30.5.16

Siop Siarad


Dysgu Cymraeg ym Mro Ffestiniog

Erbyn hyn mae Siop Siarad Blaenau Ffestiniog wedi hen sefydlu ei hun ac ar hyn o bryd mae dan arweiniad cydwybodol Jane Battye, yn wreiddiol o Gaerlŷr (Leicester) ond ar ôl byw yn Stiniog am bron i ddeng mlynedd, mae wedi dysgu siarad Cymraeg ac yn mwynhau!

Mae hi’n gyfarwydd i’r nifer fydd yn mynd i’r Ganolfan bob dydd Mercher gan ei bod yn gwirfoddoli yno.

Bwriad y Siop ydy rhoi cyfle i ymarfer yr hyn mae’r dysgwyr wedi ei ddysgu a hynny dros baned ac weithiau gacan! Daw rhai siaradwyr Cymraeg cynhenid i’r Siop yn ogystal i helpu a sgwrsio am hyn a’r llall.


Yn y llun gwelir cyfarfod diweddar o’r Siop yng Nghaffi’r Bont yn y Blaenau. Bydd cyfarfod bob mis, y Sadwrn olaf fel arfer am 11 y bore a phara am awr neu fwy, yn dibynnu faint fydd wedi ymgasglu.

Piciwch i mewn chwi ddarllenwyr Llafar Bro i roi hwb i’r dysgwyr Cymraeg yn yr ardal…y cwbl sydd angen ei wneud ydy siarad Cymraeg!

TVJ
------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2016.


28.5.16

Trem yn ôl -Argae Pandy'r Ddwyryd

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'. 
Y tro hwn gan Allan Tudor, awdur cyfres o erthyglau 'Sylwadau o Solihull', yn dilyn sylw i benblwydd Pwerdy Maentwrog.

Mae gennyf ddiddordeb mawr ym Mhwerdy Maentwrog ers pan oeddwn yn fychan, a minnau yn treulio llawer o amser ar fferm fy nhaid ym Mhenyglannau, sydd nepell o’r llyn a’r pwerdy.  Yr enw a arferid ar y llyn oedd ‘Llyn Dŵr’ – gwreiddiol iawn ynte!  Tybed a yw’r enw yn cael ei harddel heddiw yn y cylch?

O dan y dŵr, ger yr argae mwyaf, ar Afon Prysor, mae adfeilion Pandy’r Ddwyryd, cartref Lowri William. Hi oedd sylfaenydd y Methodistiaid yn y cylch.  Ar ôl gorffen y gwaith ar y llyn, a chyn i’r dŵr godi, tua 1928, trefnwyd gwasanaethau coffa i Lowri William gan y Capel yng Ngellilydan.  Daeth nifer fawr i’r cyfarfodydd, a Mam yn un ohonynt.

Bu tipyn o ailgylchu ar ddefnyddiau ar ôl i’r cynllun gael ei gwblhau, er enghraifft, mae’n debyg fod canolfan gyntaf Sefydliad y Merched yn y Blaenau wedi bod yn swyddfa ar gyfer yr adeiladwyr.  Hefyd, ger ‘Trawsfynydd Lake Halt’ yr oedd adeiladau pren a gafodd eu defnyddio fel caffi a bynglo am flynyddoedd.

Un o weithwyr y pwerdy oedd Mr Shankland,  a oedd yn byw ym Maentwrog (y Storws?)  Roedd yn arddwr da, a byddai’r llechwedd bychan ger y pibellau ar dir y pwerdy yn werth ei weld, yn llawn planhigion lliwgar. Un arall a gofiaf yn gweithio yn y pwerdy oedd Wilfred Coleman, Tŷ’n y Coed, uwchlaw’r Felinrhyd Fach.  Tybed oes rhai o’i deulu yn dal i fyw yn y cylch?

Yn y cyfnod cynnar, yr oedd rhywun yn cerdded y llwybr ger y pibellau o’r llyn i’r pwerdy bob dydd i sicrhau fod popeth yn iawn.  Bob yn hyn a hyn ar hyd llinell y bibell yr oedd blwch teleffon bach pren i gysylltu â’r pwerdy pe bai angen.

Yn ei ysgrif yn rhifyn Medi 1998, mae Glyn Williams yn cyfeirio at yr ail bibell o Benyfoel i’r cynhyrchydd ychwanegol.  Rwyf yn cofio’r ddwy bibell ymhell cyn 1945.  Yn y llyfr ar hanes “Hydro-Electricity in North West Wales”, mae Dewi Thomas yn rhoi’r dyddiad 1934, sydd yn swnio yn nes ati i mi.  Rwy’n cofio fod Dafydd Tudor wedi sôn llawer wrth fy nhad am y drafferth a gawsant i gludo’r pibellau i Benyfoel gydag injan tracsion, a’u gosod yn eu lle.


Wrth gerdded yn yr ardal deuthum o hyd i fodel bach o argae Pandy’r Ddwyryd.  Yr oedd wedi ei adeiladu o goncrit, yn y dauddegau mae’n siŵr, cyfnod codi’r argae.

Ei leoliad oedd ar draws nant fechan, yn y pant - ychydig i’r gogledd o argae Hendremur (SH695384).  Roedd tua pedair troedfedd o uchder, a rhyw ddwy lathen o hyd, yn cyferbynnu’n union â’r argae mawr.

Mae’n siwr iddo gael ei ddymchwel amser adeiladu’r Atomfa.  Tybed a oes rhywun arall yn ei gofio?  Piti na fuasent wedi ei symud oddi yno yn ei grynswth a’i ailosod mewn lle mwy addas.
---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1998, ac yna yn llyfr 'Pigion Llafar' i ddathlu'r milflwydd, ac eto yng nghyfres Trem yn ôl, Ebrill 2016.
Defnyddiwch y ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde i ddilyn cyfres Trem yn ôl.
 

26.5.16

Llwyddiant Brethyn Blaenau!

Hanes crefftwyr a busnes lleol

Chwe mlynedd yn ôl, yng nghyfnod cyntaf Y Dref Werdd, cychwynnodd grŵp o’r newydd i ddysgu a rhannu sgiliau go draddodiadol ym Mro Ffestiniog. Roedd Rhiannon Jones, cogyddes yn Ysbyty Blaenau ar y pryd, yn darllen drwy y rhifyn diweddaraf o gylchlythyr Cymunedau’n Gyntaf Bowydd a Rhiw pan welodd hi hysbyseb yn chwilio am bobl a oedd yn berchen ar sgiliau y gallai gael eu pasio ymlaen i eraill. Felly, cysylltodd hi â’r Dref Werdd gyda’i syniad.


Fel rhan o brosiect gyda’r Dref Werdd o dan y pennawd ‘Sgiliau Traddodiadol’, y bwriad oedd cael trigolion Bro Ffestiniog i ddysgu sgiliau newydd fel walio cerrig sych a thyfu llysiau. Daeth Rhiannon at staff Y Dref Werdd gyda’r syniad o gychwyn clwb gweu a gwnïo!


Unwaith bu’r drafodaeth am sut y byddai’r clwb yn cael ei redeg, dechreuodd yr hysbysebu a phenderfynwyd cynnal y sesiwn gyntaf ar nos Fawrth nôl yn mis Chwefror 2010. O’r cychwyn cyntaf, roedd yn amlwg fod 'na nifer fawr o ferched (hyd yn oed heddiw does dim dyn wedi mentro i’r clwb!) ym Mro Ffestiniog gyda diddordeb mewn gweu a gwnïo.

Ar ôl ychydig wythnosau, penderfynwyd cynnal sesiwn arall yn ystod y dydd fel bod modd i’r rhai nad oedd yn gallu mynd gyda’r nos allu cael y cyfle i ddysgu a sgwrsio gydag eraill. Roedd Rhiannon wedi synnu gyda’r nifer uchel o ferched oedd yn dangos diddordeb.

Ar ôl sawl mis o gael aelodau’r grŵp yn brysur yn gweu, gwnïo a chreu brodwaith, cafwyd y cyfle i arddangos eu gwaith yn llyfrgelloedd Blaenau a Dolgellau, a phrofodd hyn i fod yn llwyddiant mawr.

Ar hyd y cyfnod yma, roedd Rhiannon wedi cychwyn meddwl sut i ehangu ar y clwb a’r diddordeb lleol yn y grefft. Wedi dipyn o waith ymchwil, aeth ar gwrs cychwyn busnes wedi iddi gael syniad arall, roedd hi am agor siop ar stryd fawr y Blaenau!


Erbyn mis Awst 2011, roedd Rhiannon wedi cychwyn chwilio am siop addas ar hyd y stryd ac yn gwneud y gwaith caled sydd yn gysylltiedig â chychwyn busnes. Pan gyrhaeddod mis Chwefror 2012, daeth y cadarnhad ei bod hi’n berchen ar 33 Stryd Fawr, siop yng nghanol y dref fyddai yn dwyn yr enw Brethyn Blaenau.

