Ysgrifiad ar Gloc Mawr

Rwy'n gasglwr clociau mawr a wnaethpwyd gan wneuthurwyr o Borthmadog yn yr 1800au. Prynais un mewn ystafell werthu ym Manceinion yn ddiweddar, cloc mawr a wnaethpwyd gan Richard Bonner Thomas. Yr oedd ei dad Owain yn wneuthurwr oriorau ym Mlaenau Ffestiniog yn y 1840au.

Roedd y cloc mewn cyflwr eithaf gwael felly penderfynais dynnu'r cloc yn ddarnau, gan ddechrau gyda'r mecanwaith, yna symud ymlaen i'r cas pren. Fe wnes i ddatgymalu'r mecanwaith yn ofalus, oedd â blynyddoedd o lwch, olew a budreddi wedi cronni gan olchi’r rhannau wedyn mewn ‘solvent’  a'u glanhaodd yn lân .

Yna mi wnes bolishio`r platiau a’r cogiau. Wrth lanhau'r platiau, deuthum o hyd i lofnod Emrys Evans, Ionawr 1921, Blaenau Ffestiniog a dyma'r tro cyntaf imi ddod o hyd i lofnod ar gloc. Nid oedd hyn yn anghyffredin gan fod gwneuthurwyr clociau yn arfer arysgrifio eu henwau a'u dyddiadau ar y platiau pan oeddynt yn cael eu gwasanaethu neu eu hatgyweirio.

Cefais fy niddori gan hyn, felly penderfynais gysylltu â'r arbenigwr hanes lleol o’r Blaenau, Steff ab Owain. Awgrymodd fy mod yn cysylltu â John Evans o’r Blaenau, gan fod ei deulu’n cael eu galw’n “teulu clociau”.

Dyna wnes a daeth John yn ôl ataf yn dweud mai ei ewythr Emrys ydoedd. Roedd yn drydanwr yn chwarel Manod pan ddefnyddiwyd y lle i storio’r paentiadau ac ati yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

Mae'n ymddangos hefyd ei fod yn arfer atgyweirio clociau ac oriorau i'r hogiau a oedd yn gweithio yn y chwareli. Roeddwn yn falch iawn gyda’r canlyniad hyn wrth ddatrys pwy oedd y person a wasanaethodd fy nghloc bron i 100 mlynedd yn ôl!

--------------------------------
Erthygl gan Martin Pritchard, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2019.

Cadw'r Dref Werdd yn Daclus!

Daeth gwirfoddolwyr ym Mlaenau Ffestiniog at ei gilydd yn ddiweddar ar gyfer diwrnod casglu sbwriel cymunedol o amgylch y dref, gan gyd-fynd â ‘Diwrnod Glanhau’r Byd’, gwnaeth 15 gwirfoddolwr - yr ieuengaf yn 2 oed! - lwyddo i gasglu dros 20 bag o sbwriel yn ystod y dydd, a'u hymdrechion yn dangos sut y gall balchder bro wneud gwahaniaeth gwirioneddol i gymuned.

Dywedodd un o’r gwirfoddolwyr:

“Cefais fy synnu gan gymaint y gallai ychydig o wirfoddolwyr ei godi, mewn cyn lleied o amser. A hefyd, pa mor dda oedd yr ardaloedd yn edrych ar ôl yr holl sbwriel! Gwnaeth wahaniaeth GO IAWN. Ac roeddwn i’n teimlo'n dda wedyn hefyd. Es i allan y diwrnod wedyn i wneud ychydig mwy! Rwy'n mawr obeithio y gallwn adeiladu ar y digwyddiad, a chreu ysbryd o godi sbwriel, ac o gymryd balchder gwirioneddol yn ein tref wych."

Dywedodd gwirfoddolwr arall, Kati:

"Mae newidiadau mawr yn dechrau gyda chamau bach. Gallwn ni ddechrau glanhau'r Ddaear trwy lanhau ein cymdogaethau, traethau, coedwigoedd a pharciau lleol. Efallai na fydd yn ymddangos fel llawer, ond trwy helpu'ch cymuned, bob yn dipyn, rydych chi'n dod yn rhan o rywbeth llawer mwy - dyfodol gwell i chi'ch hun a'ch teulu. Byddwch yn effeithio newid a chreu yr hyn rydych chi am ei weld yn y byd! Ymunwch â'r mudiad, mae'n teimlo'n anhygoel".

Dywedodd y Cynghorydd Annwen Jones:

“Fel cynghorydd Sir a Thref ac aelod o fwrdd Y Dref Werdd, mae gweld yr holl deuluoedd allan yna’n gwirfoddoli i gadw strydoedd Blaenau yn lân, yn ysbrydoledig iawn. Mae'n dangos pa mor gymdeithasol a chefnogol yw ardal fel Blaenau. Mae casglu sbwriel cymunedol yn gwneud llawer mwy na chael gwared â sbwriel yn unig - maen dangos bod pobl yn caru eu cymuned, a gall ysgogi ac ysbrydoli eraill. Maen helpu i addysgu pobl am lygredd plastig, ac maen rhoi cyfle i ddod â phobl y gymuned at ei gilydd, i ddod i adnabod ei gilydd a chymdeithasu. Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r holl wirfoddolwyr ac i’r Dref Werdd am eu cefnogaeth."

Mae'r grŵp hwn o wirfoddolwyr yn edrych ar gychwyn grŵp cymunedol eu hunain i drefnu sesiynau casglu sbwriel rheolaidd a digwyddiadau eraill. Os hoffech chi gymryd rhan, yna cysylltwch â’r Dref Werdd:  meg@drefwerdd.cymru  neu ffôn: 01766830082
----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2019

Newyddion Antur!

Mae’n sâff dweud fod y misoedd diwethaf wedi bod yn brysur iawn i Antur! Ond, heb os na oni bai, mae’n rhaid dweud mai’r uchafbwynt i ni fel cwmni oedd agoriad swyddogol Parc Beicio Antur Stiniog! 

Alan, aelod o Fwrdd Antur Stiniog, Steve, a Medwyn, rheolwr y ganolfan. Llun- Alwyn Jones

Un o enwogion y byd beicio lawr mynydd (ac yn arwr i Buds!) Steve Pete, oedd yn arwain y miri i agor y traciau newydd - a dros ddau gant o reidwyr yn ei ddilyn! Felly, ynghanol y sbri agorwyd pedwar trac beicio mynydd newydd yn swyddogol ar ein safle ar ddiwrnod bendigedig o braf yng nghanol mis Medi. 

Roedd y digwyddiad ei hun yn hollol ddoniol - roedd y reidwyr wedi gadael eu beics ar ben y mynydd, cyn cael lifft nôl lawr gan fysus mini Antur i waelod y traciau- a'r bwriad oedd i’r beicwyr redeg i fyny’r trac, cael hyd i’w beics a rasio’n ôl i lawr-  ond heb iddyn nhw wybod os oedd y beiciau wedi cael eu symud a’u cuddio - roedd hyd yn oed gêrs rhai o’r beiciau wedi cael eu newid, ac roedd hi’n bedlam llwyr ar ben y mynydd - ond yn y modd mwyaf hwyliog bosib! Sâff dweud fod pawb wedi cyrraedd y gwaelod yn ddiogel ac yn hapus!

Mae’n rhaid dweud fod y diwrnod yn ei gyfanrwydd wedi bod yn wych, a’r awyrgylch fel parti go iawn - hapus a hwyliog. Roedd digon o adloniant yno gyda cherddoriaeth byw gan Pasta Hull a set acwstig gan Anweledig, gweithgareddau paentio i blant, y criw Baa Baa Bar hyfryd yno yn cynnig diodydd, stondinau gwerthu nwyddau beicio a digon o fwyd ar y barbaciw. Braf oedd gweld cymysgedd o bobl leol, plant o bob oedran, a reidwyr o bob cornel o Brydain yn mwynhau'r diwrnod.

Un o lwybrau newydd y Cribau. Llun- Paul W

Mae’r pedwar trac newydd yn ein galluogi i ni fel menter gymdeithasol i adeiladu ar ein llwyddiant fel un o’r canolfannau beicio gorau yn Ewrop! Am y tro cyntaf mae ganddom drac ‘gwyrdd’ - sydd yn addas ar gyfer teuluoedd - felly, mae  rhywbeth ar gyfer pob aelod o’r teulu a phob math o feiciwr yma! 

Os hoffwch fwy o fanylion am yr holl draciau sydd ar ein safle, gallwch gysylltu â ni naill ai trwy ein tudalen Facebook, e-bost:  post@anturstiniog.com  neu ffonio Parc Beicio Antur ar 01766 238 007. Croeso cynnes i bawb bob amser!

Mae'r siop yn y Stryd Fawr bellach wedi ffarwelio â chadair a choron Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog 1898. Roedd hi’n bleser ac yn fraint eu cael yn Siop a Thŷ Coffi Antur dros yr haf. Galwodd llawer iawn o bobl heibio i’w gweld, a llawer iawn ohonynt o bob cornel o’r wlad! Hoffwn ddiolch i Gyngor Tref Ffestiniog ar ran pawb am gael eu benthyg - ond mwy na dim, mae’n hynod o bwysig i ni ddiolch yn fawr iawn i’r criw hynod wybodus ac annwyl - y Gymdeithas Hanes - am fod mor weithgar yn yr arddangosfa hanes (ac am helpu ein staff yn y caffi i roi gwybodaeth gyffredinol i ymwelwyr i’r dref! Be fysa ni’n neud hebddoch chi ar adegau prysur?!).

A sôn am arddangosfa, braf oedd rhoi cartref i Ŵyl Gelf Calon Gwynedd dros yr haf hefyd, ac arddangosfa Gwilym Livingstone Evans - mae yna gyfoeth o dalent yma’n lleol a chymaint o hanes i’w arddangos a’i rannu.

Mae hyn yn codi’r cwestiwn eto - fel da ni’n neud dro ar ôl tro - oes 'na fodd i ni gael Canolfan Treftadaeth bwrpasol yma yn y Blaenau? Gobeithio’n wir…

Wel, dyna ni am rwan, ond peidiwch ag oedi i gysylltu â ni os hoffwch – neu'n well fyth, dowch i fyny am frecwas gwych gan Val a Siân yng nghaffi Parc Beicio Antur (dydd Iau-dydd Llun) a dowch i mewn i weld yr hyfryd Tanwen a Ronwen am banad a chacan yn ystod yr wythnos yn Siop a Thŷ Coffi Antur ar y Stryd Fawr- croeso cynnes bob amser i bawb.
 -----------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2019

Gwaith Archaeolegol Llys Dorfil

Crynodeb o'r chwilio a chloddio gan Bill a Mary Jones.

Hoffwn gymryd y cyfle hwn i ddiolch i Mr Bleddyn Thomas, Fferm Cwmbowydd, y  tirfeddianwr, am y caniatâd a’i gefnogaeth ddi-ffael gyda’r fenter, hefyd yr holl wirfoddolwyr.

Un o'r pethau cyntaf y ddaethon o hyd iddo oedd postyn, a oedd yng nghanol y safle; roedd yn arogli'n gryf o greosôt. Roeddem wedi meddwl ei symud, ond gwnaethom sylweddoli ei fod yn rhan o hanes y safle ac o herwydd hyn roedd yn rhaid ei gofnodi.
            
