Stolpia -adar

Hynt a Helynt Hogiau’r Rhiw yn y 50au. Cyfres Steffan ab Owain

Yn ystod ein dyddiau mebyd dysgodd amryw ohonom ni hogiau’r Rhiw gryn dipyn am fyd natur, yn anifeiliaid, adar a physgod, a chreaduriaid eraill o ran hynny.

Oddeutu 1958 neu 1959, cofiaf i amryw ohonom ni hogiau brynu colomennod gan Mr Robert Hughes (Robin Mynydd), Salem Place. Credaf inni ddysgu llawer trwy gadw adar y pryd hynny, gan fod amryw o bobl yn cadw ac yn magu bwjis, hefyd. Yn ddiau, ar ôl inni brynu copïau o The Observer's Book of Birds ac The Observer's Book of Bird’s Eggs yn siop W.H.Smiths, Llandudno ar un o dripiau Ysgol Sul, daethom i adnabod y mwyafrif o adar yn y pen hwn o’r byd. Roeddem ni’n gallu cael hyd i nythod adar heb drafferth o gwbl, ac fel yr oedd hi yr adeg honno, bu amryw ohonom yn casglu wyau adar am ryw flwyddyn neu ddwy. Wrth gwrs, roedd rhai nythod a wyau allan o’n cyrraedd, megis rhai y wenoliaid duon a nythai yn uchel dan landeri Capel Rhiw a’r wenoliaid a nythai dan bondoeau Ysgol Glanypwll.

Tybed pwy sydd yn cofio un o’r gwenoliaid duon yn dod trwy ryw dwll yn rhan uchaf Capel Rhiw yn ystod yr oedfa un nos Sul ac yn hedfan uwchlaw’r pulpud a’r pregethwr yn ceisio ei orau i’r gynulleidfa ganolbwyntio ar ei bregeth, ond credaf mai aflwyddiannus y bu gan fod pawb yn edrych i fyny i’r entrychion ar yr hen wennol bob hyn a hyn.

Credaf bod llawer mwy o jacdoeau yn ardal y Rhiw a Glan-y-Pwll yn yr 1950au nag y sydd heddiw, ac efallai mai’r rheswm am hynny oedd y byddai lleoedd cyfleus iddynt nythu yng nghyrn simneiau y tai ac adeiladau eraill. Os cofiaf yn iawn, roedd gan Len (Roberts) Groesffordd, jac-do a fedrai ddweud ychydig eiriau - rhywbeth tebyg i ‘helo’ a ‘jaco’ac ambell air arall. Bu un neu ddau o’r hogiau yn cadw piod hefyd am ychydig, ond credaf mai trengi a wnaeth y trueiniaid ar ôl rhyw wythnos neu ddwy.

Pan fyddem yn cerdded i ymdrochi i fyny i’r pyllau yn afon Barlwyd clywid y gylfin hirion yn aml iawn yn y corsydd ac roedd gweld y pibyddion cyffredin (Wil mynydd) yn gwibio hyd lannau Llynnoedd Barlwyd yn beth cyffredin. Yng nghorsydd Tanygrisiau a gerllaw’r merddyrau byddai cornchwiglod ac amryw o siglennod melyn (sigl-i-gwt melyn) a chofiaf fel y byddai tylluan wen yn nythu yn un o hen adeiladau'r gwaith mein nid ymhell o’r hen dwnnel bach.

Gwelid ambell gudyll coch a bwncath o dro i dro, a chredaf bod gan Len gyw bwncath ar un adeg. Clywsom storïau am eryrod yn yr ardal hefyd, un wedi ei saethu gan Robin Mynydd i fyny ar Allt Fawr, ac un arall wedi ei saethu gan rywun ar ben Garreg Ddu. A oedd gwirionedd yn y storïau hyn, ni fedraf ddweud. Tybed a oes un o’r darllenwyr yn cofio storïau tebyg?

Er nad oedd cymaint o goed yn ardal Rhiwbryfdir yn y 50au byddai cryn dipyn o adar to, titŵod a jibincod i’w gweld yn ddyddiol yno. Yn y gaeaf roedd yn ofynnol i bawb ddod a’u poteli llefrith i mewn ar eu hunion ar ôl i’r dyn llefrith alw, neu mi fyddai titw tomos las yn ei brysurdeb ar ben eich potel yn torri trwy’r top papur gloyw ac yn yfed yr hufen.

Byddai amryw yn gwneud ffrindiau efo robin goch yn y gaeaf a deuai i fwydo oddi ar law ambell un, ac yn wir, deuai un i mewn i’n tŷ ni i fwydo ar y briwsion a fyddai ar y llawr cerrig wrth y drws cefn. Ar dir Plas Weunydd byddai cryn dipyn o goed, ac yno ceid ysguthanod, piod, mwyalchod, bronfreithod, drywod, ac amryw o adar bach eraill gydag ambell coch y berllan a dringwr bach, hefyd. Pa fodd bynnag roedd yn rhaid bod ar eich gwyliadwriaeth yno, neu gwae chi os digwyddai i un o weithwyr y plas eich gweld yn y coed - byddai hi’n ras am adref am eich bywyd! 
------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2018.
Dilynwch Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. (Os yn darllen ar ffôn rhaid dewis 'web view').

(Llun- trwydded Comin CC BY-SA 2.5 gan Aka
o dudalen Wicipedia titw tomos las)

Rhod y Rhigymwr -cerdd dant

Addas ydy sôn am rai o’r cerddi a ddewiswyd gan banel Cerdd Dant Gŵyl Blaenau Ffestiniog a’r Fro. Sbel go lew yn ôl bellach, bu criw bychan wrthi’n ddiwyd, dan gadeiryddiaeth Nia Rowlands, Llanelltyd, yn dewis cerddi a cheinciau ar gyfer eu cyflwyno yn yr Ŵyl. Bu i ni benderfynu cael dipyn o flas lleol iddyn nhw, ac mewn ardal mor gyfoethog o feirdd a cherddorion, doedd hynny ddim yn ormod o dasg.

Un fu’n gymorth amhrisiadwy efo dewis ceinciau oedd Elin Angharad Davies, Bryniau Defaid, Ysbyty Ifan. Yn ogystal â bod yn gerddor dawnus, cynigiodd Elin gerdd fechan hynod addas ar gyfer y Parti Unsain Oedran Cynradd ...

CHWYRNU:
Mae sŵn byddarol yn tŷ ni
A’r waliau i gyd yn crynu.
Be goblyn ydi’r twrw mawr?
Mam bach; dwi bron â drysu!

Ai cyfarth Mot y ci a glywn,
Neu’r bwji’n paldaruo?
Ai’r gath a’i chanu grwndi sydd
Yn rhwystro pawb rhag clwydo?

‘Does bosib fod y ‘sgodyn aur
Yn creu dim mwy na swigod?
A phethau tawel a di-stŵr
Yn ôl pob sôn yw llygod!

Dwi’n gorwedd yn fy ngwely
Yn methu’n lân a chysgu.
Mae’r sŵn yn mynd yn uwch ac uwch..
“Hei dad:  Plîs stopia chwyrnu!!

Un o gerddi Gwyn Thomas ddewiswyd ar gyfer yr unawdwyr oedran uwchradd. Daeth Alma Dauncey-Roberts, Dolwyddelan o hyd i hon -

YN DDA IAWN O DDIM:
Mae’r gwynt ar y gweundir yn hen, hen wynt,
mae’r brwyn yno’n grwm fel yr oedden nhw gynt
fydoedd yn ôl wedi cynnwrf y grym
a greodd y cwbwl yn dda iawn o ddim.

Dewiswyd un o gerddi grymus Dewi Prysor ar gyfer yr unawdwyr dan 21 oed. Fel yr eglura Dewi’n y rhifyn cyfredol o ‘Allwedd y Tannau’:

‘Thema gyson yn chwedloniaeth y Cymry, fel yn natur ei hun, ydy dadeni ... a dyna a geir yma.’

Fe gyflwynodd Gai Toms y gerdd ar un o’i gryno-ddisgiau beth amser yn ôl. Ac ie, cainc Siân James – ‘GARDDEN’ ydy’r un a ddewiswyd gan y Panel. Robert John Roberts (gynt o’r Manod) a awgrymodd y dewisiad addas yma.

Y PENBLWYDD:
Pryd mae dy ben-blwydd, fy mawnog ddiddarfod,
Ti sydd â’r glaw a’r haul yn dy fru?
Pan gerddodd y gwynt dros ruddiau Arianrhod
Y’m ganwyd, o’r ddrycin i’r erwau hy....

Mewn cerdd fach hoffus i gofio Merêd, mae Dewi ‘Pws’ Morris yn sôn am yr ymwneud cartrefol a chyfeillgar a gafodd gan un arall o arwyr ein bro a’n cenedl. Y gainc ‘TRWYN Y GARNEDD’ ddewiswyd – a gyflwynodd un o’n beirniaid, Menai Williams, Bethesda rai blynyddoedd yn ôl i Meinir Boyns [y bu ei gŵr a hithau’n hael iawn eu cefnogaeth i’r Ŵyl]:

Mae’th ganeuon yn dal ar yr awel,
Hen alawon o’r dyddie fu gynt,
Yn atseinio yn dawel rhwng bryniau dy gwm
Fel sibrydion ar adain y gwynt...

Efallai cawn gwrdd yn Afallon,
Harmoneiddio ger fflamau y tân,
A hiraethu am hen ffordd ddiniwed o fyw,
A gwenu wrth gofio y gân...

Bu nifer o bartïon yn cyflwyno cywydd ardderchog y Prifardd Idris Reynolds i ‘GWYN THOMAS’ a'r corau’n cyflwyno’r cywydd a gyfansoddais innau i GWM CYNFAL – ‘a lwyfannodd rai o ddigwyddiadau Pedwaredd Cainc y Mabinogi’.

Mae’n berthnasol iawn fod y deuawdwyr oedran uwchradd yn cael cyflwyno clasur yr Athro W. J. Gruffydd - ‘CERDD YR HEN CHWARELWR’ (sy’n rhan o’n  cynhysgaeth fel cenedl) ... a hynny ar gainc hyfryd y delynores a’r cerddor sy’n enedigol o’r Llan - Mona Meirion - ac yn un o’n his-lywyddion anrhydeddus - ‘MAESGWYN’.

Bachgen dengmlwydd gerddodd ryw ben bore,
Lawer dydd yn ôl, i gwr y gwaith;
Gobaith fflachiai yn ei lygaid gleision
Olau dengmlwydd i’r dyfodol maith...

Dewiswyd dwy o geinciau Einir Wyn Jones hefyd - un arall o blant y fro - eto’n un o’n  his-lywyddion a’n beirniaid, sef, ‘TIR Y CWMWD’ ar gyfer geiriau’r diweddar Alun ‘Sbardun’ Huws am Benrhyndeudraeth - ‘STRYDOEDD ABERSTALWM’, a’r llall, ‘GLAN Y MÔR’ ar gyfer y corau agored:

Rhwng y môr a’r mynydd ymhell bell yn ôl
ar noson braf yn y gwanwyn, -
yr hogia ar y sgwâr yn eu sgidia roc a rôl,
a bys Pwllheli ar gychwyn.
Daw’r goleuadau ymlaen fesul un,
mae’n glyd ym mar cefn y ‘Roial’,
dwi’n gweld yn glir lawr y llwybr hir
i strydoedd Aberstalwm.

