon Chandler... sy’n barod bob amser i anfon englynion ataf. Carwn ei longyfarch ar gyhoeddi ei nofel gyntaf – Llygad Dieithryn – a hyderu y bydd yn gwerthu wrth y cannoedd. Carwn eich siarsio mewn cwpled o gynghanedd ...

    ‘Os am fwynhau geiriau’r gwaith
    Prynwch gopi ar unwaith!’

Gwyddom pa mor angerddol ydy cariad Simon at ein hardal. Amlygir y cariad hwnnw’n ei englyn ‘STINIOG BÊR. Defnyddia eirfa gerddorol i fawrygu’r dre gan lwyddo i’w huniaethu â’i gorffennol chwarelyddol:

Bu rhyw gân yn ei bargeinion, rhyw gainc,
      rhyw gerdd. Erys coron
yn harddwch y llwch. Mor llon
yw alaw tref fy nghalon.

Galwodd fy nghyfaill o Drawsfynydd, Derfel Roberts heibio’r diwrnod o’r blaen efo copi o ‘Steddfota – Cylchgrawn Cymdeithas Eisteddfodau Cymru. Un o’r erthyglau ynddo sy’n berthnasol iawn i’n hardal ni ydy un Iestyn Tyne ... Casglu'r Cadeiriau. Ymdrinia hon ag Eisteddfod Annibynwyr Ffestiniog 1906 ... a’r sefyllfa go chwithig ac anarferol a gododd yng nghystadleuaeth y gadair. 

‘Dechreu yr haf’ oedd y testun a osodwyd gan bwyllgor yr eisteddfod, a’r beirniad oedd Dyfnallt ... y gweinidog a’r llenor a’r bardd ddaeth yn Archdderwydd ym 1954. Un o Forgannwg oedd Dyfnallt, a bu’n gwasanaethu fel gweinidog yn Nhrawsfynydd rhwng 1898 a 1902. 

Yn yr eisteddfod a gynhaliwyd ar Ddydd Nadolig 1906, y gwaith gorau o gryn dipyn yn y gystadleuaeth oedd un y bardd yn dwyn y ffug-enw ‘Gorwel Gwyn.’  A phwy oedd y bardd hwnnw? Neb llai nag un a ddaeth yn Brifardd yn Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn lai na phedair blynedd yn ddiweddarach am ei awdl enwog Yr haf.  Ie, Robert Williams Parry [1884-1956]. 

Ond oherwydd amryfusedd ar ran y bardd, chadeiriwyd mohono. Anfonodd ei awdl at yr eisteddfod ddiwrnod wedi’r dyddiad cau... ac i law yr ysgrifennydd, Morris Thomas, yn hytrach nag yn syth at y beirniad fel y gofynnwyd yn yr amodau cystadlu. Er fod y beirniad, Dyfnallt, yn daer dros gadeirio gwaith Gorwel Gwyn, mynnodd aelodau’r pwyllgor fod yn rhaid cadw at y rheolau, a bu’n rhaid bwrw’r gerdd allan o’r gystadleuaeth.

Yr awdl ail-orau yn nhyb Dyfnallt a ddyfarnwyd yn deilwng o’r gadair. Crydd 24 oed o Lanbrynmair, Sir Drefaldwyn oedd y bardd... un o’r enw Abram Thomas, Pen-y-ddôl, Tafolwern. Gwyddom i Abram Thomas ddod yn aelod o’r Ffiwsilwyr Cymreig yn ystod y Rhyfel Mawr. Torrodd ei iechyd, a bu farw o’r diciáu yn Ysbyty Milwrol Casnewydd ym Medi 1916. Nodir yn Y Genedl [26 Medi] ei fod ‘yn fardd o gryn deilyngdod, ac wedi ennill tair cadair ... enillodd un pan oedd rhwng pymtheg ac ugain oed.’ 

Ceir hanes Eisteddfod yr Annibynwyr yn Y Rhedegydd [29 Rhagfyr 1906] ... a dyma ddywedir am gystadleuaeth y gadair:

"AWDL Y GADAIR, Dechreu yr haf... heb fod dros 200 llinell. Gwobr... tair gini a chadair gwerth tair gini. 

Anfonwyd 17 o awdlau i mewn, ond yr oedd yr oreu ddiwrnod ar ôl amser yn dod i law, ac anfonwyd hi i’r ysgrifennydd yn lle’r beirniad. Taflwyd hi allan o’r gystadleuaeth o achos y ddau anffawd yna.
O’r 16 eraill, yr oedd Llygad y Dydd yn oreu. Yr oedd tri Llygad y Dydd wedi dod i law, ond yr un ddechreua gyda’r llinell ‘Wedi gogoniant adeg y gwanwyn’ oedd y goreu. Ni ddaeth ymlaen, ac ni wyddid pwy ydoedd. O dan yr amgylchiadau, cadeiriwyd Mr Robert Griffith, Trysorydd yr Eisteddfod, a chyfarchwyd gan Dyfnallt, Talfor, Silyn, Gwilym Morgan, Ap Defon, Hugh Jones, W. Davies, Bryfdir, Ap Elfyn, Dewi Mai o Feirion ac Ioan Dwyryd."