Daeth y siop yn boblogaidd iawn yn syth gyda phobl leol yn galw i brynu eu stoc o edafedd neu wlân a symudodd y clwb gweu a gwnïo o’i fan cyfarfod arferol yn swyddfa Cymunedau’n Gyntaf i’r siop. Yn ogystal a’r newid mewn lleoliad, daeth y grŵp i fod o dan reolaeth Rhiannon (h.y. yn annibynnol ac nid yn rhan o’r Dref Werdd).

Yn ogystal â’r defnydd a’r offer gweu a gwnïo, mae’r siop nawr yn lle i ŵr Rhiannon, Alwyn, i redeg ei fusnes tynnu lluniau achlysurol yn ogystal â bod yn lle i argraffu eich lluniau ynddo, heb sôn am fod yn lle i fframio eich lluniau hefyd.

Mae’n amlwg fod ‘Brethyn Blaenau’ wedi dod yn adnodd hynod bwysig a llwyddiannus ar Stryd Fawr y Blaenau.


Wrth sgwrsio gyda Rhiannon, a hel atgofion am gychwyn y grŵp gweu a gwnïo, mae hi’n sôn fod dros 60 o ferched lleol wedi bod yn rhan o’r grŵp mewn un ffordd neu'r llall ers y dechrau. Mae wedi profi llwyddiant gwerth chweil, ac mae'n braf gweld busnes proffesiynol yn cael ei redeg mor dda - sydd yn chwarae rhan bwysig ar stryd fawr Blaenau.

Mae’n anodd cofio’r stryd heb siop Brethyn Blaenau ynddi bellach! Mae hefyd yn braf meddwl fod Y Dref Werdd wedi cael chwarae rhan yn helpu Rhiannon i weld cyfle i ddefnyddio ei diddordeb gyda’r grefft ac i’w droi, nid yn unig yn fusnes llwyddiannus iddi hi a’i theulu, ond, yn adnodd pwysig i’r dref hefyd.

Hir oes Brethyn Blaenau a da iawn Rhiannon a’r criw!
------------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2016.

24.5.16

Stolpia -campwaith dewin

Pigion o golofn fisol Steffan ab Owain.

Cadair Eisteddfod yr Annibynwyr
Yn ddiweddar, derbyniais lun o gadair eisteddfod trwy law Tecwyn Vaughan Jones, un o olygyddion Llafar wrth gwrs, ac yntau wedi ei dderbyn oddi wrth Alun Roberts Jones (Stryd Dorfil gynt).

Llun o gadair Eisteddfod Annibynwyr Ffestiniog a gynhaliwyd ganddynt yn ystod Nadolig 1912 ydyw, ac y mae hi bellach mewn tafarndy yn ne Cymru. Dyma beth ddywed Alun amdani hi:
‘Mae'n debyg fod y gadair wedi bod yn nwylo'r tafarnwr a'i deulu ers dros hanner can mlynedd. Roedd wedi ei rhoi i'w dad mewn tafarn yn Gowerton, ger Abertawe, fel taliad am "ddyledion y bar" - efallai gan un o deulu'r bardd buddugol. Mae'r gadair wedi symud gyda'r teulu, ac yn awr y mae yn y Farmers Arms, Cefn Cribwr ger Penybont ar Ogwr.’
Addewais innau chwilio am ychydig o hanes yr eisteddfod a’r bardd buddugol iddo yntau a dyma beth ganfyddais amdanynt yn Y Glorian, Ionawr 1913 -
Cynhaliwyd yr Eisteddfod yn y Neuadd Gynnull ar ddydd Nadolig 1912 a chaed amrywiaeth o gystadlaethau yno yn ystod y prynhawn a’r hwyr. Yn ystod cyfarfod yr hwyr cafwyd beirniadaeth Pedrog ar bryddest y gadair, a’r testun oedd ‘Ieuan Gwynedd’.

Ymgeisiodd 14 i gyd ond y gorau heb amheuaeth a gyda chanmoliaeth oedd y Parchedig D.Emrys James, Pontypridd. Gweinidog gyda’r Annibynwyr oedd ef. Cynrychiolwyd ef gan y Parchedig R. Edmunds, Dinbych. Cadeiriwyd mewn rhwysg dan arweinaid Pedrog a llu o feirdd “cartrefol” yn ei gynorthwyo.

Diolch i Bryn Jones, Fron Dirion, am dynnu fy sylw at hanes y bardd buddugol. Wel, y mae hi’n bur debyg mai wrth ei enw barddol Dewi Emrys yr adnabyddir ef gan y mwyafrif ohonom. Er iddo ennill cadair yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith ac er ei fod yn bregethwr penigamp, gyrfa go stormus a gafodd Dewi.

Ar ôl y Rhyfel Mawr aeth i Lundain fel newyddiadurwr i Stryd y Fflyd, ond aeth pethau o chwith iddo a bu’n rhaid iddo ganu y tu allan i rai o’r capeli gyda’i gap yn ei ddwylo er mwyn ennill ei damaid.

Yn ôl y Bywgraffiadur Cymreig: Aeth yn ddiofal yn ei berthynas â phobl, ac â'i eglwys, a threuliodd flynyddoedd fel pe'n ddiangor ac wedi ymwahanu oddi wrth ei deulu, - gwraig a dau fab. Y mae sȏn amdano yn galw i siop wystlo (pawn shop) i godi arian am goron eisteddfod a enillodd un tro.

Gwelwn felly, ei bod yn debygol bod Dewi wedi newid y gadair a enillodd yn y Blaenau am arian i dalu rhyw ddyled. Tybed beth a fyddai ymateb yr Annibynwyr wedi bod i’r hanes, ynte?

Beth bynnag oedd hanes Dewi, nid oes curo ar ei englyn i’r Gorwel, yn fy marn i:
Wele rith fel ymyl rhod - o'n cwmpas
Campwaith dewin hynod
Hen linell bell nad yw'n bod
Hen derfyn nad yw'n darfod.
---------------------------------------------


O rifynnau Chwefror a Mawrth 2016. Dilynwch gyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid ddewis 'View web version' os yn darllen ar ffôn)

22.5.16

Ysgoloriaeth Patagonia 2016

Enillydd Cyntaf Ysgoloriaeth Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog

Ar ddydd Gŵyl Dewi eleni cafwyd seremoni bwysig yn Siambr Cyngor Tref Ffestiniog fydd yn hyrwyddo a datblygu’r gefeillio a ddigwyddodd rhwng trefi Blaenau Ffestiniog a Rawson ym Mhatagonia, y llynedd.


Datgelwyd mai Maia Jones o Lan Ffestiniog yw enillydd cyntaf yr Ysgoloriaeth hon sydd werth £1500. Bydd y wobr yn ei galluogi hi i ymweld â Phatagonia yn ystod 2016/17 a hefyd i gynnal gweithgareddau fydd yn cryfhau'r berthynas a’r ddealltwriaeth ddiwylliannol rhwng y ddwy dref.

Rawson yw prif dref talaith Chubut ac yma, rhyw 40 milltir i’r de o Borth Madryn (safle’r glanio) y sefydlodd y fintai gyntaf a deithiodd o Gymru yn 1865.

Gair gan y beirniaid:

Braint i mi ac i’r ddau feirniad arall, Elsi Jones ac Anwen Jones oedd cael bod yn rhan o’r broses o ddyfarnu’r ysgoloriaeth hon i unigolyn sy’n wir haeddiannol ohoni. Bu tri yn cystadlu ac roedd pob ymgeisydd wedi gwneud cynnig ardderchog, anodd iawn oedd tynnu llinell rhwng y tri. Mae’r tri’n glod i’r ardal hon ac yn dyst bod gennym ni yma bobl ifanc uchelgeisiol, galluog a phenderfynol... pob lwc i’r tri yn y dyfodol!

Pwrpas yr Ysgoloriaeth hon ydy cryfhau’r berthynas sy’n bodoli rhwng y dref hon a thref Rawson a thrwy hynny gryfhau'r cysylltiad rhwng Stiniog a Phatagonia yn ei chyfanrwydd, a rhwng Patagonia a Chymru.

Mae’r ysgoloriaeth yn gyfyngedig i rai sy’n byw o fewn ffiniau Cyngor Tref Ffestiniog ac sydd rhwng 16 a 30 oed. Pobl ifanc yr ardal felly. Dylid llongyfarch Cyngor y Dref am eu gweledigaeth a’i buddsoddiad yn nyfodol y berthynas hon rhwng y ddwy dref. Mae’r Ysgoloriaeth yn gobeithio annog pobl ifanc i feithrin perthynas tymor hir gyda’r Wladfa ac i sicrhau fod ein cymuned ni yma yn elwa o’r berthynas hon. Elwa’n ddiwylliannol os nad yn y pendraw, ar lefel busnes…pwy a ŵyr be fydd posibiliadau'r dyfodol.