Dewiswyd cerddi gan ddau arall a fagwyd yn ‘Stiniog, sef y diweddar Barchedigion Gareth Maelor a T. R. Jones. ‘EMYN PRIODAS’ gan Gareth Maelor ydy’r dasg a osodwyd i’r deuawdwyr dros 21 oed ac emyn 777 yn ‘Caneuon Ffydd’ ... ‘YNG NGHYFFRO’R GWANWYN ...’ o waith ‘T. R.’ i’r triawdau/ pedwarawdau.
-------------------------------


Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2018.

(Llun Paul W)

Rhiwgoch – Yr Eironi

Erthygl gan Keith T. O’Brien

Bu i hen blasty Rhiwgoch losgi’n ulw oriau mân y bore, dydd Sul 14eg Hydref 2018.  A dyna ddiwedd truenus i 900 mlynedd fel y safle hanesyddol pwysicaf ym mro Trawsfynydd.

Man geni’r sant a’r merthyr John Roberts a thân gwahanol yn Tyburn yn Rhagfyr 1610 fu’r diwedd iddo yntau pan daflwyd ei galon fawr i’r fflamau ar ôl iddo gael ei grogi, diberfeddu a’i chwarteru.  Yr hyn am iddo fod yn offeiriad Catholig yn y deyrnas. 

Bu teulu’r Llwydiaid yno am bron iawn 300 mlynedd. Robert Lloyd, cefnder y Sant oedd yr un mwyaf amlwg, trefnodd i greu estyniad i’r lle yn yr un flwyddyn a gafodd John Roberts ei ddienyddio.  Estyniad oedd hwn i groesawu’r tywysog Henri, (mab y brenin Iago), i aros yno yn ystod ei orymdaith yng Nghymru wedi iddo gael ei urddo’n dywysog Cymru. Yr oedd ystafell wely arbennig iddo, gyda lle tân ysblennydd a’i lythrennau wedi eu cerfio arno.  Bu Robert Lloyd yn AS dros Feirionnydd deirgwaith ac yn Uchel Sirydd pedair gwaith.

Trosglwyddwyd Rhiwgoch, drwy briodas, i deulu’r Wynniaid o Wynnstay, tirfeddianwyr enwog ac amlwg iawn yng ngogledd Cymru.  Yn ddiweddarach, gosodwyd y lle ganddynt i’r teulu Roberts (dim perthynas i’r Sant) ac wedyn, fel y fferm fwyaf yr ardal i deulu’r Pughiaid. 

Daeth newid ar fyd yn dilyn Rhyfeloedd y Böer yn Ne Affrica pan welwyd yr angen gan y Swyddfa Ryfel i gael tir cyffelyb i ymarfer magnelaeth yn y fro.  Felly, ym 1905, sefydlwyd gwersyll a maes tanio parhaol - y Camp a’r Rênjis ar lafar.  Roedd yn bwysig iawn i gael Officers’ Mess i bwrpas y swyddogion ac i’r perwyl, fe werthodd Syr Watkin Williams Wynn Rhiwgoch a thiroedd Cwm Dolgain i’r Adran Ryfel am £28,500.

Teimlai swyddogion peirianyddol y fyddin nad oedd Rhiwgoch yn adeilad delfrydol i’w pwrpas fel mess ac y byddai’n well ei ddymchwel a chodi adeilad sinc yn ei le – adeilad a gafodd ei restru’n ddiweddarach fel adeilad rhestredig gradd II!  Felly, er mwyn cloriannu’r opsiynau, bu i syrfëwr o’r enw Bradshaw, sifiliad oedd yn gyflogedig gan Adran y Peirianwyr Brenhinol, asesu’r adeilad.

Cymrodd tua chwe wythnos iddo baratoi ei adroddiad ac roedd ei ganfyddiad a’i argymhelliad yn derfynol - byddai trwsio a thrawsnewid yr adeilad yn costio £860 i gymharu efo £1,600 i’w ddymchwel a chodi adeilad haearn rhychiog yn ei le. Felly, arbedwyd Rhiwgoch rhag ffawd wahanol iawn - onid yw hi’n eironig fod yr hen blasty urddasol, oedd wedi bod ar y safle ers y 12fed ganrif ac wedi gwrthsefyll bwriadau swyddogion yr Ymerodraeth Brydeinig, bellach yn ddim mwy na muriau cerrig, y ffenestri’n deilchion ac ambell weddillion golosg pitch pine a derw.  Dim ond mwg ble bu mawredd…

Mae’n rhaid i ni ddiolch i Mr Bradshaw, pwy bynnag oedd o, a dywedod yr Uwchgapten R.P.Waller ym 1934:

“ P’run ai yw Mr Bradshaw yn fyw ai pheidio i dderbyn ein diolch, mae ar y Gatrawd ddyled o ddiolchgarwch iddo”.  

Heb ymyrraeth Mr Bradshaw ni fyddai’r lle wedi bod yn rhan o’n bywydau ni, nac wedi ein cyffwrdd mewn ffordd mor dyner ac annwyl gyda’r atgofion lu sydd gan bawb o’r hen le.  Gobeithio’n arw y codir adeilad arall o’r llwch, fel bod gwaddol y trysor yma o’r oes a fu yn bodoli unwaith eto i’r dyfodol - Sequere justitiam et invenias vitam, dilyner cyfiawnder i ddarganfod bywyd, hen arwyddair Llwydiaid Rhiwgoch. 
-----------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2018.
Ceir hanes cynhwysfawr gyda lluniau o’r hen blasty yng nghyfrol Maes y Magnelau a gyhoeddwyd eleni gan Wasg Carreg Gwalch.

DŴR: O Begwn y De

Mae dŵr yn bodoli mewn tri ffurf: hylif, nwy, a rhew; ac mae Elgan Lewis ynghanol llawer iawn o’r olaf, wrth dreulio blwyddyn yn oerfel yr Antarctig. Mae’n amlwg fod yn well ganddo’r rhew na’r moroedd tymhestlog o’i amgylch; dyma’i hanes hyd yma.
-------------------

Mae hi’n anodd credu eich bod wedi mwynhau tywydd mor braf yn ardal Blaenau eleni. Rwy’n clywed eich bod wedi cael gweld tymheredd bron yn 30°C acw a finnau yma yn yr Antarctig yn fferru a hithau bron 30°C dan bwynt rhewi! Mae'r tymheredd yn gostwng yn is fyth pan fydd y gwynt yn chwythu. Er gwaetha’r tywydd, mae'r misoedd ers imi gyrraedd yma yn rhai y byddaf yn eu trysori am byth.

Roedd y siwrne yma fis Tachwedd 2017 yn un eithaf anodd a heriol. Penderfynais dreulio dros flwyddyn yn gweithio gyda thîm ymchwil y British Antarctic Survey. Nid gwyddonydd ydwyf, ond saer coed. Yn dilyn hyfforddiant yng Ngholeg Meirion Dwyfor bûm yn gweithio efo Ieuan Rowlands o Ffestiniog. Rhyw noson, yn dilyn gwylio rhaglen deledu am waith y BAS, a gweld eu bod yn cynnig cyfle i saer ymuno gyda'u tîm, penderfynais fentro arni.

Cyrhaeddais yma ar ddiwrnod Nadolig wedi 5 wythnos o daith anodd iawn. Roedd y siwrne ar y môr o’r Malfinas (Falklands) yn un bythgofiadwy. Nid yn unig anodd ffarwelio â theulu a ffrindiau ond mordaith annisgwyl imi. Roedd y môr yn dymhestlog iawn. Un munud yn gweld yr awyr ac wedyn ddyfnderoedd y môr, a hyn am bythefnos! Y rhan olaf o’r siwrne yn ceisio ymlwybro trwy haenau o rew ac eira trwchus. Symud yn araf iawn gan orfod dychwelyd yn gyson yn ôl i’r môr mawr gan nad oedd modd symud ymlaen. Ar ddiwedd pum wythnos, gorfod mynd yn ôl i Chile a chael ein hedfan i Antartica.

Braf oedd y croeso wedi inni gyrraedd pen ein taith. Roedd y criw oedd wedi cyrraedd o’n blaenau wedi disgwyl amdanom er mwyn inni ymuno â hwy am ginio Nadolig bychan. Roedd fy nheulu adref yn falch o glywed fod fy nhraed, o’r diwedd, ar y tir.

Ar y cychwyn, roedd dros gant ohonom yn gweithio yma, yn amrywio o wyddonwyr, staff technegol, adeiladwyr a seiri, cogyddion, meddygon, peirianwyr, i enwi dim ond rhai swyddogaethau. Mae’r rhan fwyaf o'r tîm yma am gyfnod yr haf, sef cytundeb chwe mis. Ond mae 26 ohonom wedi aros yma am y flwyddyn gron gan weld yr holl dymhorau ac wrth gwrs y golygfeydd sydd yn mynd gyda hyn.

Mae fy niwrnod gwaith yn debyg i gartref heblaw mai yng nghyfnod haf yn unig mae modd gweithio tu allan a gwneud gwaith tu mewn i'r adeiladau yn y gaeaf. Mae'r tymheredd o gwmpas 6-10°C yn yr haf. Fy ngwaith yn y gaeaf yw ail wneud ystafelloedd gwely, rhyw 45 ohonynt. Adeiladu dodrefn; plymio a phaentio; ac adeiladu a thrwsio siediau.

Rwyf yn cael dau gyfnod o wyliau, a hynny yn rhoi cyfle i wersylla allan, cerdded mynyddoedd a dringo ychydig. Mae peth perygl wrth gerdded o gwmpas ardal nad yw yn gyfarwydd gan fod haenau yn yr eira yn golygu y gallai rhywun syrthio i ddyfnderoedd môr.

Wythnos diwethaf roedd y môr wedi rhewi’n gorn. Cawsom gyfle i gerdded arno.
Prin iawn ydi’r golau dydd yn y gaeaf, ac ychydig iawn o dywyllwch yn yr haf ac felly mae angen gwneud gwaith yn ôl y tymhorau a’r tywydd.

Mae'r mynyddoedd eira a lliwiau'r awyr yn rhywbeth bythgofiadwy. Purdeb yr eira a’r ffasiwn dawelwch o’r cwmpas yn rhywbeth arbennig. Lliwiau'r awyr wrth iddi wawrio a machlud a gweld y sêr mewn awyr mor glir yn syfrdanol. Ychydig iawn o anifeiliaid yr ydym yn ei weld. Yn bennaf ychydig o bengwynion a morloi. Rydym wedi bod yn lwcus hefyd eleni o weld ychydig o forfilod.

Er hynny mae'r tîm ymchwil gwyddonol yn gweld rhyfeddodau yn nyfnderoedd y môr. Maent hefyd yn gallu gweld be sy’n byw yn y môr ac os ydi diffyg golau haul y gaeaf yn eu heffeithio o gwbl. Mae yna astudiaeth fanwl o'r dŵr er mwyn gweld os ydi o’n newid o gwbl oherwydd newid hinsawdd, neu ydi’r cynhesu byd eang ddim ond yn toddi’r rhew yn y capiau rhew. Drwy'r haf maent yn gallu mynd allan ar gwch a deifio oddi arno; yn y gaeaf rhaid cerdded allan ar y rhew a thorri twll efo llif gadwyn i gael cyrraedd y dŵr.