Yn ôl Iestyn Tyne, ymddengys fod y gystadleuaeth yma ar y Nadolig 1906 yn un arwyddocaol gan fod tri o ddarpar brifeirdd cadeiriol wedi anfon awdlau i’r gystadleuaeth. Yn ogystal ag R. Williams Parry, cafwyd William Roberts [Gwilym Ceiriog], Llangollen... enillydd cadair Caerfyrddin [1911] am awdl i ‘Iorwerth y Seithfed’, ac Ellis Humphrey Evans [Hedd Wyn], Yr Ysgwrn, Trawsfynydd... Bardd y Gadair Ddu, Penbedw [1917] am awdl ‘Yr Arwr’. 

Awdl enwog Williams Parry oedd un o awdlau eisteddfodol mwya’r ugeinfed ganrif. Awdl yn y cywair rhamantaidd ydy hi o’i dechrau i’w diwedd. Cofiaf ddysgu talpiau ohoni ar gyfer arholiad lefel A dros hanner canrif yn ôl... ac mae’r pennill ola’ gobeithiol yn dal ar fy ngho’ o hyd:

Marw i fyw mae’r haf o hyd,
Gwell wyf o’i golli hefyd;
Dysgaf, a’m haul yn disgyn,
Odid y daw wedi hyn.
Mwy ni adnabum ennyd anobaith
Y daw’m hanwylyd i minnau eilwaith;
Ba enaid ŵyr ben y daith sy’n dyfod?
Boed ei anwybod i’r byd yn obaith.

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2023

Pytiau Cymunedol

Antur Stiniog- Eiddo cymunedol
Cafwyd diwrnod agored ar safle Encil, oedd yn gyfle gwych i sgwrsio gyda’r cyhoedd, yn enwedig y rhai sy’n byw yn lleol i’r datblygiadau. Roedd yr ymateb yn bostif iawn, a cafwyd llawer o syniadau am be fuasai rhai yn ei hoffi ar dir yr hen Dŷ Golchi. 

Arddangoswyd hefyd gynlluniau (perchennog preifat) ar gyfer datblygu’r hen Glwb Sgwash.
Rydym yn falch i gyhoeddi bod y mwyafrif o’r rhai a fynychodd yn rhannu’r un weledigaeth ag Antur Stiniog am Stryd yr Eglwys.

Mae’r cwmni toi lleol Original Roofing wedi gorffen adnewyddu’r to, a bydd hyn yn help i sychu’r adeilad allan, cyn i’r prif ddatblygiadau gychwyn gan gynnwys ail-godi’r wal flaen. Yn ystod y gwaith byddwn yn defnyddio tir y Tŷ Golchi dros dro fel storfa a safle adeiladu.
Mi fydd gwaith yn cychwyn ar adnewyddu blaen siop Roial Stôrs yn fuan hefyd.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno mewn egwyddor i roi dros £200 mil o’r Rhaglen Cyfleusterau Cymunedol ar gyfer  datblygu’r hen Aelwyd, ac mi fyddwn yn rhoi tendrau allan yn y dyfodol agos, er mwyn rhoi dyfodol cyffrous i'r hen adeilad arbennig yma.

Llwybr Llesol
Cynlluniau eraill gafodd eu rhannu ar ‘ddiwrnod agored’ Stryd yr Eglwys yng ngardd Encil, oedd rhai y Cyngor Sir i ddatblygu llwybr diogel i gerddwyr a beicwyr o gylchfan Bwlch y Gwynt i’r Llechwedd. 

Bydd y palmant yn cael ei ledaenu mewn ambell le er mwyn rhoi digon o le i greu llwybr oddi ar y ffordd fawr. Bydd beicwyr yn cael eu cyfeirio o dŷ Dolawel i lawr lôn yr hen ysbyty ac i fyny trwy Rhiw -yr unig ran lle bydd beics yn rhannu’r llwybr efo ceir, ond o leiaf na fydd raid cystadlu efo traffig yr A470 ar y darn cul peryglus heibio gwesty baltic. 

O geg y ganolfan ail-gylchu bydd ynys newydd i ganiatâu i gerddwyr groesi’n ddiogel a’r beicwyr yn aros ar y chwith i fyny’r allt. Rhan o raglen ehangach ydi hyn i ddatblygu llwybrau llesol trwy’r sir.

Tarian Tenis

Mi gawsom ni hanes dwy gwpan arian mewn rhifynnau blaenorol, cais am wybodaeth am darian sydd gennym y tro hwn:

 

Tybed a oes unrhyw un o ddarllenwyr Llafar Bro yn gwybod hanes neu leoliad tarian a wnaed o garreg leol yn y 1950au gan fy niweddar dad, William Owen.

 

Un o'r dynion hynaf a drefnodd y twrnamaint oedd 'Tug' Wilson, peiriannydd a ddaeth i'r Blaenau i weithio yng ngorsaf bŵer Stwlan. Un arall o'i bwyllgor oedd Mrs Lydia Owen, athrawes yn Ysgol y Moelwyn, a llawer o bobl leol.
Cysylltwch â gwyndaf.owen@hotmail.com Diolch.

- - - - - - - 

Addaswyd o ddarnau a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2023