Ar ôl peth ymchwil, darganfuwyd ei fod yn un o'r polion trydan cynharaf a ddaeth â trydan i Flaenau ac i chwarel y Foty. Darganfuwyd hefyd ynysyddion trydanol porslen a oedd yn rhan hanfodol or broses. Ym 1889-90 adeiladodd Cwmni Pŵer Yale orsaf gynhyrchu trydan ar lan orllewinol afon Goedol sef Dolwen (SH 6940043874). Cyn hyn, nwy oedd yn goleuo’r Blaenau.

Y darganfyddiad diddorol nesaf oedd nad oedd lleoedd tân yno, yn y wal nag ar lawr. Mae'r ffaith hon, yn ogystal â darganfod wal gefell o amgylch yr adeilad dwyreiniol, a grisiau mynediad sy'n mynd trwy'r ddwy wal, yn brawf nad oeddent yn aml-gyfnod, yn awgrymu adeilad llawer hŷn.

Mae'r waliau hyn yn awgrymu eu bod wedi'u hadeiladu ar gyfer amddiffyniad yn hytrach nag yn erbyn y tywydd. Yr unig adeilad sy'n rhan o'r categori hwn, yw Tŷ Tŵr, a adeiladwyd o ddechrau'r 15fed ganrif i'r 17eg ganrif. 









Defnyddiwyd cerrig orthostat yn Llys Dorfil, a gosodwyd tua 50% o'r cerrig ar eu cyllith mewn ffos er mwyn sicrhau sefydlogrwydd.

Mewnlenwyd cerrig llai yn ogystal â chlai rhwng y ddwy garreg. Aeth y math hwn o adeiladwaith allan o ffasiwn tua'r 15fed ganrif.







Darganfwyd garreg golyn - mae hon eto'n ein galluogi i benderfynu oedran yr adeilad - mae hon yn garreg gyda soced lle symudodd colyn y drws. Cafwyd hyd i rai tebyg yn y Brochs yn yr Orkneys.

Cistfaen Llys Dorfil


Daeth yn amlwg fod tair carreg i'r gorllewin o Lys Dorfil yn anghyson ar tirwedd, yn yr ystyr eu bod yn gogwyddo o'r dwyrain i'r gorllewin ac o’r gogledd i’r de.

Fe benderfynwyd cloddio o amgylch y dair carreg, ac ar ôl ychydig darganfuwyd garreg arall i'r de, a oedd wedi syrthio o’i safle gwreiddiol, neu efallai wedi cael ei symud gan fedd-ladron. Roedd y bedair carreg yn ffurfio cist, un metr sgwâr, gyda charreg tua hanner tunnell ar ei phen. Roedd llawer o wahanol awgrymiadau am yr hyn y gallai fod. Ond penderfynwyd mai cistfaen ydoedd, a gwnaed yr holl waith archeoleg gyda hynny mewn golwg.

Codwyd y gapfaen gyda bloc a thacl. Cloddiwyd y tu mewn i’r bedd a chadwyd samplau ohono i’w ddadansoddi. Ni ddarganfwyd unrhyw arteffact, arwahân i rywfaint o fater ffibrog, du, ar ffurf esgyrn. Mae mesuriadau'r gistfaen yn awgrymu crymgladdiad: crouch burial.


Pan welwyd y mater ffibrog yn y bedd roedd rhai o'r farn mai gwreiddiau coeden ydoedd; rhagdybiaeth deg.

Pe bai'r sylw wedi bod yn gywir, mi fuasai olion y gwreiddiau yng ngweddill y safle. Ni ddarganfuwyd ddim y tu allan i’r bedd. Awgrymai hyn fod y mater ffibrog yn rhywbeth arall.

Gorchuddiwyd cistfeini fel arfer a charnedd o bridd a cherrig. Fe gliriwyd yr uwchbridd o amgylch y gistfaen, ac oddi tano roedd haen o gerrig.

Wrth i'r cloddio ddatblygu, daeth cloddiau o glai, darnau bach o lechi, graean a cherrig llyfn o’r afon gyda marciau crafu arnynt i’r golwg, roedd y rhain yn hollol annisgwyl mewn carnedd.

Hefyd, darganfuwyd wal gron wedi cwympo yn amgylchynu'r bedd. Roedd y pethau hyn yn awgrymu fod un o gytiau’r Gwyddelod wedi ei leoli yma. Mwy na thebyg yn dyddio i adeg cyn Crist.


Fe wnaethom ailfeddwl ein strategaeth, a dod i'r canlyniad mai'r hyn yr oeddem yn ei gloddio mewn gwirionedd oedd tŷ crwn a oedd â bedd ynddo.

Yna aethom ati i ehangu ein gwaith cloddio i geisio sefydlu maint y tŷ crwn. Roedd y wal gron hon yn amlwg iawn yn y gogledd, y de a'r gorllewin, ond ddim mor amlwg yn y dwyrain.



------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Hydref a Thachwedd 2019. Mae mwy o'r hanes yn rhifyn Rhagfyr.

                                                                

Mewn pob daioni mae gwobr

Pytiau am Eisteddfod Genedlaethol gofiadwy i rai o Fro Ffestiniog.

Ein braint ni yma yn nalgylch Llafar Bro ydi cael llongyfarch dau o breswylwyr y dref ar eu buddugoliaethau yn Adran Farddoniaeth prifwyl gofiadwy Dyffryn Conwy eleni.
Bu’n Eisteddfod gofiadwy iawn i Vivian Parry Williams am sawl rheswm.  Na, nid am lunio limrigau y daeth i’r brig y tro yma, ond am gyfansoddi chwe thriban – ‘Chwe Esgus’. Dyma’r un agoriadol:

Ar ran eich holl aeloda’
derbyniwch f’ymddiheuriada’
am fethu ffeindio’r ffordd i’r cwrdd –
mae’r hwrdd ‘di bwyta’r mapia’.

‘Sgiwsiwch V’ oedd ei ffug-enw gwreiddiol, ond fel ‘Ap Machno’ yr adwaenir o yn yr orsedd o hyn ymlaen.

Dafydd a Vivian efo'u tystysgrifau. Llun- PW

Am gerdd ‘wedi’i llunio o chwe phennill telyn’ dan y teitl ‘Lleisiau’ y cipiodd Dafydd Jones, Bryn Offeren wobr.

"Dyma fardd â dawn i greu darluniau byw o fywyd cefn gwlad ac sy’n gallu tynnu lluniau a’u portreadu i greu stori cymdeithas fel yn ‘Dan y Wenallt’ ...” 

meddai’r beirniad, Andrea Parry am waith ‘Twrog.’

Dyma flas un ohonyn nhw:

Haul yn machlud dros y Gelli,
Sŵn y byd yn araf dewi,
Lleisiau’r plant wrth bont Llain Mafon,
Lluchio cerrig mân i’r afon.

Cawsom fwynhau ambell gerdd gan Dafydd yn y golofn hon sawl gwaith dros y blynyddoedd.
-Iwan Morgan; Rhod y Rhigymwr, Medi 2019.
----------------------------------------

Cydnabyddiaeth deilwng i ddau o’r Fro

Llongyfarchiadau mawr i Ap Machno a Padrig o Gynfal ar gael eu hurddo i'r wisg werdd Gorsedd Cymru yn Eisteddfod Genedlaethol Sir Conwy.

Mae cyfraniad Vivian Parry Williams a Patrick Young i ddiwylliant yr ardal a thu hwnt, yn haeddu’r clod a ddaw efo anrhydedd pennaf cenedl y Cymry.



Gwych! Mewn pob daioni mae gwobr.






Llongyfarchiadau hefyd i Robin Jones, Trawsfynydd gynt, a dderbyniwyd i’r wisg las am gyfraniad oes i waith gwirfoddol ar lawr gwlad.
-----------------------------------

Celf
Llongyfarchiadau i Lleucu Gwenllian ar ddylunio’r lluniau i gyd yn llyfr diweddaraf Myrddin ap Dafydd, ‘Deg o Chwedlau Dyffryn Conwy’.

Mae’n edrych yn wych!

Roedd yr Archdderwydd a Lleucu yn lansio’r llyfr gyda chymorth plant Ysgol Ysbyty Ifan yn Nhŷ Gwerin ar faes yr Eisteddfod.

Mae’r llyfr ar gael yn Siop yr Hen Bost!


(Adolygiad Bethan Gwanas)










---------------- 
Pytiau o rifyn Medi 2019

Wyth Ffair Llan

Erthygl o'r archif

Efo lwc a bwyd llwy, bydd ffair yn y Llan am flynyddoedd i ddod.  Ond, fel y dywedodd cyfaill wrthyf yn ddiweddar, nid yw Ffair Llan fel y bu.  Wrth i mi ysgwyd pen a chydweld ag ef gofynnodd imi pa mor bell yn ôl y cynhelid ffair yn y Llan.  Arweiniodd ei gwestiwn fi i chwilota’r gist yn y ty acw am ychydig o’i hanes.

Efallai mai’r peth cyntaf y dylid ei ddweud am Ffair Llan neu Ffair G’langaea’ (Tachwedd 13) ydyw nad hon oedd yr unig ffair a gynhelid yn Llan Ffestiniog yn y dyddiau a fu.  Na, cynhelid cymaint ag wyth ffair y flwyddyn yno ar un adeg.  Fodd bynnag, cyn dweud mwy am hynny, soniaf am hynafiaeth y ffeiriau yn gyntaf.

Synnwn i ddim nad oedd rhai o ffeiriau’r Llan yn dyddio mor bell yn ôl a’r unfed ganrif ar bymtheg – os nad ychydig cynt.  Serch hynny, nid oes gennyf gyfeiriad at gynnal ffeiriau yno cyn diwedd yr ail ganrif ar bymtheg.  Yn dilyn ceir rhestr o’r ffeiriau a gynhelid yno yn y flwyddyn 1699 yn ôl Almanac Thomas Jones yr Amwythig:

1)    Y Gwener ar ôl y Drindod
2)    Awst 11
3)    Medi 15.  Newidiwyd y dyddiad i Fedi 26 ar ôl y Calendr yn 1752.
4)    Hydref 8.
5)    Tachwedd 15 (yr hen G'langaeaf). Newidiwyd i Dachwedd 13 ar ôl 1752.

Erbyn 1751 roeddynt wedi ychwanegu dwy ffair at y rhai uchod, sef un ar Fai 14, a’r llall ar Fehefin 21.  Yn ôl Almanac John Prys am y flwyddyn 1755, ac ar ôl cymryd 11 o ddyddiau allan o’r Calendr, ceid y ffeiriau canlynol yn y Llan:-

1)    Mai 24.
2)    Dydd Gwener ar ôl y Drindod
3)    Gorffennaf 2
4)    Awst 22
5)    Medi 26 (Ffair wyl Grog).
6)    Hydref 19
7)    Tachwedd 13

Yn yr hyn a elwir ‘Cyfaill Distaw’ yn Almanac Caergybi am 1807 rhestrir wyth o ffeiriau o dan Llan Ffestiniog.  Rywbryd rhwng 1776 ac 1807 roeddynt wedi sefydlu ffair ar Fawrth y 9fed – a byddai’r saith uchod i’w chanlyn.

Erbyn 1834 roedd ffair Gorffennaf 2 wedi ei symud i Fehefin 20.  Ac eithrio hon, cadwodd y gweddill at yr un dyddiad am flynyddoedd lawer.  Yn ôl Almanac y Miloedd am 1930 roedd saith ffair y flwyddyn yn dal i gael eu cynnal yn Ffestiniog.  Os yw hyn yn gywir, bu farw chwech ohonynt mewn ychydig flynyddoedd felly. 