Gan fod yr ardal rydym yn cael mynd i grwydro yno yn reit fach, pan mae’r môr yn rhewi, mae’r ardal yna yn tyfu yn un llawer mwy a hynny ynddo ei hunan yn ddiddorol.

Mae’r elfen gymdeithasol yma yn bwysig iawn. Rydym fel criw bach, dros y gaeaf yn treulio oriau yn cymdeithasu a chael llawer o sbort. Nid ydym yn cael ein hannog i aros yn ein hystafelloedd ond cyd-drefnu digwyddiadau i’n diddori. Mae'r bwyd yn dda, gyda 5 pryd y dydd yn plesio yn fawr!
Mae hi bron yn 9 mis* ers imi gyrraedd yma ac mae'n debyg mae Ionawr 2019 y byddaf yn dychwelyd adref wedi treulio dau Nadolig yma.

Bydd hi’n braf dod adra a gweld golygfeydd ardal y Moelwyn nad oes o'i debyg, gyda'r mynyddoedd a'r gwyrddni. Bydd hi’n braf hefyd cael bod adra gyda theulu a ffrindiau a chael holi hynt a helynt pawb, ac wrth gwrs mynd i weld ambell rali ceir!

Er ei bod wedi bod yn gam mawr imi i fentro yma, nid wyf yn difaru, a pwy wyr na fyddaf yn dychwelyd yma eto. Dau beth sydd wedi gwneud y profiad yma yn un gwerthfawr- golygfeydd anhygoel; a dibyniaeth ar bobl eraill sydd yn gwneud imi werthfawrogi pwysigrwydd cwmnïaeth dda.
Efallai mai hedfan adra y bydd hi ac osgoi hwylio tro yma.

Gobeithio y caf gyfle i rannu mwy o fy hanes wedi imi ddychwelyd, ond tan hynny dyma anfon rhyw ychydig o luniau atoch ddarllenwyr Llafar Bro.
-------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol (efo dau lun) yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.


 

Celf: Lleucu Gwenllian

 

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Sgotwrs Stiniog

Rhai sy’n manteisio ar ddyfroedd glân ein bro ydi’r pysgotwyr. Yma mae Gareth a Gwennan Jones yn edrych yn ôl ar un o gyfresi hiraf y papur hwn, a sut aed ati i gyhoeddi llyfr am blu enwog Stiniog.
--------------

Braf yw gweld Sgotwrs ’Stiniog yn Llafar Bro unwaith eto; bu Emrys Evans yn ysgrifennu dan y pennawd hwn am dros ddeng mlynedd ar hugain. Dros y cyfnod hwnnw byddai yn adrodd hanesion difyr am ei helyntion wrth bysgota llynnoedd y Cambrian ac yn aml iawn, yn cynnwys patrwm am sut i greu y gwahanol blu a brofodd yn llwyddiannus iddo ef ac i eraill.

Yr oedd Emrys yn un o selogion yr Archifdy yn Nolgellau a daeth yn ffrind i’r Archifydd, Einion Thomas, oedd hefyd yn dipyn o bysgotwr. Cymerai Einion ddiddordeb yn y patrymau yr oedd Emrys yn sôn wrtho amdanynt a gwyddai am ei golofn yn Llafar Bro. Dywedodd Einion wrth Emrys y dylid cael casgliad o’r plu, oedd yn arbennig i Stiniog, yn yr Archifdy ac fe’i perswadiodd ef i wneud copi o bob pluen ynghyd â thipyn o hanes pob un.

Aeth Emrys ati yn ofalus wedyn i baratoi 133 o blu gwahanol ’Stiniog ar gyfer yr archifdy. Gweithiodd yn ofalus ar bob pluen, gan ail a thrydydd wneud rhai ohonynt nes eu bod yn plesio ac yn y diwedd, cyflwynwyd ffeil o’r plu a’r disgrifiadau i’r Archifdy.

Cafodd Emrys gopi o’r ffeil ac aed ati i dynnu lluniau manwl o bob pluen. Yr oedd Emrys yn falch iawn o’r casgliad gorffenedig a chawsai bleser o’i ddangos i’w gyd-bysgotwyr. Awgrymwyd y dylid cyhoeddi’r casgliad mewn llyfr ac aeth yntau ati i holi’r gweisg a oedd wedi argraffu’r llyfrau eraill yr oedd wedi eu hysgrifennu.

Ond, er tristwch garw iddo, cafwyd yr ateb mai rhy blwyfol ei naws fyddai llyfr o’r fath ac nad oedd marchnad eang ar ei gyfer ac felly, “Diolch, ond Dim Diolch” oedd yr ymateb.

Un o’r rhai y dangosodd Emrys y ffeil iddo oedd y pysgotwr a’r llenor Geraint Vaughan Jones. Gwerthfawrogodd ef yn syth pa mor werthfawr ydoedd casgliad o’r fath a theimlai yn bendant y dylid ymholi ymhellach ynglŷn a’r posibilrwydd o’i gyhoeddi. Gyda chefnogaeth pwyllgorau Llafar Bro a Chymdeithas Enweiriawl y Cambrian gwnaeth gais (a fu’n llwyddiannus) am grant gan gronfa Cymunedau’n Gyntaf i gael cyhoeddi’r gyfrol. Manteisiodd ar ei gysylltiadau gyda’r gweisg a chafodd y byddai Gwasg Gomer yn barod i fentro efo llyfr o’r fath.

Yr oedd Emrys wedi dotio yn lân pan glywodd am hyn ac edrychai ymlaen yn arw iawn i weithio gyda Geraint ar ddatblygu’r ffeil i fod yn llyfr. Ond ’doedd hynny ddim i fod... Wythnos yn ddiweddarach, bu farw Emrys.

Union flwyddyn ar ôl hynny, cafwyd noson gofiadwy iawn i lansio Plu ’Stiniog. Ei phris oedd £10 a bu’r fenter yn llwyddiant buan iawn.

Cafwyd cryn hysbysrwydd i’r gyfrol gan y cyfryngau, ac fe ddaeth i sylw cwmni cyhoeddi o Fachynlleth sy’n arbenigo mewn llyfrau am bysgota a hela, sef Coch y Bonddu. Roedd y cwmni hwnnw wedi sylweddoli’n syth y byddai diddordeb yn y gyfrol yn llawer ehangach na chylch ’Stiniog yn unig -na Chymru chwaith o ran hynny- a gofynnwyd am yr hawl i’w chyfieithu dan yr enw ‘Plu Stiniog: Trout Flies for North Wales’. Profodd hon hefyd yn boblogaidd iawn ac wedyn aed ati i’w chyhoeddi mewn rhwymiad lledr arbennig yn rhan o’r Flyfisher's Classic Library, a’i phris yn £100.

Bydd teulu Emrys yn ddyledus am byth i Geraint am sicrhau gwireddu breuddwyd Emrys; byddai wedi bod wrth ei fodd.
--------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.

Celf: Lleucu Gwenllian

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Trwy Ddŵr a Thân

Ar ddiwedd y llynedd penderfynodd Elfed Wyn Jones, Trawsfynydd, wneud safiad er mwyn galw am ddatganoli darlledu i Gymru, drwy ymprydio am wythnos –efo dŵr yn unig fel cynhaliaeth- er mwyn ceisio tynnu sylw pobl at y mater yma y mae’n credu mor gryf ynddo.
----------
Os edrychwn yn ôl yn gyntaf ar hanes datganoli yng Nghymru, rydym yn gweld fod Cymdeithas yr Iaith wedi bod yn ymwneud â’r mater ers blynyddoedd, drwy hybu fod angen ffynonellau eraill i’r Gymraeg gael ei darlledu arni. Mae’r Gymdeithas wedi bod yn brwydro ers sawl blwyddyn i newid y drefn.



Penderfynais fy mod am wneud y safiad hwn am sawl rheswm, y rheswm cyntaf oedd fy mod eisiau gweld y Gymraeg yn tyfu ar y cyfryngau drwy greu mwy o sianeli Cymraeg, gan gynnwys rhai i blant, ar sawl platfform; ond hefyd i gael rheolaeth dros ddarlledu i ddod i’r Cynulliad Cenedlaethol ac i ni fel Cymry gael llais sy’n dwad o Gymru i gynrychioli a thrafod problemau bobl y wlad hon yn y Gymraeg ac yn y Saesneg. Rhaid sicrhau bod darlledu yn galluogi i bobl ddeall y broses wleidyddol, heb hynny mae pobl yn ansicr o’r system. Enghraifft o hynny yw bod yn agos i 50% o bobl Cymru yn dal i gredu fod ein Gofal Iechyd Gwladol yn nwylo San Steffan, heb wybod ei fod o’n fater sydd wedi’i ddatganoli’n llwyr. Mae’r gymysgwch hon yn anemocratiadd ac yn golygu diffyg atebolrwydd ein gwleidyddion.

Wedi amser o drafod gyda’r bobl agosaf ataf, penderfynais y baswn yn gwneud y safiad ar yr 20fed o Chwefror, ac yna gorffen y broses ar yr 27ain o Chwefror, cyn y cyfnod wyna. Dechreuais yr ympryd am 12:00 ar ddydd Mawrth. Nid oeddwn yn pryderu o gwbl gan fy mod mor benderfynol i wneud y weithred yma dros Gymru, i ni gael rheoli llais ein hunain. Trwy gydol yr wythnos mi ges lawer o ymwelwyr yn dod i’m cyfarfod a datgan eu cefnogaeth i’r weithred. Ces i’r pleser o weld fy ngweithred yn cael ei drafod ar Bawb a’i Farn, a gweld nifer o bobl dros Gymru yn datgan eu cefnogaeth imi, gan gynnwys artistiaid ac enwogion o Gymru, nifer o wleidyddion a phobl fel Alex Salmond, cyn arweinydd yr SNP.

Mi oeddwn yn teimlo’n wanllyd ar adegau, ond roedd y bobl annwyl oedd wedi dod i fy nghefnogi a chadw cwmpeini wedi codi’r baich yn anferthol. Mi roedd yr holl bobl a gefnogodd yr ymgyrch ac a ddaeth i’m gweld wedi dangos brwdfrydedd pobl dros Gymru a’r Iaith. Hefyd rhaid imi ddiolch yn fawr i Gymdeithas yr Iaith am adael imi fenthyg eu swyddfa yn Aberystwyth, ac i aelodau’r Gymdeithas oedd wedi gweithio’n galed drwy’r ymgyrch hon. Cefais wybod yng nghanol yr ympryd fod Plaid Cymru am roi cynnig gerbron y Cynulliad a fyddai’n cynnig ymchwilio i’r angen am ddatganoli darlledu i Gymru. Mi gododd hyn fy ysbryd yn anferthol.

Mi es lawr i’r Cynulliad ar fore dydd Mawrth yr 27ain gyda Heledd Gwenllian, Cadeirydd Cymdeithas yr Iaith, oedd wedi bod yn hael iawn, ac wedi paratoi cawl i mi fwyta o flaen y Senedd.