 Cymerwyd y cam cyntaf gan Gyngor y Dref y llynedd - enwi sgwâr ar ôl Rawson; derbyn rhai o drigolion Patagonia yma yn Stiniog; cyhwfan baner yr Ariannin ar Sgwâr Diffwys gyda’r Ddraig Goch yn ei chanol - gweithred symbolaidd a hawdd ei gwneud siŵr o fod, ond gweithred oedd yn golygu llawer iawn i drigolion Y Wladfa.




Diolch i’r rhai fu ynghlwm â’r gweithgareddau hyn, maent wedi braenaru’r tir yn rhagorol a phennod dau yw’r Ysgoloriaeth sy’n mynd i gryfhau ein perthynas gyda’r Wladfa. Braf yw deall y bydd yr Ysgoloriaeth hon yn cael ei chynnig yn flynyddol.

Gwahoddwyd yr ymgeiswyr i ysgrifennu traethawd byr ar pam y buasent yn hoffi ymweld â Phatagonia; be fyddai ei bwriad ar ôl cyrraedd yno a sut byddant yn rhannu'r profiad hwn gyda’r gymuned hon ar ôl dychwelyd.

Cafwyd tri thraethawd ardderchog yn llawn bwriad a chyffro ac roedd y posibiliadau i weld yn rhai eang a chynhwysfawr. Gwnaed ymchwil trylwyr, caed argymhellion gwych!

Roedd yr enillydd yn sôn am hunaniaeth a hynny yng nghyd-destun ymfudo…rhywbeth sy’n digwydd ar draws y byd…a sut mae hyn yn effeithio ar ddiwylliannau cynhenid…rhywbeth sy’n destun sensitif iawn yma yng Nghymru wrth gwrs. Mae cymharu addysg ym Mhatagonia a Chymru yn elfen gref o’r cais ynghyd ac edrych ar hunaniaeth Gymreig ym Mhatagonia a Chymru trwy ddefnyddio'r dechnoleg ddiweddaraf, yn gyffrous a pherthnasol iawn.

Mae yma ddyhead dirdynnol i greu a rhannu profiad er mwyn creu perthynas adeiladol, creadigol a sylweddol rhwng Patagonia a Chymru ac roedd hynny’n drawiadol iawn. Mae’r prosiect addysg a gynigir yn ymarferol ac yn sicr o fewn cyrhaeddiad.

Disgrifir nifer o weithgareddau llai sy’n helpu i gynnal y prosiect addysg ei hun a gellir gweld sut mae’r rhain yn plethu i’w gilydd i greu prosiect cyfannol.  Mae’r prosiect adeiladol hwn sy’n cynnwys yr ysgolion cynradd, Ysgol y Moelwyn a Choleg Meirion-Dwyfor, yn un cyffrous ac adeiladol.

Trueni na fuasem yn medru rhannu’r wobr, ond un wobr gyflawn sydd yma a rhaid oedd penderfynu. Ond ga’i ddweud, roedd hon yn gystadleuaeth uchel ei hansawdd, a gobeithio y bydd y ddau ymgeisydd na ddaethant i’r brig y tro hwn yn gwneud cais tro nesaf neu yn y dyfodol. Trwch adain gwybedyn oedd rhwng yr enillydd a’r ail ond llongyfarchiadau i’r tri am ymdrech lew a gonest.
Yn ail daeth Llio Maddocks ac yn drydedd Elin Roberts.
Tecwyn Vaughan Jones
--------------------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2016. 
Dilynwch y dolenni isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde am fwy o hanes y gefeillio, neu gysylltiadau Stiniog â'r Wladfa.

Llun Maia ac Erwyn gan Alwyn Jones.
Lluniau eraill gan Paul W.

20.5.16

Y Dref Werdd

Cynefin a Chymuned i Blant
Erbyn hyn rydym yn bell i mewn i 2016; blwyddyn arall gyffrous o’n blaena'!

Ym mis Mai, mae’r Dref Werdd yn paratoi i gychwyn cwrs newydd fydd yn dod a nifer o gyfleoedd arbennig i blant Bro Ffestiniog.

Efallai eich bod yn cofio ychydig flynyddoedd yn nôl i Antur Stiniog ddatblygu cwrs i oedolion o’r enw Cynefin a Chymuned. Cwrs yn edrych ar hanes, treftadaeth, yr amgylchedd, byd natur a llawer iawn mwy yn ardal Bro Ffestiniog a thu hwnt. Daeth y syniad gwreiddiol wrth i Antur Stiniog hyfforddi nifer o bobl leol yn y maes gweithgareddau awyr agored fel mynydda, cerdded nordig, beicio a dringo, ac ati.

“Cerdded i fyny mynydd, nid fel soldiwr, ond fel bardd”.

Yng nghyfnod cyntaf Y Dref Werdd, efallai i chi gofio hefyd y Clwb Natur i blant ysgolion cynradd y Fro? Clwb oedd yn cyfarfod unwaith y mis i fynd ati i wneud sesiynau gwahanol yn yr awyr agoed ac i ddysgu am fywyd gwyllt a sgiliau newydd.

Fel dilyniant i’r Clwb Natur hwnnw, mae’r Dref Werdd yn bwriadu datblygu cwrs Cynefin a Chymuned i blant hynaf yr ysgolion cynradd, ar y cyd gyda’r sawl a oedd yn gyfrifol am ddatblygu’r cwrs i oedolion. Bydd cyfle i’r plant y tro hwn, nid yn unig i ddysgu am y holl bethau bendigedig sydd o’n cwmpas, ond cyfle i ddysgu nifer o sgiliau newydd wrth fynd ati i gymryd rhan mewn sesiynau ysgolion coedwig, chwilota am fwyd gwyllt, edrych ar ddaeareg a diwylliant yr ardal, chwaraeon awyr agored a chymryd rhan mewn gweithgareddau amgylcheddol fel clirio rhododendron a llawer iawn mwy.


Un peth fydd yn wahanol i’r Clwb Natur, ydi bydd pob plentyn sydd yn cymryd rhan yn y cwrs yn gweithio i gael tystysgrif Gwobr John Muir wrth gasglu gwybodaeth a lluniau er mwyn creu arddangosfa fydd ar agor i’r cyhoedd.

Erbyn heddiw, mae’r cwrs wedi cael ei hyrwyddo drwy ysgolion cynradd y Fro ac mae'r criw brwdfrydig wedi bod ar un ymweliad i ardal Llandecwyn dan arweiniad y naturiaethwr unigryw hwnnw, Twm Elias.
 

Am fwy o fanylion, cysylltwch â Daniel, Swyddog Prosiect Y Dref Werdd ar 01766 830 082, neu daniel@drefwerdd.cymru -neu mae croeso mawr i chi alw heibio am sgwrs unrhyw dro.
---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2016.
Dilynwch hanesion Y Dref Werdd efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

18.5.16

Y Deigryn Dirgel yn Denu'r Dorf


Daeth cynulliad teilwng a hynod werthfawrogol i wrando ar Gwmni OPRA Cymru yn cloi’r daith ‘Deigryn yn y Dirgel’ (Donizetti) yn Neuadd Ysgol y Moelwyn ym mis Mawrth. Roedd cyfarwyddwr artistig y Cwmni, Patrick Young wrth ei fodd gyda’r ymateb a gafwyd.

Cafwyd perfformiadau hynod gofiadwy gan y cast.


Llwyddodd y tenor ifanc 23 mlwydd oed o Lanfyllin, Rhodri Prys Jones, i greu argraff fel Nemorino. Mae’n wyneb cyfarwydd iawn yma yng Nghymru ac yn enillydd cyson yn ein Prifwyliau.

Felly hefyd y bâs-bariton ifanc o Langefni, Meilir Jones. Ef oedd enillydd ‘Gwobr Goffa Osborne Roberts’ ym Mhrifwyl Wrecsam yn 2011. Roedd ei bortread o’r ‘rhingyll’ Belcore yn cyrraedd tir uchel.

Un sydd wedi bod yn gysylltiedig â byd yr opera ers nifer o flynyddoedd ydy’r baswr Gareth Rhys-Davies, sy’n hannu o Faenan, Llanrwst. Oherwydd anhwylder, collodd ddau berfformiad ar ddechrau’r daith, ond llwyddodd ei bortread o’r ‘cwac-feddyg’ Dulcamara i serennu’n y Moelwyn.

Y soprano o Wyddeles Aoife O’Connell a bortreadodd Adina.
Mae hi’n meddu ar lais arbennig iawn a rhaid yw ei chanmol am ei hymdrech gaboledig i geisio meistroli’r geiriau Gymraeg yn ei chyflwyniad.