A chymryd hyn i ystyriaeth mae’n syndod bod gennym ffair o gwbl yn Llan Ffestiniog heddiw.
---------------------------------

Ymddangosodd yr erthygl yma -heb y llun- yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1986.

[Os taw chi oedd yr awdur, gadewch inni wybod, fel y gallwn gydnabod eich gwaith. 

Hefyd, holwyd am fanylion y llun uchod yn rhifyn Mawrth 2016, ond ni dderbyniwyd unrhyw wybodaeth. Gyrwch air os wyddwch pwy oedd y ffotograffydd, neu pwy sydd yn y llun.

Diolch, Gol.]

Diolch ‘Stinog; Gracias Rawson!

Baneri Ariannin a Chymru*

Erthygl gan Lleucu Gwenllian, enillydd Ysgoloriaeth Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog 2018.

Aeth blwyddyn heibio ers i mi bacio fy magiau i fynd am y Wladfa, a dwi'n ffeindio fy hun yn
hiraethu ‘chydig bach am Batagonia; roedd rhyw hud a lledrith am y lle.  Roeddwn i'n ffodus i gael treulio mis cyfan yn yr Ariannin. Bwriad fy mhrosiect i oedd rhedeg gweithdai celf ar thema chwedloniaeth Gymreig -yn benodol stori Blodeuwedd- efo’r cymunedau Cymraeg. Ar ôl cyflwyno’r stori, byddwn i'n gwahodd pawb i ddadansoddi'r chwedl yn weledol fel yr oedden nhw yn ei ddychmygu.

Ar ôl glanio ym metropolis Buenos Aires, wedyn treulio wythnos wrth draed yr Andes yn Bariloche, cawsom ein profiad cyntaf o Gymraeg yr Ariannin wrth gamu ar y bws i Esquel. Gofynodd y dyn oedd y tu ôl i ni yn y ciw: "ydych chi'n siarad Cymraeg?" Dyna sut wnaethon ni gyfarfod Merfyn, y melinydd o Gwm Hyfryd. Wedi sgwrs hanner Cymraeg-hanner Sbaeneg, mi fuon ni’n hwylio canu "Melinydd oedd fy nhad" a chwerthin ar y daith hir. Aeth Merfyn oddi ar y bws yn Esquel efo copi Sbaeneg o eiriau’r gân, a gwên ar ei wyneb.

Er mai Rawson oedd prif ffocws y prosiect, roeddwn i'n meddwl y byddai'n gyfle da i drefnu gweithdai mewn ysgolion Cymraeg drwy'r Wladfa. Roedd y cyntaf o'r gweithdai hyn yng nghapel Seion, Esquel. O'r holl weithdai, hwn oedd yr un mwyaf cofiadwy - yn rhannol gan mai hwn oedd y tro cyntaf i mi gynnal gweithgaredd i 40 o blant, ond hefyd gan ‘mod i wedi camddeall... Er mor falch oedd llawer o'u gwreiddiau Cymreig, doedd llawer o'r plant ddim wedi meistrioli'r iaith, ac roedd rhaid i fi droi at plan-B!  Diolch byth, roeddwn i wedi  cyfieithu’r stori i’r Sbaeneg rhag ofn- er, mae'n beryg mai joban wael wnes i ohoni, gan mai 'derbyniol' ydi'r asesiad mwyaf optimistic o'n sbaeneg i.

Er gwaetha'r ansicrwydd, roedd y gweithdy yn llwyddiant ac roedd hi mor wych i weld y plant i gyd yn mwynhau darlunio’u hoff gymeriad o chwedl Blodeuwedd. Roeddwn i mor hapus fod pawb wedi mwynhau.

Yn dilyn y gweithdy fe gawsom ni wahoddiad gan Gymdeithas Gymraeg Esquel i rannu te Cymreig efo nhw - te mewn cwpanau tseina tlws a llond bwrdd o wahanol gacennau. Roedd hi'n hyfryd i gael sgwrsio efo pawb.

Tulipanes Cwm Hyfryd*

Yn Nhrevelin roedd gen i 3 gweithdy wedi'u trefnu yn Ysgol y Cwm ac Ysgol yr Andes (yr ysgol Gymraeg i oedolion). Yn y bore cefais i'r profiad hyfryd o gyd-ganu 'Adeiladu tŷ bach' efo’r plant, yn syth ar ôl y seremoni ddyddiol o godi'r faner Archentaidd. Roedd Trevelin ei hun yn lle gwych - cawsom ni weld y 'tulipanes' enwog wrth droed mynydd prydferth o'r enw Gorsedd y Cwmwl; mi welson ni fflamingos; arwyddion ffordd tair-ieithog (Sbaeneg, Cymraeg ac iaith y Tehuelche); a sawl peth rhyfeddol arall.

Arwyddion Trevelin*

Ymlaen wedyn dros y paith i Drelew, ac yna i’r Gaiman lle roedd dau weithdy arall wedi'u  trefnu. Roedden ni newydd fethu protest blynyddol y merched yn Nhrelew ac roedd 'na graffiti ffemisistaidd ffantastig ar bob cornel o'r stryd. Roedden ni yna'r un pryd ac Eisteddfod y Wladfa hefyd - profiad anhygoel arall. Roedden ni'n aros mewn llety efo ‘stafell haul oedd yn llawn melons. Hwn oedd y lle brafia i ni aros ynddo yn hawdd -roedd hi mor braf cael aros yn rhywle oedd wedi'i amgylchynu gan hen ffermydd a chapeli y Cymry cyntaf.

Yn Rawson, roedd criw cymwynasgar y llyfrgell –Meli a Sole- wedi trefnu llety hwylus. Roeddwn yno am wythnos. Wythnos yn llawn ymweliadau swyddogol (mi wnes i droi fyny i'r cyntaf heb ddeall ein bod ni'n cyfarfod pobol bwysig, wedi gwisgo jeans a jymper!); teithiau hanes lleol; gweithdai, a gwleddau. Roedd gweithdai Rawson efo pobol ifanc yn hytrach na phlant ac roedd y rhain yn llawer o hwyl, gan drafod cerddoriaeth Archentaidd a Chymraeg; dawnsio Lladin; a straeon y Teheuelche.

Yn ogystal a'r gweithdai, roedd cyngor Rawson wedi trefnu i ni fynd i weld y "toninas" - y dolffiniaid du a gwyn lleol. Mi gawsom ni fynd allan mewn cwch i weld y creaduriaid anhygoel yma - un o fy hoff atgofion o'r daith. Roedden ni'n ofnadwy o lwcus hefyd i gael mynd efo Nanci a Norberto i Benrhyn Valdés i weld morfilod, ac i weld amgueddfa’r glanio a chyfarfod aelodau croesawgar Cymdeithas Gymraeg Porth Madryn. Roedd o'n wych i weld faint o syniadau oedd ganddyn nhw am sut i ddatblygu eu canolfan. I gloi diwrnod anhygoel, mi fuon ni’n canu "Yma o Hyd" efo'r ddau ohonyn nhw yn y car ar y ffordd yn ôl! Profiad bythgofiadwy.

Lleucu, Patricia a Meli. Puente del Poeta -pont y bardd- yn y cefndir ar safle'r bont gyntaf a adeiladwyd dros afon Camwy, gan Gutyn Ebrill, a adawodd Stiniog am y Wladfa.*

Ar ddiwedd mis o weithdai a theithio, trefnwyd arddangosfa mewn cydweithrediad â llyfrgell Rawson i arddangos gwaith y plant. Roedd o mor hyfryd i weld pob dim efo'i gilydd. Mi gefais anrhegion hael ofnadwy gan y llyfrgell, y cyngor a gan bobol Rawson. Roeddwn i'n reit emosiynol - roedd pawb wedi bod mor annwyl yn barod.

Drannoeth, roedd Patricia, cynrychiolydd Rawson wedi trefnu té Gales yn ei thŷ, efo Amigos de la Cultura Galesa, a gyda'r nos roedd Sole wedi gwahodd pawb i'w thŷ hithau am wledd. Does na'm posib i mi ddiolch digon iddyn nhw i gyd am eu haelioni, eu croeso a'u cymorth tra roedden ni yna. Mi wnaethon ni gyfarfod cymaint o gymeriadau annwyl yn y Wladfa, a dwi'n edrych ymlaen at y dydd pan dwi'n pacio fy magiau eto.

Amigos Rawson**

Caniataodd y trip i mi hel ymchwil ar sut mae celf a chwedloniaeth yn gallu effeithio ar ein hunaniaeth, oedd yn rhan bwysig o fy nhraethwad hir ar ôl dychwelyd i’r Brifysgol. Yn ogystal â hyn, mi wnes i ddysgu cymaint am chwedlau pobol frodorol Patagonia. Roedd perthynas gyfeillgar rhwng y Cymry a'r Tehuelche, a dwi'n credu ei fod yn bwysig i ninnau roi sylw i'w diwylliant nhw.

Hoffwn ddiolch o waelod calon i Gyngor Tref Ffestiniog am yr ysgoloriaeth hael - roedd y profiad yn un bythgofiadwy sydd wedi agor bob math o ddrysau eraill i mi.

Gracias Rawson a diolch Stiniog!
Lleucu Gwenllian
---------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2019

Chwedl Calaffate -llyfr gan Lleucu am un o chwedlau Patagonia

Dilynwch Lleucu ar Instagram @lleucu.illustration
Printiadau ar werth ar Etsy
Erthygl flaenorol gan Lleucu am gelf: Mae'r Llechi'n Disgleirio

Lluniau:
* Paul W- mwy yn fan hyn
** Norberto Lloyd Jones

Cadeirio Elfyn

Ail ran erthygl Steffan ab Owain ar Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog 1898.

Yn y rhifyn diwethaf dyfynnais o atgofion Humphrey Jones, neu ‘Bryfdir’ fel y’i gelwid gan amlaf, a gadawodd yntau ni ynghanol y stori am Elfyn, y bardd o’r Llan a ymgeisiodd am y Gadair yn yr eisteddfod uchod. Dyma barhau a’r hanes rwan:
‘Wedi cael y wybodaeth yna, cyfieirais y ceffyl a’r cart at y Pengwern Villa, cartref Llyfrgell y Llan. Disgynnais yno a dringais y llwybr troed i ffrynt y tŷ – mewn diogel obaith y byddai’r ceffyl ar y ffordd pan ddychwelwn. Gwelais y bardd drwy’r ffenestr, nid oedd ond efe i mewn ar  y pryd – wedi cysgu yn llygad yr haul, a’r Western Mail wedi llithro trwy’i ddwylo ar draws ei goesau!

Dywedais rai geiriau celyd am ei ddifrawder a’i ddiffyg cefnogaeth i’r Eisteddfod, ac yntau o fewn pedair milltir iddi. Ei unig esgus a’i amddiffyniad oedd “na wyddai ef sut yr oedd pethau yn mynd.” Nid oedd amser na thuedd i ymdderu. Dywedais wrtho fy mod wedi cael pob lle i gasglu ei fod wedi ennill y Gadair,  a bod gennyf gar a cheffyl ar y ffordd i’w gymryd i’r Blaenau ar unwaith. Aeth y wyneb gwelw yn welwach nac arfer, ond llwyddais i’w gael i’r cerbyd a gadael y Llan heb dynnu  llawer o sylw. Gofynnodd dro ar ôl tro a oeddwn yn ei siomi, a minnau yn ateb i’r gwrthwyneb.