Cyrhaeddais gyda nifer o bobl o flaen y Senedd oedd wedi dod i ddangos eu cefnogaeth ac mi ddaeth gwleidyddion hefyd i’m llongyfarch. Roedd hi’n rhyddhad mawr i orffen yr ympryd, ac roeddem i gyd yn edrych ymlaen at y dydd drannoeth, i’r cynnig gael ei gyflwyno.

Rhoddwyd y cynnig o flaen y Cynulliad ar yr 28ain o Chwefror gan Blaid Cymru. Yn fras, cynnig oedd hwn i ymchwilio i’r angen am ddatganoli darlledu i Gymru, dim byd chwyldroadol … ‘mond ymchwilio i’r angen.

Siom oedd gweld fod y Blaid Lafur ynghyd â Kirsty Williams a Dafydd Elis Thomas wedi pleidleisio yn erbyn y cynnig, er i’r Blaid Geidwadol bleidleisio dros gynnig Plaid Cymru.

Er na lwyddodd yr ympryd hwn i newid unrhyw ddeddf yn sylweddol, mi rydw i’n falch ei fod wedi codi ymwybyddiaeth tuag at ddatganoli darlledu i’n Gwlad, er mwyn i ni gael tegwch i’n hiaith ac i’n democratiaeth.

Os ydych chi eisiau cefnogi’r ymgyrch mae croeso i chi wneud hynny drwy ysgrifennu llythyr tuag at eich Aelodau Cynulliad a Seneddol yn datgan eich cefnogaeth i’r syniad hwn. Hefyd mi fedrwch ymuno â’n rhestr o bobl sy’n gwrthod talu eu treth teledu, ac wrth gwrs ymuno gyda Chymdeithas yr Iaith i fod yn weithgar gyda’r mater hwn. Ymunwch gyda’r ymgyrch, i ni gael Cymru well a llais cryfach.

Diolch a Chofion.
Am fanylion pellach am yr ymgyrch ymwelwch â www.cymdeithas.cymru/datganolidarlledu
-------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.

Celf: Lleucu Gwenllian



Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Anfona fo i lawr Noa!

Bu Vivian Parry Williams yn gweithio ym mhwerdy Ffestiniog am dros chwarter canrif. Yma, mae’n pwysleisio pwysigrwydd –hanesyddol a phresennol- dŵr i’r diwydiant cynhyrchu trydan ym Mro Ffestiniog.

Gan mai ‘Dŵr’ yw testun arbennig Llafar Bro y mis hwn, efallai y byddai cyfeirio at gynhyrchu trydan dŵr, neu ‘heidro’ yn y fro yn addas.  Mewn ardal fynyddig fel hon, sydd mor adnabyddus am ei glaw, roedd ‘Stiniog a’r cylch yn ddelfrydol ar gyfer codi pwerdai oedd yn ddibynnol ar ddŵr i gynhyrchu trydan.

Byddai nifer o amaethwyr yn nalgylch y papur bro wedi defnyddio olwynion dŵr ar gyfer gorchwylion ffermio ers canrifoedd, yn sicr. Ac erbyn degawd olaf y 19Ganrif, roedd ambell chwarel wedi dechrau defnyddio cyflenwadau o ddŵr o’u hamgylch i gynhyrchu trydan ar gyfer y gwaith.

Yn Ionawr 1899, ffurfiwyd cwmni Yale Electric Company Ltd gyda’r bwriad o godi gorsaf drydan ar lan afon Goedol. Roedd marchnad barod ar gyfer y cynnyrch, gyda’r holl chwareli yn awchus o gael gwneud defnydd o’r egni newydd, rhyfeddol hwn. Byddai plwyf Ffestiniog yn gyffredinol, gyda’i boblogaeth o 11,500 hefyd yn manteisio’n fawr o’r wyrth dechnolegol newydd. Codwyd lefelau llynnoedd Conglog, Cwmcorsiog, Cwmorthin a Stwlan i gyflenwi’r hylif ar gyfer y cynllun.

Roedd oddeutu 90 modfedd o ddŵr yn disgyn, ar gyfartaledd, yn flynyddol i fwydo’r twrbeini yn yr orsaf drydan yn Nolwen. Adeiladwyd argae arall mewn rhan gul, ddofn ar afon Goedol, oddeutu 700 llath uwchben safle’r pwerdy. Uchder yr argae hwn oedd 30 troedfedd, gyda’r trwch yn y bôn yn 20 troedfedd. O’r argae hwn gosodwyd peipiau dur ddwy droedfedd o led, a gysylltwyd â’r pwerdy ei hun. Cynhwysai’r offer gwreiddiol ddau eneradur (generators) 9 cilowat (KW) yr un mewn maint. A phan feddyliwch fod un tân trydan yn y cartref heddiw yn gallu defnyddio 3 cilowat o drydan, gallwch synhwyro pa mor fychan oedd cynnyrch Dolwen ar y dechrau. Ond, ar y pryd, roedd yn ddigonol at sawl gorchwyl yn y chwareli.

Yn ddiweddarach, gwnaed cytundeb rhwng Yale a’r Cyngor Dinesig lleol i gyflenwi trydan i oleuo strydoedd y Blaenau a’r Llan. Credir mai Blaenau oedd y lle cyntaf ym Mhrydain i gael goleuo ei strydoedd gyda thrydan-dŵr. Ar yr 22ain o Fai 1902, yr Arglwydd Newborough gafodd y fraint o berfformio seremoni cychwyn yr achlysur hanesyddol hwnnw yn y dref. Erbyn y flwyddyn honno, roedd maint cynnyrch pwerdy Dolwen wedi codi’n sylweddol i 180 cilowat. Gosodwyd 3,000 o lampau i oleuo’r strydoedd, gyda dwsin o arc-lamps i oleuo iard a stesion y Great Western, a oedd â’r fraint yn perthyn iddi ar y pryd o fod yr unig orsaf reilffordd yn adran Caer a oleuid â thrydan. Gwesty’r Queens (Ty Gorsaf heddiw) oedd yr adeilad cyntaf yn yr ardal i’w gysylltu â chyflenwad o drydan Yale.

Ymhen ychydig dros chwarter canrif, roedd Pwerdy Maentwrog wedi dod i rym, a’r Gors Goch yn Nhrawsfynydd wedi ei boddi, a’r llyn yn cyflenwi’r pwerdy yn is i lawr yn y dyffryn. Gyda’i 18 megawat wedi agor y pwerdy yn 1928, byddai hynny’n ddigon o gyflenwad ar gyfer gogledd Cymru i gyd ar y pryd, a pheth dros ben ar gyfer rhannau o ogledd-orllewin Lloegr hefyd! Ychydig feddyliai’r defnyddwyr y byddai angen llawer iawn mwy o drydan ar gyfer galwadau’r dyfodol.

Tua 30 mlynedd yn ddiweddarach, roedd yr angen am fwy o gynnyrch wedi tyfu allan o bob rheswm, gyda’r holl beiriannau modern yn llosgi’r trydan wedi cyrraedd y cartrefi. Cychwynwyd ar godi pwerdy Ffestiniog, neu Tan’grisia ar lafar, oedd wedi ei chynllunio i gynhyrchu 360 megawat – anferthol yn y cyfnod hwnnw.  Roedd y pwerdy hwn yn arloesol, gan ddefnyddio’r un dŵr trwy’r amser: roedd y dŵr oedd wedi dod trwy’r pibelli i droi’r twrbeini yn ystod y dydd yn cael ei bwmpio’n ôl i argae Stwlan yn y nos – Pwerdy Storfa Bwmpio, neu pumped storage yn yr iaith fain. Dyma’r gyntaf o’i math i’w chodi ym Mhrydain, mewn ffaith.

Yn ystod fy mlynyddoedd i yn gwasanaethu ym Mhwerdy Ffestiniog, roedd un o’r prif beirianwyr wedi gwneud arolwg o safleoedd/afonydd/nentydd ym mhlwyf Ffestiniog a fyddai’n gallu cyflenwi digon o ddŵr ar gyfer cynhyrchu trydan. Daeth i’r canlyniad bod dros 30 o’r safleoedd hynny yma, yr adeg honno.  Erbyn hyn, gyda’r galw am egni adnewyddol, glân, mae sawl twrbein wedi ei osod eisoes gan unigolion ar ambell safle a awgrymwyd gan y diweddar Norman Marsden. Ac yn ddi-os, bydd ychwaneg yn cael eu gosod yn y blynyddoedd i ddod, a phob un yn gwneud defnydd o’r hylif y mae’r ardal hon mor enwog amdano – Dŵr.

Diolch am law ‘Stiniog ddeuda i!
--------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.
Celf: Lleucu Gwenllian

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR- Coedwigoedd Glaw Bro Ffestiniog

Mae Graham Williams yn rheoli Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru. Ymysg ei safleoedd mae Coedydd Maentwrog, Coed Cymerau, a mwy. Dŵr sydd wedi creu ein ceunentydd trawiadol, ac mae’n parhau yn allweddol i’r cynefin prin yma hyd heddiw.
------------
Mae ein gwlad fechan werdd yn un o’r gwlypaf yn Ewrop! Mae hynna’n dipyn o ddweud yn tydi! Ond tra bo’r rhan fwyaf ohonom yn cwyno yn enbyd am y tywydd sâl, mae yna gynefin prin iawn ac o bwys rhyngwladol sydd yn hollol ddibynnol ar yr hinsawdd ‘arbennig’ yma yng ngorllewin Cymru.

Tra bod nifer ohonom yn gyfarwydd gyda choedwigoedd glaw trofannol enfawr Brasil, y Congo neu Sumatra sydd ar ledredau canolig ac ar hyd y cyhydedd, faint ohonom sydd wedi clywed am y coedwigoedd glaw Celtaidd, yma yn Ynysoedd Prydain?

Mae’r coedwigoedd yma yn rhan o rwydwaith byd eang o goedwigoedd glaw tymherus sydd yn tyfu ar lannau arfordirol llaith yn bennaf ar rannau o arfordir gorllewinol yr Amerig, Siapan, Tasmania, Seland Newydd ac Ewrop. Ar lannau gogleddol Môr yr Iwerydd yma yn Ewrop ceir esiamplau arbennig yn Norwy a rhannau bach o orllewin Cymru, Yr Alban, Iwerddon, ac Ardal y Llynnoedd a Dyfnaint yn Lloegr. Un o nodweddion y coedlannau Celtaidd yma yn Ynysoedd Prydain ydi amlygrwydd coed derw a bedw, gydag ynn, cyll a choed llwyfen.

Ydi, mae’r coedwigoedd glaw Celtaidd yma yn wahanol iawn i’r coedwigoedd glaw trofannol, h.y. anaml iawn mae rhywun yn dod ar draws mwncwn neu ddiogyn dribys wrth fynd am dro yng nghoedwigoedd Dyffryn Stiniog ar bnawn gyda’r tymheredd dros 34 gradd Celsius!! Ond mae ecoleg y ddau fath o goedwig yn hollol ddibynnol ar leithder cyson drwy’r flwyddyn, ac felly yn hynny o beth mae ecolegwyr yn eu disgrifio fel coedwigoedd glaw. Ffaith ddiddorol ydi bod y coedwigoedd glaw tymherus yma bellach yn gynefinoedd sydd yn fwy prin na choedwigoedd glaw trofannol!