Merch â chysylltiadau lleol a chwaraeodd ran Giannetta, sef Heulen Cynfal, bellach o’r Parc, Bala.

Mae Heulen yn wyres i John Gwyn a Rhian, Y Gopa, Trawsfynydd ac yn ferch i Chris, Liverpool House, Llan. Gwnaeth hithau argraff deilwng iawn a dymunwn yn dda iddi yn ei gyrfa’n yr Academi Gerdd Frenhinol yn Llundain.

Yn ogystal â chorws bychan o chwe chantor, cafwyd deg o offerynwyr talentog yn ffurfio’r gerddorfa, a hynny dan arweiniad meistrolgar un a fu’n hyfforddwr ac arweinydd dros nifer o flynyddoedd i Opera Cenedlaethol Cymru yn ogystal â bod yn Gyfarwyddwr Cerdd cydnabyddedig – Anthony Negus.

Mae Cwmni OPRA Cymru yn mynd yn ei flaen o nerth i nerth. Rydym ni yma ym mro ‘Stiniog yn ymhyfrydu’n fawr yn hynny. Yma, wrth gwrs, mae ei gartref. Ni allwn ond gobeithio y pery i dderbyn cefnogaeth dros Gymru benbaladr ac y gwêl pawb sy’n caru’r Iaith a’r Diwylliant Cymreig yn dda i’w gefnogi.

Ymddangosodd yr uchod yn rhifyn Ebrill 2016.

*  *  *  *  *  *  *  *

Dyma ddarn o golofn Rhod y Rhigymwr, gan Iwan Morgan, o rifyn Mawrth eleni:

Ers dechrau mis Hydref diwethaf hyd ddechrau Ionawr eleni, cefais yr anrhydedd o drosi opera Donizetti – “L’Elisir D’Amore” i Gwmni Opra Cymru. Er cymaint y dasg, rhaid cyfaddef i mi gael cryn bleser yn ceisio cyflawni’r gwaith, ac mae cael clywed y cantorion proffesiynol yn cyflwyno’r cyfan dan gyfarwyddyd Patrick Young a’r cerddor, Anthony Negus yn rhoi cryn wefr imi.

Bu i mi dderbyn sgôr yr opera gyda’r geiriau Eidalaidd o dan y gerddoriaeth i ddechrau, ynghyd â chryno-ddisg a mynediad i gynhyrchiad ohoni ar You-tube. Rhaid oedd ymgyfarwyddo â’r gwaith, darllen ambell grynodeb o’r cynnwys, a chael rhydd-gyfieithiad o’r libreto’n y Saesneg. Gan fod Patrick yn gwbl hyddysg yn yr Eidaleg, aeth ati i nodi sillafau’r llinellau, yr acenion ynghyd â’r odlau, a ddigwyddai fod yn aml yn y gwaith, mewn colofn ar ochr chwith y dudalen. Ar yr ochr dde, roedd y lled-gyfieithiad Saesneg, ac roedd y golofn ganol yn wag ar gyfer gosod fy nhrosiad Cymraeg.


Fel hyn, o olygfa i olygfa, yn adroddganau, cytganau, unawdau, deuawdau, triawdau a phedwarawdau yr aeth y gwaith rhagddo. Bu Patrick yn llefaru’r geiriau’n yr Eidaleg, a minnau’n gwirio’r trosiad Cymraeg fel rhyw garreg ateb ar ei ôl.

Anodd weithiau oedd cynnal syniadau bardd y libreto wreiddiol, Felice Romani, a rhaid oedd ceisio creu delweddau oedd yn cyfleu ystyron tebyg yn y Gymraeg. Roedd canfod odlau synhwyrol hefyd yn gallu bod yn dipyn o fwrn ar brydiau. Dro arall, cafwyd manteisio ar gyfle i geisio addurno ychydig ar y llinellau drwy ddefnyddio cyflythreniad a chynghanedd. Y gobaith ydy mod i wedi llwyddo i wneud peth cyfiawnder â cherddoriaeth hudolus Donizetti.

Ynghanol yr act gyntaf, lle mae Nemorino’n ceisio’n ofer i ennill serch Adina, ceir deuawd hyfryd -

ADINA
Gofyn nawr i’r awel dyner
pam nad oeda am funudyn
ar betalau’r lili a’r rhosyn,
neu yng nghôl y ddôl neu’r nant?
“Dyma natur,” ddwed tan fwmial,
gyda thôn chwareus i’w thant;
Mae’n anwadal, mae’n anwadal,
dyna’i natur hi – fel chwarae plant.
 
NEMORINO
Wel, be wna i?
 
ADINA
Gwrthod fy ngharu! Neno’r tad, o gad mi fod!
 
NEMORINO
O Adina! ... rydwi’n methu.
 
ADINA
Dwedaf innau –
Mae’n rhaid! Mae’n rhaid! Mae’n rhaid!
 
NEMORINO
Mae’n rhaid! Mae’n rhaid!

Pam fod murmur nant yn igian
Wrth ddylifo dros greigiau geirwon
tua’r môr a’i erwau mawrion?
Yna marw a wna hi!
Dwed mai cael ei llusgo yno
wna gan nerthol rym ei lli.
 

ADINA
Be ti’n geisio?
 

NEMORINO
Marw fel afon –
tra’n dy ddilyn di yw’n nod!
 

ADINA
Câr un arall: rwyt rydd dy galon.
 

NEMORINO
Aa – does neb, does neb  i fod!
Does neb  i fod! Does neb  i fod!
 

ADINA
I’th waredu o’r fath hurtrwydd
paid â chael un cariad cyson,
dilyn di’n ffordd i yn ebrwydd,
daw i’th ran lai o helbulon.
Fel mae’r doeth yn trechu’r ynfyd –
serch yn trechu serch y sydd.
Blas gaf innau, blas ar fy mywyd;
Llon fy nghalon, a minnau’n rhydd!
 

NEMORINO
Aa! A, tydi, ond ti a welaf
Wawr a chyfnos, ti yw fy mhopeth;
ofer ceisio, na, ni allaf
gael dy wared, dyna mhenbleth!
Mae dy lun ar glawr fy meddwl,
Mynnaf i mai yno bydd!
Fel yr haul mewn nen ddigwmwl
Ni chaiff hwnnw fyth fynd yn rhydd.


Mae’n debyg mai’r aria enwocaf yn yr opera ydy honno i’r tenor – “Una furtiva lagrima.” Rhoes hon deitl i gynhyrchiad Cwmni Opra Cymru – “Deigryn yn y Dirgel”.

O ganfod fod Adina mwyach yn ei garu, fel hyn y cân Nemorino:

Daeth deigryn cêl o’i llygaid hi
A llithro i lawr ei grudd,
Fel petai’n chwerw wrth ferched llon 
fu’n tarfu ar ei dydd!
Beth mwy a geisiaf na hyn?
Beth mwy a geisiaf na hyn?
Cariad! Ei chariad
tuag ataf, tuag ataf i.

Cael profi gwefr un eiliad wiw
Yng nghuro’i chalon gun!
Cymysgu ocheneidiau
Am hynny, ein dau’n gytûn! ...
Ei chalon hi a’m calon i yn un,
Ei hocheneidiau hi a mi’n gytûn!

Nefoedd! O cymer fi!
Yr oll a geisiaf, a geisiaf i.


--------------------------------------

Lluniau gan Opra Cymru.
Defnyddiwch y ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde, er mwyn darllen mwy am Opra Cymru.


16.5.16

Sgotwrs Stiniog -Dechrau'r haf

Erthygl o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Wedi Ebrill daw wybren – hyfryd Fai
Ar dwf ir daearen;
Y dydd byr redodd i ben -
Ymwroli mae’r heulwen.’
Englyn i gychwyn y golofn y mis yma, ac hwnnw o awdl gynnar gan R. Williams Parry i ‘Dechrau Haf’, gan obeithio y bydd yr heulwen wedi ymwroli (chwedl y bardd) yn ‘hyfryd Fai’ arnom.  Hynny ydi yn dywydd pysgota ac yn dywydd i’r ‘cogyn’ ddod allan yn ei niferoedd.

Diolch i Mrs Rhiannon Jones, Tanygrisiau am ei llythyr ynglyn ag ‘Ann Swch’.

Roedd yn cryn dipyn o gymeriad mae’n amlwg, fel y’i disgrifir gan Mrs Jones – yn gwisgo het dyn, esgidiau hoelion trymion am ei thraed, (esgidiau gwaith fel yr oeddent yn cael eu galw), ac yn gwaeddi siarad. Darlun geiriol cofiadwy ohoni, ac yn fwy o ddyn nac o ddynes mae’n ymddangos.

Wedi cael cymaint a hyn’na o wybodaeth amdani, tybed a oes rhywun yn rhywle a fedr ateb y cwestiwn, - be ydi patrwm ‘Pluen Ann Swch?’