Cwynai ar ei wisg i wynebu’r miloedd, ond sicrheais ef fod cyfeillion yn ein haros ar y byddai popeth yn iawn. Penderfynais ei roi i lawr encyd o ffordd cyn cyrraedd y babell i arbed cyffro. Gadewais y ceffyl yn y fan a’r lle, gan fod yr amser wedi rhedeg ymhell. Nis gwn pwy gymrodd drugaredd arnynt. Yno y buasen eto o’m rhan i. Wedi cyrraedd y babell sylwais fod Dyfed wrth y gwaith o draddodi ei feirniadaeth ef a Berw ar yr Awdlan. Daeth yn union at yr orau, sef eiddo ‘Einion Urdd’. Wedi llawer o sylwadau canmoliaethus, darllenodd englyn neu ddau, lle yr oedd yr awdur yn achwyn ar ei gân i Awen:

‘Dda awen, rho faddeuant – i wendid
A phrinder fy moliant;
Maddau di y trymaidd dant
Ganodd gan ddi-ogoniant.

Hwyrach mewn gwell gororau – awen ber
Y cei burach odlau,
Fe’th lonaf a thelynau
Engyl nef os ca’i nglanhau’.

Galwodd Hwfa Môn ar Einion Urdd i sefyll ar ei draed, a chododd Elfyn yng nghanol banllefau y miloedd. Sylwais ar Iolo Caernarfon, o weld cyrchu’r bardd i’r llwyfan. –

Yn wylo cyfeillgarwch pur
Yn ddagrau melys iawn.

Cafodd Berw hanes y wibdaith i’r Llan, ac fel ‘John Gilpin’ y dewisai fy nghyfarch yn ddireidus oddiar y diwrnod hwnnw.

Nid wyf yn cofio cymaint diddordeb yn cael ei ddangos yng nghystadleuaeth y Corau Meibion nemor erioed. Y darnau dewisedig oedd ‘Gyrrwch Wyntoedd’ (Jenkins) a ‘Theyrnged Cariad’ (Pughe Evans). Daeth corau Cefn Mawr, Llanberis, Gwalia a Rhos a Phort Talbot i’r ymrych anrhydeddus hon. Côr y Rhos dan arweiniad Mr Wilfred Jones oedd y buddugol, ac iddo ef y dyfarnwyd y Tlws Aur fel yr arweinydd mwyaf chwaethus. Nid oedd glawdd na mynydd a safai ar ffordd bechgyn y Rhos wedi’r dyfasrniad. Ar eu rhawd i’r llythyrdy yr oeddynt fel ewigod a’r fynyddoedd y perlysiau.

Yn y cyngerdd olaf, perfformiwyd Traeth y Lafan (D. Christmas Williams) a’r awdur galluog yn arwain. Dywedodd wrthyf ar ei ffordd i’w lety y noson honno nad anghofiai byth y derbyniad a roddwyd iddo ef a’i waith. Yn yr ail ran o’r cyngerdd datganwyd gan Miss Maggie Davies, Madam Hannah Jones a’r Mri Tom Thomas, Herbert Emlyn a David Huhges, Offerynwyr, Miss Llywela Davies a Mr E.D. Lloyd, a Chôr yr Eisteddfod dan arweiniad Mr Cadwaladr Roberts. Nid wyf yn meddwl fod un o’r rhestr hon yn aros. Yr oeddynt yn anterth eu bri ar fryniau Meirion, ac nid ydynt wedi gwneud rhagor na newid gwlad.’
----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1998, i nodi canrif ers cynnal yr Eisteddfod Genedlaethol yn y Blaenau.

Llun- Alwyn Jones.

Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog 1898

Erthygl o gyfres Stolpia gan Steffan ab Owain.

Dyma oedd yr unig dro i’r Eisteddfod Genedlaethol gael ei chynnal yn yr ardal hon yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ... Felly, nid oes dim i’w wneud ond byw ar yr hen ... a theithio’n ol i’r flwyddyn 1898 am y tro.

Un a fu’n cymryd rhan amlwg yn yr eisteddfod honno – a llawer un arall o ran hyn – oedd y bardd aml-gadeiriog hwnnw, Bryfdir. Blynyddoedd yn ddiweddarach, ysgrifennodd ei atgofion am amryw o’r eisteddfodau y bu ynddynt, gan gynnwys yr un fythgofiadwy a gynhaliwyd yma yn y Blaenau.

Gan ei fod yn llygad-dyst i holl gyffro a gweithgareddau’r eisteddfod honno ceir darlun byw iawn o’r hyn a gymerodd le yno yn ei atgofion. Dyfynnaf ohonynt rwan:

‘Gellir dweud gyda llawer o briodoldeb, na bu’r Eisteddfod Genedlaethol ar dir uwch erioed, a phriodol y canodd Watcyn Wyn ar gyfer  Gŵyl y Cyhoeddi:

‘Heddiw mae’r Eisteddfod wedi rhoi ei throed
Ar y man uchelaf y bu erioed;
Wyr Ffestiniog, bendith ar eich pen
Am gadw’r hen Eryri’n Eryri Wen.’

Gan fod gair drwg i ardal y clogwyni fel ‘lle glawog’, bu lawer o ddarogan cyn dyddiau yr Wyl, a rhai yn deisyf y gallu ‘i gloi stenau glaw Stiniog’. Cafwyd wythnos heulwenog ar waethaf y darogan, ac yn yr Orsedd fore Gwener cyfeiriodd Dyfed ar fwynder yr hin trwy ddweud ‘Bu’r Wyl heb ambarelo’.

Tipyn o fenter ac aberth oedd atal pob gwaith yn y chwarelau am wythnos gyfan; ond felly y mynnai’r chwarelwyr groesawu’r Wyl. Prif atyniad dydd Mawrth oedd y Gystadleuaeth Gorawl. Cymerodd hon ddwy awr o amser iddi eu hun, ac ni buasai dim ond canu da yn achub y sefyllfa. Methodd Mr Joseph Bennett, Dr Joseph Parry a Dr Rogers wneud yn well na rhannu’r wobr rhwng corau Buallt a Chaernarfon. Derbyniwyd y dyfarniad gyda pheth siomiant wedi ei gymysgu a chryn frwdfrydedd. Canodd y corau buddugol yn unedig, y darnau cystadleuol yng Nghyngerdd yr hwyr, a dyna ganu!

Datganwyd hefyd Anthem Goffa i Mr Gladstone dan arweiniad yr awdur, syr H. Oakley, ac unawdau gan Miss May John, Miss Lissie Teifi Davies a’r Mri Ben Davies, Emlyn Davies ac E. Ffestin Jones. Miss Llywela Davies wrth y berdoneg a Mr Bryceson Trehearne with yr organ.

O ‘nabod brawd wynebau’ ac ymdroi bu agos i mi golli Seremoni’r Coroni ddydd Mercher. Testun Pryddest y Goron oedd ‘Charles o’r Bala’; Iolo Caernarfon ac Elfed yn beirniadu. Yn naturiol yr oedd yr ymgeiswyr yn llu mawr iawn, a sibrwd yn yr awel fod Rhys J. Huws yn debyg o ennill. Traddododd Iolo Caernarfon feirniadaeth fanwl o’i gof – buasai cofio’r ffugenwau yn ormod camp i’r mwyafrif o blant dynion. ‘Aprite’ oedd y ffugenw dan y bryddest oedd yn rhagori, a phan alwyd ar yr awdur i arddel ei waith, cododd y Parch R. Gwylfa Roberts (Y Felinheli y pryd hwnnw) a choronwyd ef gyda rhwysg. Miss Teifi Davies yn canu ‘Bugail Aberdyfi’ ac Eos y Gogledd yn canu gyda’r delyn.

Coron a chadair Eisteddfod 1898

Cyflwynwyd Gutyn Ebrill o Batagonia i’r cyfarfod. Gŵr adnabyddus yn y fro oedd ef cyn ymfudo i’r Wladfa Gymreig. Daeth a swp o wenith gydag ef i brofi ansawdd y wlad. Cefais fy hudo ganddo i swper yn ystod yr wythnos, a gwn trwy brofiad nad ofer proffwydoliaeth Tudno:

‘Ond cyn hir gwelir Gwalia -  dan fendith
Yn bwyta gwenith o Batagonia’. 

Cymerid diddordeb arbennig yng nghystadleuaeth y Corau Merched yn yr Eisteddfod hon. Ni chefais esboniad clir ar y brwdfrydedd gan neb, ond diwrnod merchetaidd oedd dydd Mercher. Côr y London Cymric gan arweiniad Miss Ffrances Rees oedd y buddugol. Cefais air gyda Llew Llwyfo ar sgiawt, a llawer o gwmni Ben Davies a Mafonwy. Nid bradychu cyfrinach fydd dweud bellach fod y Llew yn ymgeisydd am y Goron a Mafonwy yn ymgeisydd am y Gadair. Trwy ddylanwad Mr Oakeley, Tanyblwch, Llywydd yr Eisteddfod, sicrhawyd presenoldeb amryw urddasolion i’r gwahanol gyfarfodydd.

Testun yr Awdl oedd ‘Awen’, gwobr £20 a Chadair Dderw. Berw a Dyfed yn beirniadu. Gan fod mesur o ramant ynglyn a busnes y Cadeirio yn yr Eisteddfod hon, ni wahardd neb i mi godi’r adroddiad canlynol o ysgrif Bryfdir a ymddangosodd yn ddiweddar yn y Genedl Cymreig:

Casglai rhai o aelodau y cylch cyfrin fod Elfyn yn cystadlu. Yr oedd y bardd yn byw ar y pryd yn y Llan, ryw bedair milltir o’r Blaenau. Nid oedd wedi gwneud ei ymddangosiad yn ystod yr wythnos, nac wedi ymddiried ei ffugenw i neb. Nid oedd wedi cael gwared o’r siom gawsai yng Nghasnewydd y flwyddyn cynt. Yn ofni i’r cadeirio syrthio drwodd ac i’r urddasolion gael eu siomi, cafwyd ymgynghoriad brysiog o’r prif swyddogion ar gongl y cae. Credai un iddo gael digon o awgrym pwy oedd yn ennill a chydsyniai’r gweddill. Nid oedd ond awr brin cyn y Cadeirio, ac nid oedd modur yn y wlad y pryd hwnnw. Wedi colli ei dymer i raddau, rhoddodd Mr Owen Jones, Erwfair, Cadeirydd y Pwyllgor Gweithiol, orchymyn pendant i Bryfdir fynd at Miss Owen i’r Queen’s Hotel, a dweud mai efe, Mr Jones, oedd wedi ei ddanfon (yr oedd Mr Owen Jones a Miss Owen yn caru ar y pryd ac ni buont yn hir cyn priodi) a gofyn am gar a cheffyl i nôl Elfyn o’r Llan i’r Blaenau – “Yr hen ffwl gwirion iddo fo,” ebai Mr Jones.