Mae effaith y lleithder a glaw cyson yma yn rhannol gyfrifol am esblygiad ecosystem hynod gyfoethog gyda nifer o’r coedlannau yma wedi goroesi dros wyth mil o flynyddoedd i gyfnod lle oedd coedlan dymherus bron ddi-dor yn ymestyn o Norwy lawr i Bortiwgal. Oherwydd eu lleoliad mewn ceunentydd garw oedd llawer rhy serth i’r coedwigwyr ac amaethwyr mae’r coedlannau yma wedi goroesi gyda nifer fawr o rywogaethau arbenigol a phrin o fewn ecosystem gymhleth a hynod werthfawr.

Mae’r lleithder yma ar lannau gorllewin Cymru, sydd yn cadw’r amgylchedd yn weddol fwyn a chlir o lygredd amgylcheddol, yn ffafrio rhywogaethau megis mwsoglau, llysiau’r afu, rhedynau a chen. Yn yr ardaloedd mwyaf llaith mae pob wyneb craig neu risgl coed yn orchudd llwyr o garped gwyrdd di-dor. Oherwydd y lleithder eithriadol nid oes angen gwreiddiau confensiynol ar y planhigion cyntefig yma, yn hytrach mae'r planhigion yn amsugno dŵr a maeth o’r amgylchedd trwy eu dail. Lle mae pocedi o bridd ceir coed llus, grug a nifer fechan o blanhigion blodeuol fel suran y coed a chlychau’r gog ar lawr y goedlan.

Wrth gwrs mae’n rhaid i ddŵr lifo lawr i'r môr, ac felly lle ceir glaw trwm ceir afonydd chwim a lenwith y coedlannau gyda lleithder dwys. Mae Dyffryn ‘Stiniog yn adnabyddus am y nifer fawr o geunentydd coediog dwfn sydd wedi eu ffurfio (ac sydd dal wrthi yn ffurfio!) dros filoedd o flynyddoedd o ganlyniad i erydiad dŵr. Mae rhai fel Ceunant Llennyrch a Cheunant Cynfal yn esiamplau arbennig o ansawdd rhyngwladol am eu diddordeb geomorffoleg, neu'r broses dirnewid.

Mae’r nentydd ac afonydd chwim yma yn cynnal rhywogaethau adnabyddus megis bronwen y dŵr, aderyn sydd gyda’r gallu arbennig o gerdded o dan y dŵr wrth hela'r nifer fawr o bryfetach prin sydd hefyd wedi addasu yn berffaith i'r amodau unigryw. Yr anifail mwyaf adnabyddus i lawer o bobl wrth gwrs ydi’r dyfrgi, anifail swil iawn sydd yn hela physgod bach a llyffantod. Er mai anaml iawn mae rhywun yn gweld dyfrgwn, mae posib gweld eu holion oherwydd yr arferiad o fawio ar gerrig amlwg ar hyd dyfroedd afonydd i farcio tiriogaeth.

Mae edrychiad, ecoleg a pharhad y coedwigoedd arbennig rhyngwladol-bwysig yma yn ddibynnol ar nifer o ffactorau pwysig. Bennaf oll ydi cyflenwad o leithder cyson dros y flwyddyn i gynnal llif yn yr afonydd a nentydd, a chadw lefelau lleithder yn uchel oddi dan y canopi coed. Mi oedd haf 2018 yn eithriadol o safbwynt parhad y tywydd sych a’r tymheredd uchel. Mae rhai effeithiau amlwg wedi dod i'r gweill o ganlyniad y tywydd, megis colled goed ifanc ar glogwyni a cholled canghennau mawrion rhai coed hynafol. Ond mae llawer o waith ymchwil angen ei wneud i ddehongli holl effeithiau'r sychder, yn enwedig ar y mwsoglau, cen a rhedynau arbenigol a rhyngwladol bwysig yng ngwaelod y ceunentydd.

A oedd haf 2018 yn un eithriadol? Oedd. A fydd rhagor o dywydd eithriadol ac eithafol yn y degawdau i ddod all fod yn fygythiad i’n coedwigoedd? Yn sicr, mae newid yn yr hinsawdd yn fygythiad cynyddol gyda gwyddonwyr yn darogan cynnydd o 2-3 gradd Celsius yn fyd eang ond gyda nifer effeithiau eraill yn rhai rhannau o’r byd. Beth sydd bellach yn amlwg ydi y bydd newidiadau, ond hefyd ansicrwydd sut fydd yr ecosystemau hynafol yma yn ymateb.

Wrth gwrs, yn ogystal â’r diddordeb bywyd gwyllt mae llawer mwy i’r coedlannau arbennig yma. Mae hynna’n amlwg iawn fel mae rhywun yn camu drwy adwy i fewn i goedlan hudolus o goed enfawr a changhennau troellog gyda’i wledd o synau, lleithder, arogleuon a golygfeydd sydd yn tanio’r dychymyg a rhoi llonyddwch i enaid!

Am ragor o wybodaeth am Goedwigoedd Derw Dyffryn Ffestiniog a’n gwarchodfeydd eraill, ewch i’n tudalen Gweplyfr: www.facebook.com/GwarchodfeyddNaturNatureReserves a galwch i mewn i’ch coedwigoedd glaw lleol!
------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.

Lluniau: Graham Williams, Paul W.
Celf: Lleucu Gwenllian

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Blwyddyn o Eithafion Tywydd

“Wir i chi mae hi’n braf o hyd ym Mlaenau Ffestiniog..” -medd anthem y grŵp lleol, Anweledig, ond be ydi’r gwir am ein tywydd enwog? Mae Dorothy a Gareth Williams wedi bod yn cofnodi  manylion tywydd 'Stiniog ers 1986.

Bu 2018 hyd yma yn flwyddyn eithriadol i’r rhai ohonom sydd yn cael pwnc y tywydd yn un diddorol. Os oes gennych ddiddordeb neu beidio, mae’r tywydd bob amser yn bwnc trafod yn y Blaenau ac yn cael effaith ar fywydau pob un ohonom.

Bydd y mwyafrif yn cofio’r flwyddyn am y gwres a’r sychder mawr a gafwyd o ganol Mai hyd at ganol Gorffennaf. Cawsom 21 o ddyddiau heb ddiferyn o law rhwng Mehefin 21ain a Gorffennaf 11eg. Dyma’r cyfnod pan gawsom wres eithriadol hefyd, gyda’r gwres yn codi ar ei uchaf i 28.7°C yn ôl fy nghofnodion yng Nghae Clyd. Cawsom haf cynnar gwerth chweil eleni gan gychwyn ym mis Mai pan fu 16 o ddyddiau yn ystod y mis heb law o gwbl a’r tymheredd yn codi  i 24.2 gradd ar Fai 28ain.

Er y byddwn yn cofio’r haf yma am y gwres a’r sychder, ni chafwyd tywydd mor dda ers i wyliau’r plant gychwyn a bu mis Awst yn fis siomedig a gwlyb a llawer o ddyddiau pan na gododd y niwl drwy’r dydd. Efallai bydd darllenwyr yn synnu clywed mai ym mis Awst y cawsom y diwrnod gwlypaf o’r flwyddyn gyfan hyd yn hyn! Ar Awst 15fed, cofnodwyd dros ddwy fodfedd o law (53.5mm) a’r Blaenau, ynghyd â Chapel Curig, oedd y ddau le gwlypaf ym Mhrydain ar y diwrnod hwnnw. Yn wir, dim ond pedwar diwrnod heb law a gofnodwyd drwy gydol y mis.

Efallai erbyn hyn i fwy o dywydd eithafol 2018 fynd yn angof gennym ond cychwynnodd y flwyddyn ar nodyn gwlyb iawn. Cawsom Ionawr gwlyb a hynny’n dilyn misoedd gwlyb iawn ar ddiwedd 2017. Onibai am wlypder y gaeaf, byddai argyfwng sychder y gwanwyn a’r haf cynnar wedi bod llawer gwaeth a chwtogi, mae’n siwr, ar ein defnydd o ddŵr.

Yng nghanol gwres a sychder Mehefin/Gorffennaf, pylodd y cof am yr oerfel eithriadol a gafwyd ddiwedd Chwefror ac i fewn i ddechrau Mawrth. Plymiodd y tymheredd o 11.9°C ar Chwefror 19eg i -6.8 gradd ar Fawrth 1af. Yn wir, bu’r tymheredd o dan bwynt rhewi am 9 noson yn olynol ac ni chododd y tymheredd uwch pwynt rhewi am dridiau. Wedyn, pan gododd y tymheredd yn sydyn, cafwyd y pibau yn gollwng a nifer fawr ohonom heb ddŵr gyda photeli yn cael eu dosbarthu ar Sgwâr Diffwys â’r plymars i gyd yn brysur.

Un o fendithion tywydd oer mis Chwefror oedd yr heulwen a gafwyd a glesni eithriadol yr awyr ar ambell ddiwrnod, ynghyd â chochni’r machlud dros y Moelwyn.

 ninnau’n meddwl ein bod wedi cael gaeaf heb eira, cawsom flas ohono yn Chwefror ac i mewn i Fawrth. Ar Chwefror 27ain, cofnodais yn fy Llyfr Tywydd:

"Rhewllyd drwy’r dydd, cawodydd cyson o eira, heulwen ar adegau. Ysgolion lleol ynghau.” 

Dyma’r cyfnod y cyhoeddwyd fod y ‘Bwystfil o’r Dwyrain’ wedi cyrraedd gogledd orllewin Cymru. Ac yna ar ddydd Gŵyl Ddewi, â’r tymheredd rhwng -6.8°C dros nos a -2.6°C ar ei uchaf yn y dydd â’r gwynt o’r gogledd ddwyrain, cofnodais:

“Rhewllyd, bwrw eira, gwynt yn chwyrlio ac yn achosi lluwchio.”

Dan bwysau aeron cochion, mae’r griafolen yn adlewyrchu’r math o haf a gawsom. Erbyn hyn, gwelwn fod y lawntydd melyn, sychder yr haf wedi gwyrddio a’r nant oedd wedi sychu’n grimp ger ein tŷ yn byrlymu unwaith eto. Yn wir, cofnodwyd bron i 10 modfedd o law fis Awst, un o’r misoedd Awst gwlypaf imi gofnodi.


Tybed oes yna fwy o eithafion tywydd i ddod cyn i 2018 ddod i’w therfyn?
----------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.
(Deallwn y bydd erthygl am dywydd ‘Stiniog ar hyd y blynyddoedd yn ymddangos yn Rhamant Bro, cylchgrawn Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog ym mis Tachwedd. Bydd ar werth yng nghyfarfod y Gymdeithas ac yn Siop Lyfrau’r Hen Bost wedi hynny –Gol.)

Celf: Lleucu Gwenllian

Ffermydd Bro Ffestiniog -7

Parhau â chyfres Les Darbyshire; y tro hwn, cylchoedd Cwm Prysor a Llyn Traws

Mae nifer o ffermydd wedi eu lleoli o gwmpas y ffordd newydd i’r Bala - sef yr A4212. 
Yn cychwyn o gyfeiriad Traws, ac ar y dde i’r ffordd cawn Wern Gron (neu Pandy - ar lafar),  Tŷ’n y Carneddau, Tŷ’n y Griafolen, Penybryn, Hafod Wen,  Caerhingylliad, Nant y Frwydr – neu Nant Fudr ar lafar, a Dolhaidd. Ar yr ochor chwith i’r ffordd mae ffermydd Pant Mawr, Cae Glas, Glan Llafar, Bryn Heulog, Fad Filltir,  Dôl Prysor, Hendre Bryn Crogwydd a Blaen Cwm  (tŷ preifat yn awr).