A hithau’n byw yn y Swch, Rhyd Sarn, mae’n bosibl mai pluen ar gyfer eog neu sewin ydoedd, ond tydw’i ddim yn sicr o hynny.

Yn ben-dant roedd yna bluen yn cael ei hadnabod fel ‘Pluen Ann Swch’.

A oedd hi’n pysgota ei hyn?  A hithau’r cymeriad a ydoedd a oedd hi’n mynd i’r afon ar ôl yr eog -yn potsio, felly?  Byddwn yn falch o unrhyw wybodaeth ychwanegol amdani.

Nodyn bach ar gyfer y rhai sy’n cawio plu, gan obeithio, efallai y bydd o ddiddordeb iddynt.

Yn ystod y dyddiau diwethaf bum yn darllen llyfr gan ŵr o’r enw G.E.M. Sques.  Ei deitl yw ‘Minor Tactics of the Chalk Stream’.  Nid llyfr diweddar mohono, gan iddo gael ei gyhoeddi gyntaf yn ôl yn 1910.  Ond fe’i ail argraffwyd o ganol y nawdegau.

Son am afonydd calch de Lloegr – fel yr awgrymir yn y teitl – y mae'r llyfr, a’r dactegaeth a oedd yn ei ddafnyddio pan oedd yn eu pysgota.

Mae yn rhoi cryn sylw i bysgota nimffiau, ac yn un o’r penodau mae yn pwysleisio pa mor bwysig ydi fod lliw yr eda gawio, un ai yr un lliw, neu yn agor yr un lliw, neu yn gweddu i liw y blewyn a ddefnyddir yn gorff y nimff.

Unwaith y mae’r nimff yn cael ei wlychu, meddai Sques, y mae’r eda gawio yn dangos trwy’r blewyn sydd yn y corff.  Tydi hyn ddim yn digwydd pan mae’r corff wedi’i wneud o sidan, dim ond pan mae’r corff o ryw fath o flewyn neu wlan.

Mae yn rhoi engreifftiau o nimffiau yr oedd wedi eu cawio gan ddefnyddio eda gawio oedd ddim yn gweddu, neu’n addas i’r blewyn yn eu cyrff, a’r rheini’n cael eu gwrthod gan y pysgod.

Tybed a oes yna rywbeth i ni sy’n cawio i gymryd sylw ohono gan Sques, er mai llynnoedd, yn bennaf, yr ydym ni yn eu pysgota?  Ar hynny yr ydym yn defnyddio llawer o blu gwlyb a’u cyrff o ryw flewyn neu’i gilydd yn ystod tymor pysgota.  Mae’n rhywbeth i roi ystyriaeth iddo, rwy’n credu.

Llyn Morwynion. Llun- Paul W.

Y math o ‘gogyn’ sy’n gyffredin ar lynnoedd ein hardal yw y ‘Cogyn Coch’.  Mae yna fath arall hefyd, sydd heb fod yn annhebyg i’r un coch, ond heb fod mor gyffredin ag ef: ‘Y Cogyn Brown’ yw hwnnw.

Yn ddiweddar, wrth chwilio am batrymau plu ar gyfer mis Mai, tarewais ar un o’r Cogyn Brown gan Taff Price.  A dyna yw y patrwm sydd gennyf i’w gynnig y mis yma.

Patrwm pluen sych ydyw, ac mae fel a ganlyn:

Bach: Maint 12  -mae Price yn defnyddio bach a’r llygad i fyny.
Cynffon: Tri blewyn o geiliog hwyaden brown.
Corff: Blewyn morlo wedi’i lifo’n frown tywyll.  Rhoi cylchau o eda o liw oran-frown amdano.
Adain: Dwy o betris tywyll wedi eu rhoi yn syth i fyny.
Traed: Gwar coch ceiliog.

Argymhellir defnyddio eda gawio o liw brown tywyll i gawio’r bluen.

Mae yna sawl patrwm o’r ‘cogyn’ ar gael gennym ni yn lleol, ond bydd yn ddiddorol rhoi cynnig ar batrwm Taff Price i weld a wnaiff o weithio’n well na’n rhai ni.

Sawl un o’r rhai sy’n cawio plu fydd yn barod i wneud y patrwm yma, ei bysgota, ac yna gadael inni wybod sut hwyl a gafwyd hefo fo?  Dyna her ichi i arbrofi, ac her i ymateb.

-------------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 1999.
Dilynwch gyfres Sgotwrs Stiniog efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


14.5.16

Trem yn ôl -Y Llwynog

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'. Y tro hwn o gyfres 'Colofn Bywyd Gwyllt' Ken Daniels.

Y llwynog
 
Mae llawer o storïau wedi’u hadrodd sy’n sôn am gyfrwystra’r llwynog sy’n anodd iawn eu coelio. Mae’n rhaid bod llawer ohonynt yn wir neu buasai’r llwynog wedi diflannu fel y blaidd. Bu’n rhaid iddo newid ei ddull o fyw mewn llawer lle.

Ceir enghreifftiau ohono’n chwilio am fwyd yn agos i dai. Yn ystod gaeaf caled iawn rai blynyddoedd yn ôl diflannodd llawer o gathod o’r ardal yn y nos. Yn y bore dywedodd llawer o bobl wrthyf fod ôl traed llwynog yn yr eira yn eu gerddi. Mae’n debyg mai llwynog oedd wedi bwyta’r cathod oherwydd prinder bwyd. Dywedodd heliwr profiadol wrthyf hefyd iddo weld darnau o grwyn cathod mewn daear llwynog.

Mae bwyd y llwynog yn amrywio llawer, cwningod a llygod o bob math, ac yn yr haf bydd yn bwyta ffrwythau. Gwelais un oedd yn bwyta llus a oedd yn tyfu ar graig serth. Mae’n bwyta chwilod a malwod a bydd yn cipio ambell i oen pan fydd cenawon yn y ddaear. Ond mae gen i ofn fod y llwynog druan yn cael y bai am lawer drwg a wna’r brain tyddyn.

Bywyd digon unig mae’r hen lwynog yn ei hoffi. Ym mis Rhagfyr bydd yn paru ac ar noson leuad ddistaw clywir y ci llwynog yn cyfarth a’r llwynoges yn ei ateb gyda sgrech o’r ochr arall i’r cwm. Yn fuan ar ôl hyn bydd y pâr yn hela gyda’i gilydd.

Yn niwedd Mawrth neu ddechrau Ebrill bydd y llwynoges yn geni pedwar neu bump o genawon, yn aml mewn hen ddaear cwningod neu ryw dwll o dan graig. Yn syth ar ôl i’r cenawon ddechrau bwyta a mentro allan o’r ddaear bydd y teulu i gyd yn symud i gartref mwy diogel o dan feini mawr neu domen hen chwarel.

Dywedodd bugail wrthyf iddo ddod ar draws llwynoges gydag un ar ddeg o genawon, sy’n beth anghyffredin iawn. Ond beth oedd wedi digwydd oedd bod ffermwr wedi saethu llwynoges rhyw hanner milltir i ffwrdd ac roedd y llwynoges arall wedi cario’r cenawon fesul un yr holl ffordd at ei chenawon ei hunan.

Ym misoedd yr haf bydd y teulu yn chwalu a phawb yn mynd ei ffordd ei hun.
---------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1983, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000. Bu yn rhifyn Mawrth 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.

12.5.16

Pobl 'Stiniog ym Mhatagonia

Pennod 6 yng nghyfres Steffan ab Owain.
Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Stolpia, yn rhifyn Mehefin 1995


Pan ddechreuais ysgrifennu ar y testun hwn yn y golofn, prin y sylweddolais fod cynifer o bobl wedi gadael ein bro i chwilio am fywyd newydd yn y Wladfa ym Mhatagonia.  Mae’n edrych yn debyg hefyd, yn ôl yr ymateb beth bynnag, fod amryw o ddarllenwyr ‘Llafar’ ag atgofion difyr am rai a ymfudodd drosodd yno dros y blynyddoedd gynt.

Ymhlith y rhai eraill a ymfudodd ceid Robert Williams, mab John Williams, Maenofferen; John D. Jones, Tanygrisiau; a H.J. Hughes, Llan Ffestiniog.  Diwedd trist fu hanes amryw ohonynt yn y wlad bellennig hon.
 
Boddwyd John Price wrth groesi’r afon ar gyfer Capel Moria ger Trerawson yn 1891.  Roedd ef a’i wraig wedi ymfudo yno o ‘Stiniog ryw ddwy flynedd ynghynt.  Bu farw merch Giffith Solomon ychydig ar ôl iddynt lanio yno gyda’r fintai gyntaf.  Collodd John Roberts a’i wraig (a hanai o Ffestiniog) eu mab John ym Mawrth 1866 pan oedd yn 16 mis oed.  Ar Ragfyr 5 yr un flwyddyn ganwyd mab iddynt ... ac enwyd hwn yn John hefyd.  Beth a ddaeth o’r teuluoedd hyn wedyn, ni allaf ddweud.