Caiff Brydir ddweud gweddill yr hanes ei ffordd ei hun:
Croeso symol a gefais yn y Queens’s. Prysur oedd pawb yn tynnu carai hir o groen yr ymwelwyr. Dywedodd Miss Owen y caffai Dafydd Williams roi’r ceffyl yn y car, a rhyngof fi a’r gweddill.
Bodlonais yn ddistaw a chrynedig, gan nid oeddwn wedi bod dan gymaint cyfrifoldeb yn fy oes. Symudais yn arafaidd drwy Four Crosses, gan amled y bobl, ond wedi i mi gyrraedd Conglywal a chofio brined yr amser, rhoddais dipyn o ffrwyn i’r ceffyl, os nad rywbeth arall. Gwelais ferched yn rhedeg i’r drysau, ac yn siarad dros y wal derbyn, “Bryfdir oedd hwnna, deudwch?” ebai un. “Wel, ia choelia i byth,” ebai cymdgoes, “ond toedd o yn mynd yn gynddeiriog!”  Methais arafu’r cerbyd a ‘brake’ nac atal y ceffyl a genfa nes cyrraedd y Llan, a diolchaf hyd heddiw fod y ffordd yn weddol glir. Cefais y pentref mor dawel a bedd. Nid oedd y bardd yn ei fwthyn a syrthiodd ei briod i bêr lesmair ar fy ymddangosiad. Nid oedd Cymraeg Mrs Hughes yn rhigil iawn, ond dyma’r ymddiddan cwta cynhyrfus: “Ydi Elfin yn mynd i cael Cader Bryfdir bach!” “Ond newch chi deud Bryfdir bach ydi Elfin yn mynd i cael y Cader? Ma fo yn Penbryn yn y Library.”
------------------------------------------------

(Dolen i'r ail ran)

Addasiad yw'r uchod o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 1998, i nodi canrif ers cynnal yr Eisteddfod Genedlaethol yn y Blaenau.

Llun- Alwyn Jones

Dyfal Donc a Dyrr y Garreg

Yn ogystal â chyflogi tîm yn lleol, mae’r DREF WERDD  hefyd yn cynnig nifer o gyfleoedd i wirfoddoli ac i ddysgu sgiliau newydd; cyfleon gwerthfawr iawn i unigolion, ac er budd  y gymuned a’r economi leol. Llwyddwyd i ddenu cyllid eto er mwyn parhau â’r amcanion; dyma gyflwyniad byr i’r swyddogion, i ni gael dod i’w hadnabod, a chrynodeb o’r gwaith sydd o’u blaenau.
 


Rhian Williams – Gweithiwr Prosiect Llesiant
Yn un o drigolion Bro Ffestiniog ers dros 20 mlynedd, rwyf wedi gweithio mewn amryw lefydd yn yr ardal. Ar ôl gweithio gyda phlant yn Ysgol Cefn Coch, Penrhyndeudraeth am unarddeg mlynedd, roeddwn yn barod am sialens newydd, a chael dod yn ôl i weithio i fy nghymuned.

Rwyf yn weithgar fel Gweithiwr Llesiant yma gyda’r Dref Werdd, ac yn barod i helpu’r gymuned, gyda biliau Ynni, mynd ar y we, unrhyw broblemau sydd gan unrhyw un, gwnawn ein gorau i’ch helpu. Edrychaf ymlaen yn frwdfrydig i’r gwaith diddorol o’m mlaen, a bod yn rhan o gymuned glòs Ffestiniog

Gwydion ap Wynn – Rheolwr Prosiect
Rydw i wedi gweithio i’r Dref Werdd ers 2007 rhwng cyfnodau byr o weithio mewn swyddi eraill. Mae cymuned ac amgylchedd Bro Ffestiniog yn hynod bwysig i mi ac rydw i wedi cael y fraint ers 4 mlynedd bellach i reoli’r prosiect ac roeddwn yn rhan o sicrhau'r arian Loteri ar gyfer y 4 mlynedd nesaf. Byddaf yn gyfrifol eto am reoli'r prosiect yma, yn ogystal â datblygu’r Dref Werdd i fod yn gynaliadwy i’r dyfodol ac i ddatblygu ac adnabod prosiectau a mentrau newydd.
Rydw i hefyd yn gyfarwyddwr i Gwmni Bro Ffestiniog ac Antur Stiniog ac yn gwirfoddoli fy amser i glwb pêl droed Bro Hedd Wyn Celts a chlwb rhedeg Hebog.

Meg Thorman - Gweithiwr Prosiect Amgylcheddol
Bydd Meg yn wyneb cyfarwydd i lawer yn y gymuned, wedi’i magu ym Mlaenau, gyda phrofiad o ddarparu gweithgareddau awyr agored, ysgol goedwig, addysg amgylcheddol, cefnogi prosiectau cymunedol a gwirfoddoli ei hun. Ynghyd â datblygu perllannau a choedlannau cymunedol, a chefnogi a threfnu sesiynau codi ymwybyddiaeth amgylcheddol, bydd Meg hefyd yn parhau â'r gwaith o reoli lledaeniad Rhododendron ponticum a llysiau'r dial. Bydd hyn yn cynnwys recriwtio mwy o wirfoddolwyr, sy'n hanfodol er mwyn i'r gwaith lwyddo.

Meilyr Tomos – Gweithiwr Prosiect Llesiant
Mae Meilyr wedi dychwelyd i’r Dref Werdd ar ôl dwy flynedd yn adran digartrefedd Cyngor Gwynedd. Yn ystod y cyfnod efo Gwynedd mae o wedi codi tipyn o sgiliau newydd – yn benodol, trin a thrafod budd-daliadau, a materion tai. Mae o dal yn danbaid am faterion ynni, a’r ysfa i geisio gwella pethau i’r perwyl hynnu mor gryf ac erioed.
Mae o’n andros o falch o fod yn ôl yn y Blaenau, ac yn edrych ymlaen dorchi ei lewys, a mynd i’r afael a phethau unwaith eto.   
-----------------------

Rhaglen amgylcheddol
Un o’r prif brosiectau dros y bedair blynedd nesaf bydd i reoli’r rhywogaethau ymledol sydd wedi ymgartrefu ym Mro Ffestiniog dros y blynyddoedd. Un o’r planhigion hynny yw’r Rhododendron sydd yn gyfarwydd i bawb erbyn heddiw mae’n debyg. Ond, efallai’r un peth sydd ddim mor gyfarwydd ydi’r effaith mae’r planhigyn yma yn cael ar ein planhigion brodorol.

Planhigyn dinistriol arall a fydd yn derbyn sylw yw llysiau’r dial (Japanese knotweed). Bydd sawl un yn ymwybodol o’r effaith mae’r planhigyn yma yn gallu cael ar eiddo a’r problemau mae o’n creu gyda gwerthiant eiddo neu i gael morgais; poen meddwl ac ariannol i sawl un yn yr ardal. Byddwn yn canolbwyntio i ddechrau ar lannau ein hafonydd a safleoedd pwysig eraill. Os ydych yn ymwybodol o unrhyw le sydd yn dioddef o lysiau’r dial, gadewch i ni wybod er mwyn ychwanegu ar ein gwaith mapio o’r planhigyn yma.

Yn ogystal, byddwn yn mynd ati i ddelio gyda jac-y-neidiwr (Himalayan balsam), sy’n brysur ymestyn i wahanol gynefinoedd yn y fro a’n bwriad yw ei reoli cyn iddo ddod yn broblem fawr fel y ddwy rywogaeth arall.

Byddwn hefyd yn plannu llawer mwy o goed. Gyda chanran isel o goed yn y Blaenau, byddwn yn datblygu coedlannau bychain a pherllannau cymunedol, gydag un lleoliad wedi’i gadarnhau ac eraill yn cael eu hystyried.

Hefyd, byddwn yn codi ymwybyddiaeth amgylcheddol ac effeithiau newid hinsawdd, boed hynny trwy gasglu sbwriel; teithiau cerdded; neu sgyrsiau gyda grwpiau neu ysgolion lleol.
Y syniad gyda hyn yw cryfhau dyheadau’r gymuned i fod yn un fwy cynaliadwy at y dyfodol a magu balchder yn ein hamgylchfyd lleol, ac yr amgylchedd yn fwy cyffredinol.

Ynghlwm wrth hyn i gyd bydd cyfle i unigolion, ysgolion a grwpiau wirfoddoli a dysgu mwy am y gwaith, cadwch olwg am ddyddiadau. Os hoffech wybod mwy neu eisiau cymryd rhan, cysylltwch gyda Megan ar 01766 830 082 neu meg@drefwerdd.cymru

Hafan Deg a Cae Bryn Coed
Ychydig dros flwyddyn yn ôl dechreuodd trigolion Hafan Deg, gyda chefnogaeth Y Dref Werdd, weithio ar droi darn bach o dir blêr yn fan gwyrdd cymunedol. Ers hynny, maent wedi ei drawsnewid i ardd brydferth, sy'n hafan i fywyd gwyllt ac yn rhywle i drigolion lleol ei mwynhau.

Yn ddiweddar, cydnabuwyd eu gwaith caled a’u hymroddiad gyda thair gwobr - y gyntaf gan Blaenau yn ei Blodau, a ddyfarnodd iddynt y 3ydd safle yn y categori Gardd Fach.  Maent hefyd wedi derbyn Baner Werdd gan Cadw Cymru'n Daclus, y marc ansawdd a roddir i gydnabod ei fod yn cyrraedd y safon ryngwladol ar gyfer parciau a mannau gwyrdd,  ac oeddent yn enillwyr ar y cyd yng nghystadleuaeth Gardd Gymunedol gyda Grŵp Cynefin.

Mae Clwb Cae Bryn Coed hefyd wedyn derbyn Baner Werdd, yn cydnabod yr oll waith caled gan y gwirfoddolwyr dros y 3 mlynedd diweddaf.  Mae'r ddôl flodau yn edrych yn wych, a’r ardd berlysiau'n ffynnu, ac mae'r cwt  a chwythwyd drosodd yn y storm wedi cael ei ail godi! Mae llawer o waith i'w wneud o hyd i gadw'r cae chwarae mewn cyflwr da, ac mae'r criw, sy'n cyfarfod bob ddydd Sul cyntaf y mis, yn awyddus i groesawu gwirfoddolwyr newydd i helpu i gynnal a chadw'r safle.

Ewch draw i gael golwg os ydych yn pasio Hafan Deg neu Gae Bryn Coed ac efallai bydd modd i gychwyn rhywbeth tebyg yn eich cymdogaeth chi? Rydan o hyd yn edrych am ddwylo a phobl greadigol i helpu, felly cysylltwch gyda thîm Y Dref Werdd am fwy o fanylion, neu mae croeso i chi alw fewn i’n gweld unrhyw dro yn ein siop yn 5 Stryd Fawr.
---------------------------------------

Un o gyfres o erthyglau gwadd ar thema 'GWAITH', a  ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.

Gadael Bro

Testun gofid –ers degawdau- ydi tuedd pobol ifanc disglair, i adael eu cymunedau i chwilio am waith a bywyd cyffrous yn y dinasoedd. Yn ddiweddar, mae Lowri Cunnington Wynn -darlithydd yn adran Cyfraith a Throseddeg Prifysgol Aberystwyth- wedi ennill gwobr am yr erthygl academaidd orau yng nghyfnodolyn Gwerddon. Mae ei hymchwil ar gael ar y we*, ond yma mae’n rhoi crynodeb o’i chanfyddiadau.

Nid datganiad newydd yw’r ffaith fod ardal Bro Ffestiniog wedi denu ambell i gymeriad diddorol dros y degawdau diwethaf. Yn wir, teg digon yw dadlau fod hanes lliwgar, diwydiannol yr ardal wedi tynnu sylw haneswyr, artistiaid ac academyddion fel ei gilydd. Un o'r rhain oedd Isabel Emmett (1978) oedd yn darogan am y ‘Blaenau Boys in the Mid Sixties’ a’i chanfyddiad hi o ‘Gymreictod.’

Bu cyfraniad Emmett i’r cysyniad hwn yn un pell gyrrhaeddol a bu’n ganolog i’r rhan fwyaf o’i gwaith hi ar Gymru. Ni ellir diystyru ei sylw proffwydol wrth iddi ddadlau fod dyfodol ansicr yr iaith Gymraeg a hunaniaeth Gymreig unigryw, yn amlwg iawn i bobl gyffredin Cymru.