Edrych i lawr am Gwm Prysor o flaen y cwm. (Llun -Paul W)

Mae hanes difyr i rai o’r ffermydd yma. Cyhoeddodd yr Athro Syr Ifor Williams lyfryn yn 1942 - Enwau Lleoedd' - a chawn eglurhad ar yr enw Dôl Prysor - ‘Prys’ yn golygu llwyn neu llwyni, ac ‘Or’ yn golygu nifer neu gasgliad. Ystyr Dôl Prysor felly ydi dôl â nifer o lwyni yn tyfu ynddo. Cawn hefyd hanes am Fad Filltir -mul oedd ganddynt i droi y werthyd i gorddi. Hefyd bu i Glan Llafar rannu y ffarm yn ddwy ac adeiladwyd tŷ ffarm newydd, sef Bryn Heulog.

Ar yr ochor ddwyreiniol i Afon Gain, yng Nghwm Dolgain, ceir olion dwy ffarm - sef Dôlmynach a Dôlmynach Uchaf - dywedir iddynt fod â chysylltiad ag Abaty Cymer, Llanelltyd; hefyd fe welir adfeilion hen ffarm Yr Alltwen.

Bu y diweddar David Tudor yn byw yn Nant y Frwydr ac ʼroedd yn enwog am ei fuches o wartheg duon. Dyma’n ôl y sôn lle bu ymladd rhwng dynion Llawrplwyf a Chwm Prysor.

Mae llawer o enwau eraill yn gysylltiedig â’r Cwm, ond dydw i ddim yn sicr o’u lleoliad. Dyma rai - Y Gors, Cae Gwair, Tanrallt, Darngae. Hwyrach bod rhai o ddarllenwyr Llafar Bro yn gwybod eu hanes, yn ogystal ag enwau ffermydd eraill nad wyf wedi eu crybwyll yn yr erthygl.

Awn eto at Bont Prysor yn Nhrawsfynydd ac ymuno â ffordd yr A470 a mynd i gyfeiriad Dolgellau, a dilyn y ffermydd ar yr ochor dde, gan gychwyn gyda ffermydd yng Nghwm Cefn Clawdd, sef Foty Graig Wian, Wern Uchaf, Wern Bach, Cefn Clawdd, Tŷ Cerrig a Tŷ’n Drain - a gollodd beth tir  i’r llyn.

Ar ochor orllewinol i’r llyn, cawn amrhyw o ffermydd sef - Cae Adda, Cae Rhys, Ffridd Wen, Tŷ’n Twll, Moelfryn Uchaf ac Isaf a Coed Rhygyn.

Dyma restr o’r ffermydd sydd o dan y dŵr fel y cefais gan John Gwyn Davies, y Goppa:

Brynwy,  Tŷ’n Ddôl,  Llwyn Derw a Pandy’r  Ddwyryd, ond fe roddir ychwaneg yn y llyfryn ‘Hanes Bro Trawsfynydd’ sef - Gwndwn, Moel Fryn, Brynhir, Llennyrch a rhan o dir Cefngellgwm.

Awn yn ôl i Dŷ’n Drain, ond  cyn dechrau, cawn ychydig o hanes y ffarm. Mae Ellen Davies, Tŷ’n Drain wedi crynhoi ar bapur beth o hen hanes y ffarm:

“Mae’r ffarm yn 132 acer ac yn cadw o gwympas dau gant o ddefaid a rhyw dri deg o wartheg, gydag ychydig o ieir a mochyn yn yr hen ddyddiau. Byddent yn tyfu tatws, moron a llysiau eraill. Hefyd roeddynt yn plannu llond cae o flaen y tŷ  -ynghyd â bresych er mwyn eu rhoi i’r gwartheg. Pan fu i’r CEGB (Bwrdd Cynhyrchu Trydan) agor canal yn 1956-57, bu hynny’n rhwystr i amryw bethau. Roedd ganddynt ddŵr a thrydan yn y ffarm cyn hynny ond fe stopiwyd am gyfnod o’r herwydd. Bu’r Americanwyr yn gwersylla ar y ffarm adeg yr Ail Ryfel Byd yn barod  at ‘D Day’. Roeddynt  yn rhannu anrhegion megis sigarenau a siocled ac yn y blaen.” 

Diolch i Ellen  am y wybodaeth.  Roedd y Teulu Davies yn denantiaid Tŷ’n Drain ers  llawer blwyddyn cyn i’r CEGB roi caniatad iddynt ei brynu.
-------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol (heb y llun) yn rhifyn Gorffennaf 2018.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde (
rhaid dewis web view os yn darllen ar ffôn).

Llechen i bawb o bobl y byd

Mae disgyblion o Ysgol y Moelwyn wedi cysylltu â gwleidyddion mwyaf blaenllaw y byd mewn ymgais i gefnogi cais ardaloedd llechi Gwynedd am Safle Treftadaeth y Byd. 

Derbyniodd Arlywyddion, Prif Weinidogion a theuluoedd brenhinol ar draws y byd lechen o ‘Stiniog gyda’r logo ‘Llechi Bro’ mewn ymgais i bwysleisio pwysigrwydd hanesyddol a gogoniant diwydiant chwareli Ffestiniog.

Cafodd y llechi eu hanfon hefyd at y Cenhedloedd Unedig, yr Undeb Ewropeaidd, i Antarctica ac i wladwriaethau nad ydynt hyd yma yn cael eu cydnabod gan y Cenhedloedd Unedig, fel Palesteina.

Gofynnodd y disgyblion i’r arweinwyr dynnu llun gyda'u llechen i ddangos eu cefnogaeth i'r ymgyrch. Mae swyddfa Prif Weinidog Prydain, Theresa May hefyd wedi ymateb ond siom gafodd yr ysgol i dderbyn llythyr gan ei swyddfa yn adrodd nad oedd amser ganddi i gymryd rhan!

Llechi i’r Gambia a’r Gofod
Gareth Davies, athro Daearyddiaeth Ysgol y Moelwyn (*) sy'n cydlynu'r cynllun, ac mae’n hynod falch o ddatblygiad y prosiect.

"Mae'r myfyrwyr yn mwynhau'r profiad unigryw hwn, a thrwy eu brwdfrydedd a’u cariad at Ddaearyddiaeth, maent yn fodlon dangos eu balchder at y diwydiant llechi a balchder at eu bro a’u diwylliant i’r byd. Maent yn gweld ei fod yn hanfodol gwarchod eu gorffennol a’u dyfodol," 

meddai Mr Davies.

"Y llynedd, fe wnaethom am y tro cyntaf erioed, anfon darn o lechen Ffestiniog i’r gofod, felly mae'r disgyblion yn ehangu eu gorwelion! Mae'r antur hon yn creu ymdeimlad o falchder yn y bobl ifanc sydd wedi’u hysbrydoli gan yr ymgyrch. "

Mae cryn gost i’r fenter ac mae’r disgyblion wedi cynhyrchu crysau T arbennig i godi arian. Maen nhw ar gael yn yr ysgol ac yn Nhafarn y Pengwern.

Mae’n amlwg yn ôl eu hymateb, bod disgyblion blwyddyn 8 wedi elwa’n fawr yn barod o’r profiad unigryw yma:

 “Dwi’n hapus iawn cael cymryd rhan yn y prosiect yma a gweld yr arlywyddion yn ateb yn ôl”, meddai Sion Hughes; “dwi wedi modelu’r crysau T i helpu eu gwerthu, er mwyn codi arian tuag at gostau postio’r llechi”.

Mae Teleri Wyn Hughes wrth ei bodd fod y logo wnaeth hi gynllunio yn cael ei arddangos ar y crysau swyddogol i’r Wŷl Lechi:  “Gyda lwc bydd pobl yn dal i wisgo’r crysau yma am flynyddoedd i ddod a chofio’r wythnos yma fel digwyddiad hanesyddol”.

“Dwi’n mwynhau’r prosiect yn fawr”, meddai Beca Williams, “am ein bod yn dysgu am wledydd y byd, ac ychydig o hanes a gwleidyddiaeth hefyd, heb orfod eistedd mewn gwersi!”

 ---------------------
Addasiad ydi'r uchod o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf 2018.

Diweddariad o rifyn Medi:
Daeth ymatebion o bedwar ban y byd, a’r llythyrau yn dal i gyrraedd. Hyd yma, cafwyd ymateb ffafriol gan Leanne Wood a Carwyn Jones o’n Senedd ni’n hunain yng Nghymru, yn ogystal â llythyrau a lluniau o Samoa, Canada, Monaco, Brasil, Dominica, De Corea, Seland Newydd, Yr Almaen, Sri Lanka, Ffrainc, Malta, a Lwcsembwrg!

Llongyfarchiadau i ddisgyblion Ysgol y Moelwyn ar eu menter, a phob lwc i’w hathro daearyddiaeth, *Gareth Davies ar ei gyfnod yn dysgu yn Rwsia. Cofia atgoffa Putin am lechi Stiniog...

Dilynwch y datblygiadau ar gyfrif Trydar @LlechiBro

Stolpia -Nofio

Cyfres 'Hynt a Helynt Hogiau’r Rhiw yn y 50au', gan Steffan ab Owain

Atgoffwyd fi yn ystod y tywydd poeth diweddar o’r dyddiau braf hynny a fwynhawyd gennym ar rai o’r gwyliau haf yn yr 1950au. Yr adeg honno nid oedd pwll nofio cyhoeddus yn y Blaenau, ac felly, mynd i ymdrochi i’r gwahanol lynnoedd a phyllau afonydd lleol a wneid gan amlaf. Byddai llawer o hogiau’r dref yn mynd i nofio i Lyn Fflags, a hogiau Tanygrisiau yn nofio yn Llyn Cŵn, sef un o byllau afon Cwm Orthin, neu yn un o byllau’r merddwr, neu Lyn Cwm Orthin weithiau.

Fel y soniais o’r blaen, roedd gennym bwll yn Afon Barlwyd pan yn blant, sef ‘Llyn Bach Hogiau’, y tu uchaf i Lwnc y Ddaear, sef y twnnel a wnaed ar gyfer gwyrdroi dŵr yr afon ac atal iddo fynd i agorydd y chwarel. Yn hwnnw y byddem yn ceisio dysgu nofio gan amlaf.

Llynnoedd Nyth y Gigfran heddiw. Llun -Steffan ab Owain

Llynnoedd eraill lle yr eid i drochi ynddynt oedd y rhai sydd ger Garreg Flaenllym a Nyth y Gigfran -y llyn mawr a’r llyn bach. Gan mai nofwyr digon sobr oedd y mwyafrif ohonom y pryd hynny, yn y llyn bach y byddem yn ymdrochi bron yn ddieithriad. Pa fodd bynnag, un tro pan gyrhaeddsom y llyn bach, nid oedd fawr o ddŵr ynddo - yn wir, dim ond digon i wlychu bodiau ein traed, ac felly, penderfynasom fentro i ymdrochi yn y llyn mawr, ac yn ymyl yr argae sy’n wynebu’r chwarel. Roedd y dŵr yn weddol gynnes yn fanno, ond ar ôl bod yn cerdded yn ôl a blaen ar gerrig isaf yr argae a oedd yn y dŵr, sylwodd un o’r hogiau -Ken Robs, o bosib- bod sianel ddofn yn y pen pellaf o’r argae a oedd wedi ei gwneud i drosglwyddo dŵr o’r llyn mawr i’r llyn bach.