Dim ond am dymor, neu ychydig flynyddoedd yr arhosodd rhai o’n cyd Stiniogwyr yn y Wladfa.  Soniais o’r blaen am Robin Jones Swch.  Wel, dyna fu hanes Robert Jones (Bob Cyffdy) hefyd, sef ewythr i Mr W.H. Reese, Heol Leeds.  Deallaf ei fod ef wedi bod yn gweithio yno ar ‘Y Drafod’, sef newyddiadwr y Wladfa, cyn dychwelyd i’r Blaenau.


Dyna hefyd oedd hanes y bardd, gweinidog ... prifardd, archdderwydd a chofianydd pennaf y Wladfa, sef  R.Bryn Williams.  Ymfudodd ef yno gyda’i rieni ac amryw aelodau o’r teulu pan oedd oddeutu 8 mlwydd oed.  Ganwyd R.Bryn Williams yn un o’r tai a fyddai y tu ôl i Gapel Tabernacl gynt yn 1902.  Gan fod nifer dda o lyfrau yn adrodd ei hanes ym Mhatagonia, nid âf i draethu yma amdano.

Pa fodd bynnag, os ydych a diddordeb yn hanes y Wladfa mi fyddech yn sicr o droi at un ... o’r holl lyfrau .. a ysgrifennodd am y wlad honno.

Dyma enwi rhai ohonynt:
Cymry Patagonia’ (1942)
Lloffion o’r Wladfa’ (1944)
Rhyddiaith y Wladfa' (1949)
Y Wladfa' (1962)
Gwladfa Patagonia' (1965)
Canu’r Wladfa’ (1965).  

Yn ogystal â’r uchod, y mae ganddo ugeiniau o erthyglau, ysgrifau a cherddi am y Wladfa Gymreig ... heb sôn am nofelau a storiau, ayb.

Efallai y dylwn ddweud yma hefyd fod ei fab y Dr. Glyn Williams, Prifysgol Bangor yn hyddysg yn hanes y Wladfa, yn ogystal.  Mae yntau bellach, wedi cyhoeddi nifer fawr o erthyglau yn ymdrin â Phatagonia a’i phobl.

O edrych ar hanes y Cymry a ffarweliodd â’u broydd genedigol a hwylio yr holl ffordd dros y cefnfor i chwilio am wlad yn llifo efo llaeth a mêl, yn ddiau, trodd pethau yn debyg i’r hyn a ddisgrifia R.Bryn Williams yn ei bryddest ‘Yr Arloeswr’ i amryw ohonynt!
‘Glaniodd y fintai yng ngwlad yr hud
Ond mae perllannau’r breuddwyd drud? 
Ond noethni anial yn unig a gaed
A rhewynt deifiol yn fferru gwaed,
Gwlad a’i gorffennaf yn aeaf llwm
Dan gwrlid barrug fel eira trwm’.
 ********

Serch hynny, nid fel yna y gwelodd pawb y lle ac aros yno i arloesi ac ymdrechu byw a wnaeth llawer o’r Cymry nes sefydlu trefedigaethau o un pen o’r paith i’r llall ... ac fel yna y cafwyd enwau lleoedd Cymraeg yng nghanol gwlad y Tehuelcheiaid... megis Dôl y Plu, Rhyd-yr-Indiaid, Llyn Padarn, Dyffryn Camwy... heb anghofio’r prif drefi fel Porth Madryn, Trelew, Trefelin a’r cwm enwog hwnnw, Cwm Hyfryd.

*********
O.N.  Diolch i bawb a gymerodd ddiddordeb yn y golofn dros y misoedd diwethaf... a diolch i’r canlynol am fy nghynorthwyo y mis yma:-  Mr Elwyn Williams (Postman), Mrs Sally Williams (Llan), Mr Griffith R. Jones, Cae Clyd.
------------------------------------------------


Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


10.5.16

Mil Harddach Wyt -gwarchod planhigion ifanc

Yn yr ardd.
Cyngor amserol gan Eurwyn Roberts, Meithrinfa Blodau'r Felin. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 1999.


Yn yr Ardd Lysiau
Os ydych wedi plannu tatws cynnar bydd angen cadw golwg os bydd y gwlydd yn torri allan o’r pridd ac os bydd yn debyg i ni gael rhew bydd angen eu priddo neu roi papur neu ‘fleece’ drostynt.

Cofiwch ei bod yn  well rhoi rhyw fath o gylch weiar neu rhywbeth tebyg dros y rhesi rhag i beth bynnag y byddwch yn ei ddefnyddio i warchod y tatws gyffwrdd yn y dail neu maent yn debygol o gael eu llosgi gan y rhew.

Ffa, pys, a mwy

Gellir plannu ffa dringo tuag at ddiwedd y mis a chadw golwg ar y tywydd a’u gorchuddio os bydd rhew yn debygol.

Pys sydd wedi cael eu hau y mis diwethaf – bydd yn rhaid rhoi ffyn wrthynt yn awr.  Brigau coed cyll yw'r gorau.  Mae rhai yn defnyddio rhwyd hefyd.  Rhwymo ffa hefyd fel y maent yn tyfu, ac er mwyn cael dilyniant o lysiau: hauwch eto, pethau megis letys, rhyddugl, betys a maip.

Bydd planhigion tomatos yn tyfu'n gryf yn awr a bydd angen rhoi llinyn i gansen i’w dal a hefyd torri yr ochr dyfiant (side shoots) yn rheolaidd.  Bwydo hefyd bob wythnos.

Mae hefyd yn adeg i blannu ciwcymerau o dan wydr; mae rhain yn hoffi lleithder ac felly yn werth chwistrellu dŵr dros y dail yn aml.

Yn yr Ardd Flodau

Os fuoch chi'n bwydo planhigion gyda bwyd sydd yn uchel mewn nitrogen,  ac os oes gennych blanhigion megis planhigion tŷ sydd ar fin blodeuo mae angen newid y bwyd yn awr i un sydd yn uchel mewn potash (e.e. phostrogen).  Beth mae hwn yn mynd i’w wneud yw cryfhau’r goes a rhoi lliw da i’r blodyn.

Blodau'r gwanwyn
Mae'n dal yn rhy fuan i roi planhigion blynyddol allan yn y borderi tan ddiwedd y mis neu ddechrau Mehefin.  Gofalwch eich bod yn eu dyfrio a rhoi ychydig o fwyd iddynt tra maent yn y blychau.

Beth sydd rhaid cofio am blanhigion wedi eu plannu mewn compost di-bridd, yw bod y bwyd sydd yn y compost wedi ei ddefnyddio gan y planhigion ar ôl rhyw fis, ac felly mae’n hanfodol eich bod yn eu bwydo wrth ddyfrio.
 
Gellir hau hadau megis ‘larkspur, calendula a godetia’ yn awr yn lle y meant am flodeuo a’u teneuo yn nes ymlaen.

Fe ellir rhoi basgedi crog allan yn ystod y dydd a’u rhoi mewn cysgod dros nos tan ddiwedd y mis.

Bydd angen gwneud hyn hefo’r holl blanhigion blynyddol er mwyn eu caledu yn iawn cyn eu plannu allan.


------------------------------------------
Lluniau -Paul W.

Gallwch ddilyn y gyfres trwy glicio'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. Diolch i Eurwyn o Feithrinfa'r Felin, Dolwyddelan.

Mae llawer mwy o hanesion garddio yn Stiniog ar wefan Ar Asgwrn y Graig hefyd.


8.5.16

Peldroed. 1968 - 1971


Ychydig o hanes y Bêl-droed yn y Blaenau. Parhau'r gyfres yng ngofal Vivian Parry Williams (Allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones). 

1968-69
Dechreuodd tymor 1968-69 gyda'r newydd fod y clwb yn glir o ddyled a bod ychydig o gannoedd yn y banc ganddynt.  Bu gwelliant mawr yng nghyflwr y cae chwarae hefyd.

Tommy Lane oedd y rheolwr eto ar y cychwyn. Dyma dymor ymddangosiad cyntaf Peter Rowlands, un o Lerpwl, a ddaeth yn rheolwr llwyddianus dros ben yn ddiweddarach.  Unwaith eto, roedd gan Blaenau 41 o chwaraewyr wedi gwneud un neu fwy ymddangosiad, ac yr oeddynt yn cynnwys Heywood, Aspinall a Tate, gynt o Bwllheli.  Y brodyr John a Bobby Clarke a chwaraeodd amlaf yngyd ag Aspinall, Gallagher,  Stoddart ag Ellis Humphreys.