Nid oes llawer wedi newid yn y cyd-destun hwn, heblaw bod y sefyllfa llawer mwy dwys nac oeddwn i wedi dychmygu, gyda Chymru a’r Bröydd Cymraeg yn gyffredinol yn colli eu pobl ifanc, addysgedig ar raddfa frawychus.  Mae canlyniadau’r cyfrifiad yn 2011 yn ategu hyn a’r pwnc o allfudo yn un amserol wrth ystyried targed Llywodraeth Cymru i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Ceir gwaith ymchwil diweddar sy’n trafod allfudo pobl ifanc o Flaenau Ffestiniog a Thregaron yn ôl eu dyheadau a’u gobeithion ar gyfer y dyfodol.  Bu’n canolbwyntio ar bobl ifanc nad oedd wedi eu geni yn y Fro, ac ymddengys fod y bobl ifanc hyn yn gadael Cymru ar raddfa bedair gwaith yn fwy na’r rhai a anwyd yma (Jones 2010).  Darganfu’r ymchwil fod allfudo ymysg pobl ifanc yn ddibynnol ar nifer o ffactorau cymhleth ond ymddengys fod cysylltiad amlwg rhwng y cysyniad o Gymreictod a’r ymdeimlad o berthyn i gymuned.

Bu cryn drafodaeth ymysg pobl ifanc y Fro ar yr hyn a olygir wrth fod yn ‘Gymro/Cymraes’, yr ymdeimlad hwnnw o berthyn a graddfeydd integreiddio i’r gymuned. Roedd y term ‘cenedligrwydd’   yn gysylltiedig â’r bröydd yr oeddynt yn perthyn iddynt.  Yn ogystal, roedd ‘cenedligrwydd’ yn aml yn adlewyrchu’r hyn yr oeddent yn teimlo am eu statws o fewn y gymuned honno.

Darganfuwyd, yn anochel efallai, fod agweddau rhieni yn treiddio i’w hagweddau hwy yn ddibynnol ar eu profiadau positif neu negyddol o Gymreictod. Er hynny, gellir dadlau bod cymhlethdod yn perthyn i’r sampl yn gysylltiedig â’u cefndir teuluol ac felly eu cenedligrwydd a’u statws hwythau o fewn y gymuned. Er enghraifft, ymddengys nad oedd nifer o’r pobl ifanc yn Ffestiniog wedi dewis mabwysiadu cenedligrwydd eu rhieni, ond yn hytrach wedi mabwysiadu cenedligrwydd a Chymreictod ardaloedd eu bro, gyda rhai yn ymfalchïo yn yr hyn sy’n eu gwahaniaethu oddi wrth eraill yn yr ardal.

Roedd nifer y bobl ifanc a oedd yn nodi eu bod o genedligrwydd Cymreig ym Mlaenau Ffestiniog gymaint yn uwch na Thregaron er bod eu cefndir teuluol yn ymddangos yn debyg.  Rhywbeth i ymfalchïo ynddo efallai o ystyried fod graddau allfudo’r bobl ifanc yn cael ei effeithio gan eu hymdeimlad o berthyn i gymuned?

Mae’r ymchwil yn ein hatgoffa mai sgil yn unig yw’r Gymraeg ac nid yw dysgu iaith o reidrwydd yn golygu bod mewnfudwyr yn mabwysiadu hunaniaeth eu cymunedau.  Teg digon yw dadlau bod angen polisïau lleol a chenedlaethol sy’n ymateb i’r tensiwn sy’n bodoli rhwng aros yng Nghymru neu fudo o’r wlad a cholli iaith.  Oes le yma i ddadlau fod Bro Ffestiniog yn llwyddo i feithrin math unigryw o Gymreictod, gyda’i hanes diwydiannol a lliwgar yn fantais yn hyn?
Rhywbeth i’w ystyried yn wir.
---------------------------------------


Un o gyfres o erthyglau gwadd ar

thema 'GWAITH', a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.


*Papur Lowri

Cadwyni Cymunedol

Mater o falchder lleol yw bod mwy o fentrau cymdeithasol y pen o’r boblogaeth ym Mro Ffestiniog nag yn unman arall yng Nghymru. Daeth pedwar ar ddeg menter cymdeithasol* at ei gilydd er mwyn cydweithio dan faner y cwmni cymunedol, Cwmni Bro Ffestiniog. Yn yr erthygl hon mae Elin Hywel yn rhoi gwaith cymunedol heddiw yng nghyd-destun ein hanes.

Mae chwyldro ar droed. Ar ôl cenedlaethau o ddatgan i’r gwrthwyneb mae clustiau ein cymunedau’n dechrau clywed fod gwerth i’w gael - a hynny adra. Fel cymunedau ledled y byd mae ton o hyder i fentro drwy fusnesau cymdeithasol yn dechrau cydiad. I ni yma yng Nghymru mae’n gam hollol naturiol wrth gwrs gyda sefydliadau er budd cymunedol wedi gwreiddio yn ein hanes, o’r capeli i’r cabanau i’r Co-op. Mae gennym hefyd hanes o lwyddiant wrth fentro i fyd busnes er mwyn cael effaith gadarnhaol ar ein cymunedau. Yma yng Ngwynedd mae’r hanes hynny yn mynd yn ôl i’r 1980au pan oedd mentrau cymdeithasol yn ddim ond egin syniad. Mae hefyd posib honni heb flewyn ar dafod fod pob un o’n busnesau bach neu micro yn fusnesau cymunedol. Fel olwyn yn troi mae busnesau bach wedi gwreiddio yn ein cymunedau, ein cymunedau ynom ni, a ni yn ein busnesau. Pob un yn sail i lwyddiant y llall. Y tristwch mawr ydi wedi hanes hir o dan-fuddsoddiad ariannol ac emosiynol mae ein cymunedau yn gwegian. Mae’r olwyn wedi’i tholcio ac mae pob agwedd ohoni felly yn dirywio.

Beth bynnag ein daliadau y gwir ydi ein bod yn byw mewn system gyfalafol. Beth bynnag fydd yr ateb hir dymor i’n problemau cyfoes heddiw rhaid creu ymateb sydd yn defnyddio’r system honno am y gorau. Gallwn fentro i dyfu busnesau sydd yn llwyddiannus yn economaidd ond sydd hefyd yn cael eu gyrru gan yr angen i ymateb i anghenion ein cymuned. Mentrau sydd yn gweld gwerth a gallu yn ein cymuned a’i phobl. A phwy well i wneud hynny ond ni ein hunain. Fel cymuned gref mae ein bro wedi ei wreiddio ynom ni. Drwy fentro i greu busnesau cymdeithasol rydym yn galluogi i bob ochr o’r olwyn gael adfywiad. Mae’n gallu bod yn broses cymhleth a dychrynllyd efallai. Mae’n aml yn ddi-ddiolch ac yn fwy aml na pheidio yn ddi-dâl. Mae gweithio ar y cyd a’n cymdogion â dim yn ein clymu ond gobaith y gellir gwell, yn aml yn botas blêr o geisio roi strwythur busnes ar ddryswch cymuned. Ond mae’n wir werth gwneud.

Fel d’udodd rhywun, rywbryd: rhaid dechrau wrth ein traed, ac wrth ein traed mae llwch y llechi yn  treiddio trwy ein gwaed. A wyddoch chi mae’r fro yma yn dda iawn am wneud yn union hynny. Yn ôl astudiaeth economaidd a wnaethpwyd gan Cwmni Bro Ffestiniog yn ddiweddar mae mentrau cymdeithasol Bro Ffestiniog yn cyflogi o ddeutu 120, efo 53% o gyfanswm y cyflog a dalwyd iddynt yn aros yn lleol. Mae’r ffigyrau ar gyfer prynu hefyd yn creu darlun o arian yn cylchdroi gyda 46% o’r gwariant yma hefyd yn lleol. Model y fenter gymdeithasol o briodi incwm o fuddsoddiant, megis grant neu fenthyciad, a masnachu llwyddiannus i greu incwm, sydd yn galluogi i hyn ddigwydd ac felly hefyd gael effaith gadarnhaol ar yr economi leol. Am yr un cyfnod bu i fentrau cymdeithasol Bro Ffestiniog drosi bob £1 o arian buddsoddiant i £1.20 o drosiant masnachol ac felly cynyddu cyfanswm y buddsoddiad yn y Fro. Yn gyrru’r llwyddiant yma mae pwrpas ein mentrau yn seiliedig ar y gallu i  greu gwerth economaidd er mwyn lles cymdeithasol. Maent yn datblygu’r gallu i ymateb yn benodol i’r anghenion sydd yn bodoli yn lleol i’r gymuned yma.

Er i Mam gael ei geni yn Nhraws, efo Taid yn rhedeg y Co-op yno yn y 50au hwyr a’r 60au cynnar, dydw i ddim o ‘Stiniog;  hogan o Rhoslan ydw i , wedi ngeni rhwng dwy afon, bellach ag un braich yn y môr wrth wreiddiau teulu fy Nhad ym Mhwllheli. Ond fel fy Nhaid, a Nhad a Mam, dwi’n coelio’n gryf yn ein cymunedau. Fel pob cenhedlaeth o ‘mlaen, boed yn athrawon, yn flaengar yn y capeli, yn wleidyddion, neu yn gyfrifwyr rwyf wedi defnyddio’r hyn sydd ar gael i mi i atgyfnerthu, i adeiladu ac i ymateb i anghenion ein cymunedau. I geisio trwsio tolc yr olwyn. Fy nheclyn i ydi’r fenter gymdeithasol. Rwyf yn hynod lwcus i gael bod yn gweithio yma ym Mro Ffestiniog, ar flaen y gad. Rwyf yn ymwybodol hefyd fod nifer un a fydd yn darllen yr erthygl yma a phrofiadau helaeth hyd oes o weithio ac ymwneud â’r gymuned yma. Fy ngobaith yw y bydd modd camu ymlaen efo hyder i ymateb eto i anghenion a datblygiad y fro i wneud y gorau o’r dyfodol heriol sydd yn ein wynebu. Pwy well ond ni i wneud?
--------------------------------------------


Un o gyfres o erthyglau gwadd ar thema 'GWAITH', a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.


*Bellach mae’r rhwydwaith yn cynnwys Antur Stiniog, Dref Werdd, Trawsnewid, Ynni Cymunedol Twrog, Cyfeillion Croesor, GISDA, Ysgol Y Moelwyn, Pengwern Cymunedol, OPRA Cymru, Cyngor Tref Ffestiniog, Tan Y Maen, Caban Bach Barnados, Cellb, Deudraeth Cyf, Menter Llanfrothen, Seren.

Dyna oedd fy ngalwad

Mae holl waith y cartwnydd Mal Humphreys, wedi cael ei ychwanegu at gasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru yr haf hwn; tipyn o fraint. Dros y blynyddoedd, mae Mumph wedi cyfrannu darluniau a chartŵns i nifer o bapurau newydd a chylchgronnau, ac yn dylunio mygiau a chalendrau Mugbys. Yma cawn gipolwg ar ei gefndir, a chartŵn newydd sbon yn arbennig ar gyfer Llafar Bro!

Dwi’n hynod falch mod i’n hogyn o ‘Stiniog a dwi’n hynod falch ‘mod i wedi byw a gweithio mewn tair allan o bedair cornel yn Nghymru hefyd. Mae’n brofiad sydd wedi fy elwa, cyfle i mi ddysgu am y gwahanol  ardaloedd, eu pobol ac agweddau -o’r toffs yn y Fenni; y di-waith yng Nglyn Ebwy a Treherbert; i’r werin yng nghefn gwlad Gwynedd a Cheredigion.