Pe bai un ohonom wedi camu yn ddiarwybod i’r fan honno (a bu’r cyfan ohonom yn bur agos ati hi mwy nag unwaith heb sylweddoli ei bod yno) wel, byddai yn wedi bod yn amen arnom! Diolch i’r nefoedd na chafodd yr un ohonom anffawd.

Bum yno sawl tro wedyn, ond cadw’n glir o’r llyn mawr a wnai’r hogiau ar ôl y profiad brawychus hwnnw, a byddid yn rhybuddio rhai o’r hogiau iau na ni am y perygl. Cofio tro arall a’r llyn bach bron y wag o ddŵr a phenderfynu mynd i lawr i Lyn Bach Holland, ac er nad oedd hwnnw yn rhyw ddelfrydol i drochi ynddo, i mewn iddo yr aethsom, ac o fewn dim, roeddem wedi corddi’r llaid yn ei waleod nes yr oedd y dŵr fel coco.

Wedi bod ynddo am ryw ugain munud, dyma floedd o gongl y llyn: “Be goblyn ydach chi’n ei wneud yn fanna ?” A phwy oedd yno, ond Wil Williams (Wil Gloddfa Ganol), a oedd yn byw yn un o dai bach Gloddfa y pryd hynny. Eglurodd wrthym mai o’r llyn hwn y derbyniai ei ddŵr i ymolchi a choginio, a dywedodd pan agorodd y tap oddeutu deg munud ynghynt roedd wedi cael llond ei decell o ddŵr budr. Daethasom o’r llyn yn teimlo’n bur euog, ond chwarae teg i’r hen Wil, mi ddywedodd bod croeso inni drochi yn Llynnoedd Nyth Gigfran, ond nid yn ei gronfa ddŵr ef. Y mae hi’n bur debyg mai paned go fwdlyd a gafodd yr hen Wil y pnawn hwnnw !
-----------------------------------------------



Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 2018.
Dilynwch Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. (Os yn darllen ar ffôn rhaid dewis 'web view').

Llun o gasgliad yr awdur.

Calendr y Cymdeithasau

Bob blwyddyn, mae Llafar Bro yn cyhoeddi rhaglenni gaeaf y Cymdeithasau yn rhifyn Medi. Mae rhywun yn sylwi mor weithgar ydi gwirfoddolwyr Bro Ffestiniog. Oes unrhyw gymuned arall trwy'r byd efo cymaint o weithgareddau Cymraeg tybed? Go brin!

Dyma flas o be sy' mlaen rhwng Medi a Thachwedd: prynwch rifyn Medi i gael y calendr yn llawn; gallwch ei roi ar ddrws yr oergell neu ar wal eich swyddfa.

Cyfarfod Blynyddol Llafar Bro
Nos Iau yr 20fed o Fedi, am 7 o’r gloch yn Y Pengwern.
Dewch i ddangos cefnogaeth i’ch papur bro.

Amrywiol
26ain Medi. Gornest ddraffts yn y Tap. 8.00. Elw at yr Ŵyl Cerdd Dant.
12-13eg Hydref. Cyfarfod Cyffredinol Cymdeithas yr Iaith. Cell.
13eg Hydref. OktoberFfest yn Cell. Gwibdaith Hen Frân; cwrw Cymreig ac Almaenig.
15fed Hydref.  Diwrnod Shwmae Sumae
1af Tachwedd. Noson acwstig, Tacla. Cell.
10fed Tachwedd. GŴYL CERDD DANT Blaenau Ffestiniog a’r Fro
14eg Tachwedd. Sioe Ysgolion Arad Goch, Cerrig yn Slic. Cell.
15fed Tachwedd. Pwyllgor Llafar Bro. 7.00 yn y Ganolfan Gymdeithasol
17eg Tachwedd. A Oes Heddwch? Cofio Gwrthwynebwyr Cydwybodol. Capel Bowydd 10-4.
17eg Tachwedd. Sioe bypedau Dygwyl y Meirw. Cell
21ain Tachwedd. Cyhoeddi Rhamant Bro 2018
2il Rhagfyr; nos Sul cynta’r Adfent. Plygain yng Nghapel Bowydd (i'w gadarnhau)
11eg Rhagfyr. Dydd Llywelyn Ein Llyw Olaf
Oriau agor Yr Ysgwrn (3 Tach-15 Rhag): Dyddiau Sadwrn 10.30-3.00
Gweler adran Chwaraeon y papur am ddyddiadau gemau cartref y timau lleol
Mae Clwb Cerdded Stiniog yn cyfarfod  wrth Tŷ Gorsaf am 9 y bore bob yn ail Sul. Croeso i aelodau hen a newydd ymuno â ni.

Y Fainc 'Sglodion
Cymdeithas Ddiwylliannol Bro Ffestiniog
Y Ganolfan Gymdeithasol am 7.30 y.h.
AELODAETH - £6. Darlith unigol -£2
Hydref 4ydd: Gruffydd Aled Williams, “Y Cymry yn Russell Gulch, Colorado.”
Tachwedd 1af: Dr Mari Wiliam, “Y Gymru Niwclear”

Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog
7.15yh ar y trydydd nos Fercher yn y mis, yn neuadd y WI.
Aelodaeth £4 yn unig!
Medi 19eg: Dafydd Jones a Bruce Griffiths, ‘Llyfrau Stiniog’
Hydref 17eg: Rhian Williams, ‘Gweithwyr o bob math’
Tachwedd 21ain: Dafydd Roberts, ‘Atgofion’. Hefyd, bydd rhifyn 2018 o’n cylchgrawn Rhamant Bro ar gael ar y noson.

Fforwm Plas Tan-y-bwlch
Hydref 2 - Cloddio yn ardal Cwm Pennant a Chwmystradllyn yn y 19 Ganrif - Thomas Jones
Hydref 16 – Trysorau’r  Manod – Gruff Rutigiliano
Hydref 30 – Dwy Chwarel Fach Ddiddorol – Steffan ab Owain
Tachwedd 13 – Tyllau Rhiwbach a Thwll Cwm Orthin -J.Peredur Hughes
Tachwedd 27 – Noson Un ac Oll

Merched y Wawr Blaenau
Medi 24ain – Rhisiart Arwel.
Hydref 22ain – Beryl Griffiths.
Tachwedd 26ain – Iola Edwards.  
 
Y Gymdeithas Undebol
Cychwyn am 7.30 Nos Lun, yn Festri Capel Morea, Trawsfynydd, oni nodir yn wahanol.
22ain Hydref.  Noson Agoriadol  yng nghwmni  Y Glas Lanciau, Tremadog  yn y Capel Bach. 
12fed Tachwedd. John Christopher Jones, Beddgelert.

Digwyddiadau Llyfrgell y Blaenau
Dyddiau Mercher 19eg a 26ain Medi. Lliwio i ymlacio 10.30-11.30; Cymorth Cyfrifiadur 10-12; Straeon i Blant dan 5 oed 1.30-2.30
Dyddiau Gwener 21ain a 28ain Medi. Gemau Bwrdd a Jigsôs 3.30-4.30

Cymdeithas Edward Llwyd
Teithiau cerdded natur a hanes lleol; cychwyn am 10.30. Lleoliadau cyfarfod ar wefan y Gymdeithas, neu gan yr arweinydd. Croeso i aelodau newydd.
13eg Hydref. Taith i’r Goedwig Law Geltaidd (Coed Felinrhyd a Llennyrch), dan arweiniad Rory Francis. (Cyfle i weld darn ysblennydd o goetir hynafol, a grybwyllwyd yn y Mabinogi)
27ain Hydref. Tanygrisiau- Tirwedd a Dyfeisgarwch. Rheilffordd, Dŵr a Sôs Coch, dan arweiniad Iona Price. (Taith 5 milltir; chwilota am gynhyrchion y dirwedd)

Cymdeithas Archaeoleg Bro Ffestiniog
7.00 Nos Iau, Canolfan Ddydd, Blaenau.
18fed Hydref. Eira Jones. Plas Pren Mynydd Hiraethog.
13eg Rhagfyr. Keith O'Brien. Archaeoleg Bro Trawsfynydd.

Cyfres 'Dŵr' 2018

Colofn Olygyddol a chyflwyniad rhifyn Medi 2018

Pleser mawr ydi cael bod yn olygydd rhifyn Medi bob blwyddyn. Mae’r bwlch ym mis Awst yn rhoi ail wynt i mi bendroni, a mwydro pobol dda Bro Ffestiniog (a thu hwnt) am erthyglau ar gyfer Llafar Bro! Er, mi aeth yn ben sét go iawn arna’i y tro ‘ma ar ôl cynllunio gwael a mynd ar wyliau tra oeddwn i fod wrth y cyfrifiadur yn rhoi’r rhifyn yn ei wely! Ta waeth, mi ddois i ben a’r gwaith rhywsut.

I’R PANT Y RHED Y DŴR
Heb unrhyw amheuaeth, glaw ydi’r pwnc sy’n codi amlaf mewn sgwrs, neu wrth dynnu coes, pan mae rhywun yn sylwi eich bod yn dod o Stiniog.

Mae’r tywydd yn sicr yn ddylanwad mawr ar ein bywydau ni yma yn nalgylch Llafar Bro. Ond er dioddef glaw y mynydd a niwl y dyffryn yn rheolaidd gallwn gysuro’n hunain mae buan iawn mae’r dŵr yn llifo oddi ar y llethrau tua’r môr.

Ac, er gwaethaf sychder haf eleni, mae’n cymryd amodau dipyn mwy eithriadol na hynny i fygwth cyfyngu ar ein defnydd o bibelli i ddyfrio’r ardd yn ein milltir sgwâr ni!

Serch hynny, mi fu toriad yn y cyflenwad eleni, oherwydd smit rhew Chwefror, a nifer o gartrefi heb ddŵr glân Llyn Morwynion am ddyddiau.

Mae pwysigrwydd dŵr wedi bod yn amlwg iawn eleni, ac fel rhifynnau Medi y blynyddoedd diwethaf, mae’r rhifyn yma hefyd yn dilyn thema benodol, sef dŵr y tro hwn.

Llwyddwyd i droi’r dŵr i felin Llafar Bro, trwy holi cymwynaswyr, cyfeillion a cholofnwyr selog ein papur bro am ddeunydd perthnasol, ac mae’r rhifyn yma’n gorlifo efo erthyglau difyr sy’n rhoi blas i ni o werth  dŵr i’n bro. Mae’n ddigon i dynnu dŵr o’r dannedd!


Rheswm arall i ymfalchïo yn rhifyn Medi bob blwyddyn ydi Calendr y Cymdeithasau. Rhestr sy’n llawn i’r entrychion o weithgareddau amrywiol a diddorol dros y misoedd nesa, a’r rheiny yn weithgareddau Cymraeg. Oes unrhyw gymuned arall yn y byd efo cymaint o gymdeithasau, clybiau, a mentrau yn gweithredu yn Gymraeg dwad? Go brin.