Bu cryn gyfnewidiadau yny tîm, ac fe ddychwelodd David Todd ar ôl ei gyfnod yn Awstralia, ond nid oedd ei hen gyd-flaenwyr, McNamara, Birch, Turner a Quinn ar gael, gyda'r canlyniad mai dim ond dwy gôl gafodd Todd yn ei 21 gêm gyda Stiniog y tro hwn. Gwelwyd Gerry Pierce yn gorffen fel ceidwad gôl, a Joe Devine yn cymryd ei le.

Yr oedd gan y Blaenau driawd o ymosodwyr anturus yn Chris Gallagher, Bob Clarke a John Clarke, a rhyngddynt hwy a Terry Burgin y bêl i'r rhwyd 98 o weithiau.  Sgoriodd y tîm gyfanrif o 127 dros y tymor ac roedd arwyddion bod tîm cryf ar fin ymddangos yn lliwiau y Blaenau.

Daeth y tîm yn ail yn y Gynghrair a chyrhaeddwyd rownd gyn-derfynol Cwpan y Gogledd a ffeinal Cwpan Cookson.  Chwaraewyd y ffeinal ddwywaith yn erbyn Bangor, gyda'r un canlyniad, 1-1. Gohiriwyd y ffeinal wedyn tan ddechrau tymor 1969-70.  Bangor a orfu bryd hynny 3-1.  Dim ond unwaith y methodd y Blaenau â sgorio drwy'r tymor.

Dim ond un chwaraewr lleol a welwyd, sef Billy Williams.  Yr oedd Queensferry yn y Gynghrair yn 1968-69.

   
* * * * * * * *
1969-70
Bu 1969-70 yn dymor prysur iawn i Stiniog.  Chwaraewyd 49 o gemau, yn cynnwys 17 o gemau cwpan.  Roedd y tymor hwn yn arbennig oherwydd i'r Blaenau, o'r diwedd gael hwyl go dda yng Nghwpan Cymru.

Cymerodd y cwpannau beth wmbredd o amser y clwb, mewn gwirionedd, a diau mai hynny a barodd iddynt fethu â bod yn y tri uchaf yn y Gynghrair, oherwydd ym mhrysurdeb diwedd y tymor collasant y ffordd yn llwyr yn eu gemau Cynghrair gan golli deuddeg pwynt a hwythau yn ffefrynnau am y bencampwriaeth.

Enillwyd Cwpan Cookson drwy guro Coleg y Brifysgol, clwb tref Bangor, Bethesda a Chei Connah.  Chris Gallagher oedd y prif sgoriwr gyda 31 gôl.  Sgorwyr eraill oedd Paul Lloyd (28) Graham Griffiths (20).  Mab oedd Graham i Jack Griffiths a chwaraeai i'r Blaenau adeg y brodyr Cole, Wrecsam.  Ef, a Graham Jones, Peter Rowlands, Bob a John Clarke, Peter Jackson a Joe Devine a chwaraeodd fwyaf o gemau.

Enillwyr Cwpan Cookson. Llun o wefan Stiniog[dot]com
Tîm lleol a chwaraeodd un gêm oedd Elwyn Morris, Glyn Jones, Keith Owen, Billy Lloyd Williams, Gwyn Roberts, David Emlyn Griffiths, Richard Elwyn Jones, David Benjamin Williams, Gareth Roberts a Herbert Jones.

Ennill yn erbyn y Rhyl a wnaethant, ond roedd hi'n rhy hwyr i ennill y bencampwriaeth.  Chwaraewyd pedair gêm o fewn pedwar diwrnod ar ddiwedd y tymor.

1970-71
Tîm annhebyg o guro y Blaenau yn 1970-71 oedd y Bermo, ond dyna a wnaethant yn y gêm gyn-derfynol Cwpan y Gogledd ym Mhorthmadog.

Yng Nghwpan Cymru, trechwyd Stiniog eto gan Groesoswallt wedi i'r Blaenau guro Llandudno a Brymbo.

Am y tro cyntaf, ymunodd y clwb yng nghystadleuaeth Tlws Cymdeithas Peldroed Lloegr, ond curwyd hwy gartref gan Gei Connah.

Roedd tri chyfnod pwysig i Stiniog yn y tymor hwn.  Gwnaethant yn dda yn y 19 gêm gyntaf drwy ennill 14 ohonynt, ond difethwyd y cychwyn da drwy gael dim ond un fuddugoliaeth yn y 19 gêm nesaf.  Yna collwyd pwyntiau pwysig tua'r Pasg i ddifetha eu siawns i ennill y bencampwriaeth.

Tua'r adeg hynny y gorffennodd Tommy Lane fel rheolwr y tîm.  Aeth Queensferry allan o'r Gynghrair cyn dechrau 1970-71.  Enwau yn llyfrau y tymor oedd Eddie Folksman, Joe Duncan, Jim Robinson, Alan Sumner a Whelan.  Sumner (30 gôl) oedd y prif sgoriwr.  Ni chollodd Peter Jackson yr un gêm.
----------------

Mae rhan gyntaf yr hanes y tro hwn yn unigryw i wefan Llafar Bro gan nad ydi'r bennod wedi ymddangos yn y papur: bu bwlch yn y gyfres yng ngwanwyn 2006. Ymddangosodd yr ail hanner ddeg mlynedd union yn ôl, yn rhifyn Mai 2006.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

6.5.16

Blas ar sgwrs

Adroddiadau o gyfarfodydd Chwefror a Mawrth ambell un o gymdeithasau prysur yr ardal.

Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog
Wrth groesawu’r aelodau i gyfarfod cyntaf tymor newydd y Gymdeithas Hanes, dywedodd y llywydd, Robin Davies, mor falch ydoedd o weld  cymaint o wynebau newydd. Diolchodd i Gareth Jones, yr ysgrifennydd, am baratoi rhaglen mor ddifyr ar gyfer 2016.
Gŵr gwadd y noson oedd yr hen ffefryn Steffan ab Owain, a’i destun ‘Chwarel y Moelwyn’.
Sefydlwyd y chwarel gyntaf ar lethrau’r Moelwyn Bach ar dir y goron, er fod gan Parc Llanfrothen a Stâd Ormsby-Gore Oakeley dir yn ymylu ar y safle. O 1805 ymlaen bu nifer o gwmnïau gwahanol yn cloddio am lechfaen ar y safle. Un o’r rheini oedd y Royal Cambrian Company a berchnogid gan deulu’r Rothschilds. Ond, fel pob cwmni arall o’i flaen, chafodd hwn, chwaith, fawr o lwyddiant.
Cyfeiriodd Steffan at y llwybr oedd yn rhedeg o’r chwarel i lawr i Groesor ac a adwaenid fel Ffordd yr Iddew Mawr.

Cwmnïau eraill a fu yno oedd y Great Moelwyn Slate Company Ltd yn 1860, yr Union Slate Company Ltd yn 1873 a Moelwyn Slate Company yn ddiweddarach. Bu gwŷr lleol hefyd yn ceisio cynnal y chwarel, megis Cadwaladr Roberts, Buarth Melyn. Fe gollodd ef ei dad tra yn gweithio yn y chwarel.

Adeiladwyd chwe inclên o’r chwarel i ymuno neu gysylltu â’r Lein Fach o'r Blaenau i Borthmadog ond diflannodd olion rhai ohonynt pan aed ati i greu’r orsaf drydan yn Nhanygrisiau a chodi argae Llyn Stwlan.

Roedd pawb, yn amlwg, wedi cael blas ar y sgwrs a bu cryn drafod wedyn efo pawb yn synnu at waith ymchwil manwl Steffan. John Hughes a dalodd y diolchiadau ffurfiol ac roedd yn gofidio ei fod ef ac eraill wedi colli’r cyfle i grwydro tir y chwarel tra’r oedden nhw’n gweithio yn y pwerdy.

 * * * * * *

Fis yn ddiweddarach, daeth cynulleidfa dda arall i glywed sgwrs gan Vivian Parry Williams ar destun: Y cynllun mawreddog i ddraenio chwareli Stiniog yn 1903.

Seiliwyd y ddarlith ar adroddiad gan Thomas Jones ym Mai 1903 i ddraenio'r miliynau o alwyni o ddŵr oedd yng nghrombil y chwareli. Yn yr Ocli er enghraifft defnyddir pympiau oedd yn pwmpio
allan 40,000 galwyn yr awr ond yr oedd angen un yn pwmpio 100,000 galwyn yr awr. Roedd yr adroddiad hefyd yn cynnwys chwareli Llechwedd, Foty a Maenofferen yn ogystal.

Bwriad a chynnig Thomas Jones i ddatrys y broblem oedd cloddio un o ddau dwnnel o’r chwareli i'w gwagio. I’r perwyl hwn cysylltodd â chwmni oedd yn creu twnnel Simplon yn y Swistir. Yr oeddynt yn defnyddio dril arbennig ac yr oedd ganddo ddiddordeb mawr yn y cynllun hwn.