A tra bod yr agweddau ar iaith yn amrywio o le i le, mae na un elfen sydd yn ein clymu ni i gyd gyda’n gilydd, ein cariad dros Gymru. Mae’n ffaith bod rhai yn gweiddi Wales tra bo rhai eraill yn gweiddi Cymru, ond peidiwch a gadael i’r diffyg iaith eich dallu chi o’r balchder sydd yn mudlosgi yn eu calonnau. 

Wrth reswm, druan o’r unigolyn fyddai’n ddigon dewr i gerdded i mewn i’r Pengwern ar nos Sadwrn a chyhuddo trigolion y noson bod nhw ddim digon Cymraeg. Fe allai sicrhau chi, byddai union yr un ymateb mewn unrhyw dafarn yn Y Rhondda, Y Fenni a Cheredigion!

Yn fy mlynyddoedd cynnar fel plentyn yn y Blaenau (dwi mynd yn ôl i’r 60au)  dwi’n cofio ambell i oedolyn ‘cyfeillgar’ yn fy nghynghori- ‘Os wyt ti am lwyddo yn y byd, tydi Cymraeg yn dda i ddim’, ac mai Saesneg oedd iaith fy nyfodol.

Mi roedd hi’n anodd iawn i mi ddadlau yn erbyn hynna. Wedi’r cyfan, roedd popeth yr oeddwn i’n ei fwynhau fel hogyn ifanc, yn yr iaith fain.


Rhaglenni teledu fel Blue Peter, Batman, a’r Top 40 ar Radio 1 ar ddydd Sul. A beth oedd gan ‘y ffordd Gymreig o fyw’ i’w gynnig? Rhaglenni fel Dechrau Canu, Dechrau Canmol neu Yr Wythnos, sef llond llaw o oedolion yn trafod digwyddiadau’r wythnos o safbwynt Cymru.



Dim bod 'na ddim byd o’i le efo Dechrau Canu Dechrau Canmol ond, nid yr adloniant ddelfrydol i hogyn yn ei arddegau cynnar, oedd eisio bod yn jyst fel Starsky and Hutch. Gyda llaw, fy ffrind o’r drws nesa’, Nicky Henshaw oedd Hutch i fi, gan fod ganddo wallt golau.

Diolch i’r drefn mae pethau wedi newid, tydwi ddim eisio bod yn Tony Curtis ddim mwy ac mae arwyr fel Gwynfor Evans, Edward H Dafis ac Yws Gwynedd wedi sicrhau bod dewis llawer mwy eang o raglenni teledu a chaneuon ar gael i bawb erbyn heddiw.

Ond mae’n rhaid i mi gyfaddef bod nosweithiau gaeafol hir a thywyll yn gwylio’r teledu uniaith fain wedi dylanwadu ar yr hogyn ifanc yma o Llan. Yn Llundain oeddwn i eisio bod. Yn gweithio yn y ddinas ac yn dod adref yn fy siwt ddrud i fflat cysurus, lle roedd fy wraig yno yn disgwyl amdana i, cinio ar y bwrdd a Large Scotch on the Rocks yn ei llaw jyst fel pennod o Late Night Theatre ar Granada TV.

Nes i fyth fyw yn Llundain, yn hytrach mynd lawr i weithio ym mhrif ddinas Cymru. Yn Thomson House, prif swyddfeydd y Western Mail. Ac wedi diwrnod o waith, mynd yn ôl adref yn fy siwt rhad, i fflat wag yn Cathedral Road lle byddwn i’n cynhesu tun o datws a chicken supreme cyn ei olchi i lawr efo can o Carling!

A dyna oedd fy ngalwad. Caerdydd nid Llundain; Cymru nid Lloegr. Ac er fod y mwyafrif o’m gwaith wedi bod yn yr iaith fain, roedd gwybodaeth o’m mamiaith a’r gallu i feddwl yn Gymraeg yn hanfodol i’m llwyddiant.

Yma yn awr yng Ngheredigion, mi fyddai’n aml yn edrych ar draws y bae, ac ar ddiwrnod clir, yn gweld mynyddoedd cadarn Eryri. Y mur naturiol creigiog a rwystrodd Edward Longshanks rhag cipio’r ffordd Gymreig o fyw. Yn rhyfedd iawn, mae cadernid y mynyddoedd yn amlygu breuder yr iaith sydd y swatio o dan eu cysgod.

Byddai’n aml yn meddwl hefyd faint gwell fyddai’r byd pe tai pawb yn cael eu magu am 18 mlynedd yn ardal Blaenau Ffestiniog!
----------------------------------

Un o gyfres o erthyglau gwadd ar thema 'GWAITH', a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.

Fy Manod

Mae dylanwad y filltir sgwâr yn allweddol yn aml iawn wrth i rywun ddatblygu diddordebau, a’r rheiny’n aml yn arwain at yrfa greadigol. Mae Gwyn Vaughan Jones yn adnabyddus heddiw fel actor ar gyfres boblogaidd Rownd a Rownd. Yma cawn gipolwg ar ei daith o’r Manod i fyd gwaith.
Er mod i wedi gadael fy nghartref yn Manod ers dros 40 o flynyddoedd, pan fydd pobol yn gofyn o ble dwi’n dod? Blaenau Ffestiniog ydi’r ateb, ond fydda’i wastad yn pwysleisio “o Manod, Blaenau Ffestiniog”. Yno yn 6 Tyddyn Gwyn (drws nesaf i Anti Ifans, hen gariad Hedd Wyn) ges i’n magu. Yno mae fy ngwreiddiau; ac yno roddodd sylfaen i bob dim a ddigwyddodd ar ôl hynny.

Mae Manod yn linyn hir o stryd, sy’n dechrau -i mi beth bynnag- ger tŷ Dr Evans fel y dowch chi o Llan Ffestiniog, ac yn ymestyn yr holl ffordd heibio Gwaith Sets tua Tanymanod, ac mae’r hen gytiau sinc wrth Garej Cambrian yn nodi bod rhywun wedi croesi Checkpoint Charlie ac wedi dod i ‘downtown’ Blaenau! Roedd pobol Manod wastad yn ‘mynd i fyny i Blaenau’ i neud negas ac maen nhw dal i neud siwr o fod. Nid sybyrb mo Manod -o naci- ond pentref o fewn y dre! Pentref cystal a Llan neu Tanygrisiau bob tamad!

Sy’n dod a fi yn daclus at y trwbador o Danygrisiau, Gai Toms. Mae Gai wedi llwyddo yn feistrolgar i godi Tanygrisiau i statws eiconig trwy ei ganeuon a’i eiriau coeth, wel dwi am ymladd cornel Manod am eiliad rwan a deud fod y ddau le yn ddrych o’u gilydd a rwbath sydd gan Tangrish, wel, mae gan Manod hefyd..! Dau hen bentref sydd wrth droed eu mynyddoedd – y Manod Mawr a’r Bach a’r Moelwyn Mawr a’r Bach. Mae gan Danygrisiau ysgol, llyn, rhaeadr, hen felin wlan, hen bost, cae chwarae, chwareli, ac wrth gwrs mae gan Manod rheini i gyd hefyd. Poblogaeth tebyg, tirlun a chymeriadau tebyg. SNAP!

Wrth feddwl yn ôl i´r 60’au a’r 70’au pan ges i fy magu yn Manod, roedd y lle yn frith o gantorion a cherddorion. Fy nhad, Meirion Jones, arweinydd a sefydlydd Côr y Brythoniaid, wrth gwrs oedd y dylanwad mwyaf arna i. Roedd yn godwr canu yng nghapel Hyfrydfa ac yno roedd hadyn y Brythoniaid wedi’i hau yn ei feddwl. Yn Hyfrydfa hefyd oedd John Tyddyn Gwyn yn aelod: John Llewelyn Thomas i roi ei lawn enw, un o faritoniaid gorau Cymru yn ei ddydd, a fu farw yn ddiweddar iawn a mawr fydd ei golled. Dwi’n cofio mynd lawr efo John a nhad i Eisteddfod Genedlaethol Abertawe, 1964 yn mini-fan John: dad yn y sêt passenger a mam, ‘y mrawd bach Gareth a fi, ar lawr yng nghefn y fan ar glustogau! Roedd Dad a John yn cystadlu ar yr unawd bariton ac mi gafodd y ddau lwyfan. Yn anffodus iddyn nhw, y canwr arall a gafodd lwyfan oedd Gwynne Howell - a oedd yn Llundain yn astudio canu ac a ddaeth yn seren opera enwog yn y blynyddoedd ar ôl hynny. Y fo wrth gwrs gafodd gyntaf, John yn ail, a dad yn drydydd! Fe wnaeth Manod yn reit dda y diwrnod hwnnw!

Erbyn oeddwn i’n ddeg oed, roedd dylanwad cerddorol fy nhad yn fawr arnai. Gofynodd dad i Bob Morgan, arweinydd Band yr Oakeley, a fedra fo roi gwersi corn i mi. Bob wrth gwrs yn byw yn Manod hefyd -yn Penygwndwn- ac yn ddyn arall a gafodd ddylanwad aruthrol arna i, a mawr yw fy nyled iddo fo. O fewn y flwyddyn roeddwn yn aelod o’r band ac yn chwarae 3rd cornet. Roedd Bob, fel dad ac eraill, wedi rhoi eu bywydau i gerddoriaeth ac i’r gymdeithas yn y Blaenau, ac wedi rhoi cyfle i nifer fawr o blant a phobol yr ardal i ddysgu am fiwsig a chael cyfla i ehangu eu gorwelion. 

Agorodd y cornet a’r trwmped ddrysau i gyfleoedd di-ri yn fy arddegau. Bûm yn aelod o fandiau, cerddorfeydd a chorau drwy’r 70’au. Ond nid miwsig oedd pob dim chwaith! Roeddwn i wrth fy modd efo ffwtbol, ac yn chwarae efo Ieuenctid Blaenau, ac mi oedd ganddo ni dîm da hefyd. Gyrhaeddon ni ffeinal Cwpan Ieuenctid Gogledd Cymru yn 1974 yn erbyn Llandudno Swifts efo Neville Southall yn gôl iddyn nhw. Mi wnes i sgorio foli yn erbyn Southall ond mi gollon ni 2-1! Dwi wedi gwledda ar y gôl honno am flynyddoedd! Hyd heddiw pan fydda’i yn mynd am dro heibio cae ffwtbol Cae Clyd, dwi’n dal i gael wiff o linament, a chael fy atgoffa o fynd i weld tîm Blaenau, pan oedd Glyn Owen yn chwarae yn ganol cae, a daw lluniau o Glyn a’i comb-over fel Bobby Charlton a’i goesau bach cam i’m cof. Roedd o yn athro mathemateg yn Ysgol y Moelwyn am flynyddoedd i’r rhai sy’n ei gofio.