Dwi’n caru Stiniog! Mae’n bwysig camu’n ôl weithiau i werthfawrogi be sydd gennym ni tydi.

Nid dim ond efo’u hamser a’u herthyglau mae ein darllenwyr yn hael. Mae Llafar Bro yn arbennig o ddiolchgar am eich cyfraniadau ariannol hefyd. Mae rhoddion caredig iawn y mis yma yn golygu medru cyhoeddi mwy o dudalennau, a gobeithiwn fedru argraffu tudalennau lliw o dro i dro yn y dyfodol. Diolch o galon am eich cymwynas.

Gobeithio y bydd rhywbeth at ddant pawb o fewn cloriau’r rhifyn. Gyrrwch air atom y naill ffordd neu’r llall!
-PW
-------------------------------

Cyfres DŴR

Erthygl fonws Mae'r Llechi'n Disgleirio

Mae'r Llechi'n Disgleirio

I gyd-fynd efo'r thema DŴR yn rhifyn Medi eleni, dyma erthygl fonws ar y wefan yn unig. Mi ddaliodd Llafar Bro i fyny efo'r ddarlunwraig leol, Lleucu Gwenllian, a'i holi hi dros banad.

Diolch yn fawr i chdi am gyfrannu celf unigryw eto eleni ar gyfer thema rhifyn Medi, DŴR. Oedd o’n destun hawdd i’w ddarlunio? Sut es di ati i ddewis y cynllun?
Dwi wrth fy modd yn cyfrannu at fy mhapur bro! Roedd o’n anodd i setlo ar ddyluniad terfynol gan fod y thema mor agored, ond unwaith roeddwn i’n gwybod beth oeddwn i eisiau gwneud, roedd y broses yn llifo’n lot gwell. Roeddwn i eisiau gwneud rhywbeth i gynrychioli dŵr ‘Stiniog heb droi at  clichés glaw! Daeth darlun o frithyll i’m meddwl i o’r cychwyn – roedd fy hen daid, Emrys Evans, yn bysgotwr o fri ac fe wnaeth o ein dysgu ni i gawio plu pan oedden ni’n blant. Ac er nad ydw i erioed ‘di bod yn llawer o bysgotwraig, mae o’n rhywbeth dwi’n cysylltu efo bod adra, ac efo bod o gwmpas llynnoedd ac afonydd y fro.

Mae’r ddelwedd digidol gorffenedig yn gain a manwl iawn; be ydi’r dull ddefnyddis di i greu’r darn gwreiddiol?
Dull papercut wnes i ddefnyddio ar gyfer y darn - Dwi’n defnyddio scalpel feddygol i dori patrwm mewn papur.

Mae’n edrych yn waith cywrain ac anodd; ydi’r dull yn rhywbeth ti’n ddefnyddio’n aml? Be arall wyt ti wedi gynhyrchu?
Mae o’n ddull dwi’n hoff o ddefnyddio – mae’n gallu bod yn ffordd reit gyfyngedig o weithio gan fod rhaid ffeindio y balans perffaith rhwng manylder a hanieithrwydd (yr elfen abstract), ond dwi’n hoff o hyn gan ei fod o’n gorfodi fi i fod yn greadigol o fewn parameters reit gul. Dwi’n cael trafferth bod yn greadigol weithiau os oes gen i ormod o ryddid.

View this post on Instagram

A post shared by Lleucu (@lleucu_illustration) on Oct 3, 2018 at 5:56am PDT

Yr unig beth ydi darn papercut mewn gwirionedd ydi cyfres o dyllau yn gweithio efo’i gilydd i gynrychioli rhywbeth arall. Does dim posib defnyddio cysgod na lliw, felly mae’n rhaid meddwl am sut i gynrychioli gwahanol textures a phwysau a lliwiau efo’r tyllau bach ‘ma. O berspectif ymarferol hefyd, mae angen meddwl sut fydd y darn yn aros efo’i gilydd – un toriad anghywir sydd angen ac mae’r darn i gyd yn disgyn yn dipiau.

Dwi’n hoff o weithio efo paent ac inc, a dwi wedi bod yn gweithio lot mwy efo photoshop yn ystod y flwyddyn ddwythaf. Dwi wrth fy modd yn creu printiau leino a screenprint hefyd, ac mae hyn yn rhywbeth dwi eisiau canolbwyntio mwy arno yn ystod y flwyddyn nesaf.

Mae un arall o dy luniau di ar dudalen Gweplyfr/Facebook Llafar Bro, yn dangos cwt weindio inclên toman fawr yr Oclis- paent dyfrlliw wnes di ddefnyddio i wneud hwnnw ia? Ydi dyfrlliw yn gyfrwng ti’n ddefnyddio’n rheolaidd hefyd?
Yndi – paent dyfrlliw ydi fy hoff gyfrwng i ers i mi fod yn blentyn. Mae’n gyfrwng reit amlbwrpas ac yn ffordd lot mwy rhydd o weithio. Mae’n gyfrwng da i gofnodi pethau yn sydyn os dwi allan yn braslunio mewn caffi neu wrth fynd am dro, ond mae’n bosib mynd i fanylder ar ddarn mwy gorffenedig  hefyd. Mae’n gallu bod yn anodd i reoli sut mae’r paent yn gwaedu a’n llifo weithiau ond dwi’n meddwl fod rhywbeth neis am beidio a chael rheolaeth lwyr dros gyfrwng – mae’n golygu fod dim posib gwybod sut fydd darn terfynnol yn edrych tan ei fod o yna, wedi gorffen!

Mae llawer yn cyhuddo Bro ‘Stiniog o fod yn le llwyd, gwlyb a diflas, ac mae goleuni a lliw yn gyffredinol yn cael eu hystyried yn hanfodol mewn celf, am wn i. Sut mae dy filltir sgwâr wedi dylanwadu ar dy waith?
Dwi’n meddwl fod pobol sy’n cyhuddo Blaenau o fod yn llwyd a diflas heb dreulio digon o amser yma! Mae’n ddigon hawdd peidio a sylwi ar pa mor dlws ydi bro Ffestiniog, ond dwi’n meddwl na un o’r pethau gorau am fod yn berson creadigol ydi ein bod ni’n tueddu i wneud ymdrech i sylwi ar fanylion bach. Efallai fod y tomeni a’r tywydd yn gallu ymddangos braidd yn ddiliw weithiau, ond mae’r llechi’n disgleirio yn yr haul wedi’r glaw, a dail y coed yn wyrdd mwy llachar a ffresh. A does 'mond angen i rywun fynd am dro i lawr i Gwm Bowydd tra mae clychau’r gog yn eu blodau, neu i fyny’r mynyddoedd tra fod y grug allan i weld môr o biws a glas. A dwi’n meddwl mai fy hoff olygfa i yn y byd ydi machlud dros y Moelwynion yn yr hydref. Mae cyhuddo’r fro o fod yn ddiliw yn anheg.

Mi fyswn i’n gallu sgwennu traethawd hir am sut mae fy milltir sgwar yn dylanwadu ar fy ngwaith. Y themâu sy’n tueddu i droi fyny yn fy ngwaith dro ar ôl tro ydi natur; hud a lledrith; a phobol. Dwi wedi bod yn lwcus iawn, gan fod fy nheulu wedi meithrin diddordeb mewn natur ynddai, ac wedi dysgu enwau’r planhigion a’r adar a’r anifeiliaid ac enwau lleoedd i mi. Dwi’n lwcus iawn hefyd fy mod i wedi tyfu fyny mewn ardal lle mae chwedlau o’n cwmpas ni ym mhobman, ac mae cryfder y gymdeithas wedi gwneud i mi gymryd diddordeb ym mywydau pob dydd pobl.

Gan ein bod yn rhoi pwyslais ar ddŵr yn Llafar Bro y mis yma, pa mor bwysig ydi dŵr yn dy gelf?
Dwi’n meddwl ei fod o’n rhywbeth dwi’n ei gymryd yn ganiataol yn hytrach na’n rhywbeth dwi wedi meddwl yn ddwys amdano, gan fy mod i’n rhoi mwy o bwyslais ar grefft a manylder nag ar waith conceptual fel rheol.

Wedi meddwl am y peth, mae’n sicr yn cael effaith anuniongyrchol – pan dwi dan bwysau neu angen amser i feddwl, dwi’n tueddu i fynd i eistedd at afon neu lyn, neu at y môr pan dwi’n gallu. Mae ‘na rywbeth am sŵn bwrlwm afon neu donnau’n torri sy’n rhoi tawelwch meddwl i fi, ac o lonyddwch fel ‘na mae syniadau’n tueddu i ddod. 

Oes gen’ ti gomisiynau eraill ar y gweill, ‘ta wyt ti’n canolbwyntio ar hyn o bryd ar be sydd o dy flaen yn y Brifysgol wrth i ti gychwyn ar dy flwyddyn olaf yng Nghaerdydd?
Mae gen i lond llaw o gomisiynau ar y gweill ar y funud, sy’n gyffrous ofnadwy! Dwi’n lwcus iawn fod pobl wedi cymryd diddordeb yn fy ngwaith i yn ddiweddar, ac mae’r cwrs yn y brifysgol yn fodlon bod yn hyblyg i adael i mi weithio ar y rhain fel rhan o’r drydedd flwyddyn. Mae gen i siop Etsy i werthu printiau, ond mae hwnnw wedi bod ar wyliau gen i ers pedwar mis gan fod bywyd wedi bod yn reit brysur yn ddiweddar! Dwi’n gobeithio ail-agor hwnnw’n fuan, a dwi’n gobeithio cyd-weithio efo artistiaid eraill ar gwpl o brosiectau, felly dwi’n edrych ymlaen at y flwyddyn sy’n dod!

Be wyt ti’n obeithio’i wneud ar ôl graddio?
Dwi’n ama ‘na gofyn hyn ‘di’r ffordd cyflyma’ o wneud i fyfyriwr grïo - dwi ddim yn hollol siwr eto! Mi fyswn i’n hoffi gweithio fel darlunwraig freelance, ond mae’n cymryd dipyn o amser ar ôl graddio i wneud enw i chi’ch hun, felly mae’n siwr y bydd hi’n chydig o flynyddoedd cyn fyddai’n gallu gwneud hynny’n llawn amser. Mi fyswn i wrth fy modd yn gweithio mewn stiwdio animeiddio ar y gwaith pre-production a visual development, yn datblygu'r straeon a’r cymeriadau, neu mi fyswn i wrth fy modd yn gweithio fel dylunydd ffasiwn neu decstiliau. Mi fyddai’n reit hapus beth bynnag wna’i mewn gwirionedd, os oes ‘na bensel yn fy llaw!

Diolch, a phob lwc efo dy astudiaethau ac i’r dyfodol.
Lleucu ydi deilydd ysgoloriaeth Rawson gan Gyngor Tref Ffestiniog eleni, a gobeithiwn fedru rhannu ychydig o’i hanes ar ôl iddi fod i Batagonia. 

Gallwch weld mwy o'i gwaith ar Instagram: @lleucu_illustration.

Printiau ar gael ar Etsy