Yn 2020 bydda’ i’n dathlu 40 mlynedd o fod yn actor proffesiynol. Dwi wedi bod yn chwarae rhan Arthur Thomas yn Rownd a Rownd ers dros 10 mlynedd rwan ac wrth agosau at y dathliad mae’n braf medru edrych yn ôl a sylweddoli dylanwad bro fy mebyd ar fy mywyd. Mae arogl Capel Hyfrydfa dal yn fy ffroenau.  Bydda’i dal yn mynd i Manod yn amal -er mod i wedi emigratio i Benrhyndeudraeth- i weld mam sydd dal yn byw yn y bynglo ar safle hen stesion Manod. A bydd rhyw gynhesrwydd cyfarwydd yn dod drwyddai pan fyddai yn dreifio o Ryd Sarn a gweld yr arwydd MANOD 2, “cyn troi am y Ceunant Sych unwaith eto” fel dywedodd rhyw bwt o fardd o Traws un tro wrth iddo ddyheu o bell am gariad wrth droed y Manod.
--------------------------------

Un o gyfres o erthyglau gwadd ar thema 'GWAITH', a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.

Sut mae arbed ein cymunedau gwledig?

Myfyrwraig ym Mhrifysgol Sciences Po yn Poitiers, Ffrainc ydi Elin Roberts. Fel rhan o’i chwrs Gradd Gwyddorau Gwleidyddol, mae’n astudio gwleidyddiaeth, economeg, y gyfraith, hanes, ac athroniaeth, yn ogystal â Ffrangeg a Sbaeneg. Mae’n bryderus am sefyllfa waith y Fro Gymraeg.

Mae Cymru yn heneiddio ac wrth i hynny ddigwydd, rydym yn colli ein pobl ifanc. Yn y degawd diwethaf mae dros 117,000 o bobl ifanc rhwng 15 a 29 mlwydd oed wedi gadael Gwynedd, Ynys Môn, Ceredigion a Sir Gaerfyrddin, tra bod 2,750 o bobl rhwng 45-64 mlwydd oed yn symud i mewn i Gymru bob blwyddyn. Mae’n bryd i ni ddechrau edrych yn ofalus iawn ar yr ystadegau hyn a gofyn paham bod hyn yn digwydd? Pam bod ein pobl ifanc ni yn gadael ein cymunedau?

Oes raid gadael y Fro Gymraeg i gael gwaith? Llun- Paul W

Tra bod mwy o bobl hŷn yn symud i mewn i’r ardaloedd hyn, gwelwn bod llawer iawn o heriau yn wynebu ein pobl ifanc. Rhaid dechrau trwy edrych ar ba fath o gyfleoedd sydd ar gael i’n pobl ifanc ni. Heddiw, ychydig iawn yw’r cyfleoedd sydd ar gael. Eglurwn hyn drwy’r toriadau ariannol y gwelwyd yn y blynyddoedd diwethaf. Nid yn unig y gwelwn doriadau i wasanaethau’r ifanc, gwelwn doriadau i wasanaethau addysg.

Mae’r diffyg cyfleoedd yn arwain at ddiffyg swyddi, sy’n gadael llawer o’n pobl ifanc ni mewn swyddi o sgiliau isel gyda chyflogau isel. O ganlyniad, ni allent wireddu’r freuddwyd o brynu tŷ.

Mae bod yn berchen tŷ yn ffantasi llwyr i lawer, a’r tai yn anfforddiadwy.
Yr unig obaith o ddyfodol gwell i nifer yw gadael yr ardal. Ond, wrth i hyn ddigwydd bydd yn cael effaith eithriadol o negyddol ar ein cymunedau a’n hiaith, yn peri i ni ofyn a oes dyfodol i’n cymunedau gwledig?

Mae’n amser i ni ddechrau meddwl am y math o ddyfodol yr hoffem ei weld. Yn amser i ddechrau buddsoddi yn ôl yn ein pobl ifanc. Ein pobl ifanc ni yw’r dyfodol. Maent angen buddsoddiad er mwyn tyfu i gyrraedd eu llawn cyrhaeddiad, fel y mae hadyn angen digon o ddŵr a goleuni i dyfu.

Mae angen i ni ddechrau meddwl sut y gallwn gynorthwyo ein pobl ifanc. Beth y gallwn ei gynnig iddynt er mwyn lleddfu effaith y toriadau ariannol? Mae’n bryd i ni ddechrau meddwl sut y gallwn fuddsoddi yn ein hifanc. Rhaid gofyn beth mae ein pobl ifanc eisiau ar gyfer y dyfodol. Sut fath o gymuned hoffwn ei weld yma yn y Blaenau mewn 10 mlynedd neu hyd yn oed mewn 20 mlynedd? 

Wrth ystyried yr uchod, mae gennym ni lawer iawn o gyfrifoldebau: i ddechrau mae gennym ddyletswydd i sicrhau bod pob person ifanc yn cael mynediad cyfartal i wybodaeth. Gorau po fwya’r wybodaeth sydd gan yr unigolyn. Teimlaf ein bod fel cymdeithas yn categoreiddio ein pobl ifanc yn llawer rhy fuan ac felly y dylem drin pob unigolyn yn yr un modd drwy sicrhau bod pawb yn cael mynediad teg i’r un wybodaeth.  O ganlyniad, rhaid sicrhau bod yr ifanc yn cael y cyfle i brofi cymaint o sectorau ag sy’n bosib boed hynny o fewn amaeth, y cyfryngau, gwleidyddiaeth neu hyd yn oed yn y byd chwaraeon.

Fel dyletswydd arall, dylem annog ein pobl ifanc i fagu rhagor o sgiliau a fyddai’n eu galluogi i ddod yn weithwyr medrus. Byddai hyn yn y pendraw yn cynyddu eu siawns o gael cyflog uchel a fyddai yn eu caniatau i brynu tŷ. Law yn llaw ag annog datblygiad o sgiliau dylem edrych ar y sgiliau mwyaf defnyddiol o fewn y byd gwaith heddiw megis yn y maes technoleg a chyfrifiadureg. Mae swyddi o fewn y meysydd hyn yn cynnig cyflogau uchel iawn ond hefyd yn cynnig y posibilrwydd o allu gweithio o adref. Felly’n uno’r freuddwyd o brynu tŷ tra’n aros yn ein cymunedau Cymreig.

Wrth edrych ar sut i arbed cymunedau heddiw, mae’n rhaid i ni fod yn arloesol a sicrhau bod ein pobl ifanc ni y cael y mynediad gorau i wybodaeth ac wrth gwrs, i gyfleoedd. O edrych ar fod yn arloesol, mae’n raid i ni ystyried y sectorau mwyaf cynyddol o fewn y byd gwaith a sicrhau bod gan ein pobl ifanc ni fynediad i’r fath sector. Ond yn fwy na dim, amser a buddsoddiad sydd ei angen ar ein pobl ifanc. Er mwyn iddynt gyraedd eu llawn cyrhaeddiad, maent angen arweiniad. Felly, meddyliwch sut fath o gymuned yr hoffech ei weld yn y dyfodol oherwydd pobl ifanc heddiw fydd yn adeiladu cymuned y dyfodol. Yr ifanc yw’r dyfodol ac os na fyddwn ni yn buddsoddi ynddynt, sut olwg y bydd ar gymunedau yfory a beth ddaw o’r Gymraeg?
------------------------------

Un o gyfres o erthyglau gwadd ar thema 'GWAITH', a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.

Byd gwaith

Wrth deithio yn ôl ar y trên o Ŵyl y Cyrion yng Nghaeredin, ar ôl mwynhau sgiliau cantorion, actorion, comedïwyr, dawnswyr a gymnastwyr o bedwar ban y byd, bu Dewi Lake, Pennaeth Ysgol y Moelwyn yn pendroni ar y cwestiwn hwnnw y dylai pawb sy`n ymwneud ag addysg a hyfforddiant y dyddiau yma ei ystyried, sef pa sgiliau y mae pobol ifainc eu hangen heddiw er mwyn eu paratoi ar gyfer byd gwaith?

Wrth ystyried yr oriau di-ri yr oedd perfformwyr yr Ŵyl wedi eu treulio i gyrraedd perffeithwydd eu cyflwyniadau, dyma ystyried ble ddechreuwn ni? Mae’n hiaith yn llawn diarhebion sy`n ymwneud â’r union faes –
deuparth gwaith ei ddechrau; 
deuparth llwyddiant, diwydrwydd; 
egni a lwydd; 
dyfal donc…

Yma, yn y Blaenau, mae uwchdechnoleg wedi agor drysau lu i fyw`n lleol a gweithio ym mhedwar ban byd. Diflannodd dewisiadau gyrfaol cyfyngedig yr ardal a bellach  mae holl gyfleoedd y byd o fewn ein cyrraedd – os yw’r sgiliau priodol gennym wrth gwrs.

Er mwyn llwyddo, rhaid ymateb i fyd gwaith sy`n galw am sgiliau sy`n gynyddol newid. Rydym wedi  hen adael y cyfnod pan y penodid  gweithlu i un swydd, un yrfa a`r un set o sgiliau ar gyfer y swydd honno yn gymharol ddigyfnewid dros gyfnod maith. Felly tybed beth ydy`r sgiliau craidd sy`n rhoi sylfaen i rywun ddisgleirio ym myd gwaith heddiw?

Byddai rhai yn dadlau yn frwd mai cymwysterau sydd bwysicaf. Byddai eraill yn cytuno fod  cymwysterau`n bwysig ond yn teimlo mai`r daith a`r sgiliau i gyflawni`r gorau, boed gymwysterau neu sgil, y gall unigolyn eu cyflawni, ydy llwybr llwyddiant. Mae unigolion dymunol, egwyddorol, dibynadwy, sy`n barod i wneud diwrnod gonest o waith, yn frwd, yn annibynnol, yn gallu cyfathrebu’n rhwydd, yn hyderus ond hefyd yn ddiymhongar, law yn llaw â’r parodrwydd i newid, a meistroli sgiliau newydd trwy gydol gyrfa, a phenderfyniad diwyro i lwyddo, yn sicr yn berchen ar  sylfaen gadarn i lwyddiant. Yn yr un modd, mae sgiliau craidd megis cyfathrebu, dyfalbarhad, cydweithio a gweithio`n annibynnol a datrys problemau yn hollol greiddiol.


Mae rhywun weithiau`n teimlo fod llwyddiant yn rhywbeth bellach y mae unigolion yn disgwyl ei gael yn hawdd a diymdrech…

Dyma godi cap felly i`r rhieni hynny sydd wedi ei gweld hi, sy`n sicrhau fod eu plant neu bobl ifainc yn brydlon yn yr ysgol, yn bresennol yn yr ysgol ac yn ysgwyddo cyfrifoldeb cynnar, yn unol â`u hoedran, am eu hymddygiad, ymdrech a`u haeddfedrwydd eu hunain. Yn sicr, mae pobol ifainc sy`n cael y cyfuniad hwn o gefnogaeth, disgwyliadau uchel, meddylfryd o agor drysau a disgwyl pendant i ysgwyddo cyfrifoldeb amdanynt eu hunain yn cael paratoad gwerth chweil at fyd gwaith a bywyd.

Coffa da am Dafydd Price, Dolau Las ers talwm – meddai ar sgiliau cyfathrebwr hynaws, yn sgwrsiwr rhwydd, parodrwydd i wneud diwrnod da o waith, cadarn ei farn a pheiriannydd dyfeisgar creadigol, oedd yn gallu creu offer neu dŵls i fynd i’r afael â phroblem yn y fan a`r lle heb gymorth o fath yn y byd. Adlewyrchiad o etifeddiaeth peirianwyr creadigol chwarelyddol ardal y Blaenau ar ei orau. Yn sicr, unigolion tebyg i Dafydd sy`n disgleirio ym maes cwmnïau arloesol technoleg arbrofol a blaengar ein byd heddiw.

Bach hedyn pob mawredd…cyfoeth bob crefft…
-------------------------------------

Un o gyfres o erthyglau gwadd ar thema 'GWAITH', a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2019.