Nod Jones oedd cysylltu’r bedair chwarel ag un twnnel i redeg i lawr i Ryd-y-sarn neu i Gymerau.
Amcangyfrifwyd mai cost y twnnel i Ryd-y-sarn oedd £75,000 a £65,000 i Gymerau ond teimlodd Thomas Jones y basa £100,000 yn clirio'r cyfan. Wedi ystyried hyn a hefyd cost y posibilrwydd o drydaneiddio y chwareli penderfynwyd gwrthod cynllun Thomas Jones.

Yr oedd Vivian yn dal allan mae'r rhesymau am wrthod y cynllun oedd diffyg cyfalaf, diffyg hyder a diffyg gweledigaeth. Tybiodd beth fasa’r sefyllfa heddiw pe baent wedi mynd ymlaen efo’r cynllun... Hwyrach y buasent yn parhau i weithio yn y chwareli, ac na fysa poblogaeth Blaenau wedi disgyn
o dan y 5,000. Byddai mwy o siopau yn y dref, ac ni fasa cymaint o gapeli wedi cau. Pwy a ŵyr?!

Yr oedd nifer y sylwadau ar y diwedd yn tystio fod y gwrandawyr wedi cymryd diddordeb mawr ac wedi mwynhau darlith am bwnc oedd yn hollol newydd iddynt. Talwyd y diolchiadau ffurfiol gan  Bill Jones gan dynnu ein sylw at un o’r sleidiau a ddangoswyd, un yn dangos rhediad y twneli
yn yr Ocli.
Robin Davies


Cymdeithas Hanes Bro Cynfal 
Pan gyfarfu’r gymdeithas yn y neuadd ym mis Chwefror, y gŵr gwadd oedd Bill Jones o’r Blaenau, sydd wedi bod yn gwneud gwaith archeolegol yng Nghwm Penamnen ers blynyddoedd bellach. 

Llywyddwyd y noson gan Emyr ac er fod nifer fechan o’r aelodau yn bresennol am wahanol resymau, mwynhawyd y cyflwyniad gan y rhai oedd yno. 

Roedd lluniau ardderchog gan Bill i gyd-fynd a’i sgwrs – lluniau o eglwys Dolwyddelan, Bryn y Bedd a Chwmorthin. Diolch i Bill am noson ddiddorol dros ben.


Merched y Wawr  Blaenau
Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y tymor newydd yn y Ganolfan Gymdeithasol o dan lywyddiaeth Ceinwen Humphries, a'r gŵr gwadd oedd Dafydd Roberts o'r Manod, gyda chymorth Gareth T. Jones ar y cyfrifiadur.

Dangosodd amryw o sleidiau o’r ardal a dynnwyd gan ei dad-yng-nghyfraith rai blynyddoedd yn ôl, a’u cymharu â rhai diweddar a dynnwyd gan Dafydd ei hun.

 

O hen ffordd Dolwen a'r Tyrpag Newydd i ganol y dref a'r diwydiant chwareli, gwelwyd newidiadau mawr.  Cyn gorffen cafwyd cwis  darluniadol o ddarnau addurniadol a dyddiadau a welir ar rai o adeiladau'r dref, a syndod oedd sylweddoli cyn lleied yr ydym yn sylwi ar yr hyn sydd o'n cwmpas.

Diolchwyd i'r ddau am noson ddifyr gan Ellen Evans.


Merched y Wawr Llan
Patrick Young, Cyfarwyddwr Artistig Cwmni OPRA Cymru, oedd y siaradwr gwadd yn ein cyfarfod fis Chwefror. Cawsom sgwrs ddifyr ganddo yn olrhain hanes sefydlu’r Cwmni, gan egluro sut yr oedd wedi gweld bod y Gymraeg yn benthyg ei hun i opera.

Clywsom mai ei weledigaeth oedd chwalu’r elfen uchelael sy’n nodweddiadol o opera, gan ddod â’r cyfrwng o fewn cyrraedd pawb. Wrth ddiolch iddo, llongyfarchodd Nan Rowlands y Cwmni ar lwyddiant ‘Carmenâd i Ysgolion’ a dymunodd yn dda i’r daith nesaf yn ystod mis Mawrth gyda ‘Deigryn yn y Dirgel’.
-------------------------------------------

Ymddangosodd yr adroddiadau uchod yn rhifynnau Chwefror a Mawrth 2016.
Gallwch ddilyn hanesion eraill o'r cymdeithasau efo'r dolenni isod.

4.5.16

Pwyllgor Amddifyn yr Ysbyty Coffa

Y frwydr yn parhau.
(O rifyn Ebrill 2016)

Ar ôl chwe mis union o orfod aros, fe gafwyd cyfarfod efo rhai o swyddogion y Bwrdd Iechyd.  Yn bresennol ar ran y Betsi roedd y cadeirydd Dr Peter Higson, Geoff Lang (Cyfarwyddwr Strategaeth), Ffion Johnstone (Adran Rheolaeth Meddyginiaethau) a Wyn Thomas (Adran Gofal Cymunedol). Yno i’w cyfarfod roedd wyth o aelodau’r Pwyllgor Amddiffyn, dau gynghorydd tref ac aelod o Gyngor Cymunedol Dolwyddelan.

Parhaodd y drafodaeth am ddwyawr a manteisiwyd ar y cyfle i godi nifer o bynciau llosg, megis:
(i) agwedd ac ymddygiad anfoddhaol un o’r meddygon ‘locum’ sy’n cael ei anfon yma gan y bwrdd iechyd
(ii) methiant cyson y Betsi i gydnabod ac i ymateb i ddwsinau o lythyrau cŵyn oddi wrth gleifion yr ardal, a rhai o’r rheini’n gwynion difrifol iawn
(iii) yr anhwylustod i bobol o’r ardal hon, sydd heb gar, fynd i lawr i Alltwen i gadw apwyntiad neu i ymweld ag anwyliaid sy’n gleifion yno
(iv) y ffaith bod BIPBC wedi dangos ffafriaeth, dro ar ôl tro, tuag at ardaloedd mwy llewyrchus glannau môr. 
(v) bod aelodau’r Bwrdd Prosiect Iechyd a Gofal Integredig (PIGCI) wedi anwybyddu barn pobl y cylch wrth benderfynu nad oedd arnom angen gwlâu i gleifion na gwasanaeth mân anafiadau nac uned pelydr-X mwyach.

Sut bynnag, yn ôl eu harfer doedd swyddogion y Betsi ddim yn barod i gydnabod unrhyw fai nac unrhyw fethiant ar eu rhan nhw, nac yn barod, chwaith, i ystyried hyd yn oed y cyfaddawd lleiaf! Yn hytrach, wrth i’r cyfarfod ddod i ben, apeliodd Dr Higson arnom i gydweithio efo’r Bwrdd Iechyd o hyn allan, a hynny er mwyn gwireddu’r union gynlluniau y mae pobol yr ardal yma wedi eu gwrthwynebu o’r cychwyn!

Fyddwn ni ddim yn gneud hynny, wrth gwrs, ond mae’n rhoi syniad ichi o sut bobol rydan ni’n ceisio delio efo nhw, sef swyddogion ar gyflogau uchel eu hunain sy’n rhoi mwy o bwys ar arbed arian nag ar wella amodau iechyd a lles pobl yr ardal hon!

Gyda llaw, fe ddywedodd Dr Higson unwaith eto nad oedd BIPBC wedi talu unrhyw sylw i ganlyniad y refferendwm llynedd.

Pam? Wel am nad oes gan Ddemocratiaeth ddim byd o gwbwl i’w wneud â’r modd y mae’r Bwrdd Iechyd yn gweithredu, medda fo!

Ddwy flynedd a hanner yn ôl, dyma ddywedodd Dr Whitehead, cadeirydd y PIGCI: ‘Os bydd ein cynlluniau ni’n llwyddo,’ medda fo, ‘bydd Blaenau Ffestiniog yn dangos y ffordd ymlaen i weddill Cymru.’ ‘Os’ go fawr oedd hwnnw, gyfeillion, ac un oedd yn awgrymu ansicrwydd Dr Whitehead hyd yn oed mor gynnar â hynny yn y broses. Ond gyda chefnogaeth gweddill ei Fwrdd Prosiect, rhai ohonyn nhw’n aelodau lleyg lleol, fe lwyddodd i gael ei ffordd, a thrwy hynny hyrwyddo amcanion y Betsi ar gyfer yr ardal hon. Erbyn heddiw, fedrwch chi ddychmygu unrhyw ran o ‘weddill Cymru’ yn dewis yr un llwybr â’r un a gafodd ei orfodi arnom ni, yma?

Y gwaith o ddymchwel rhannau o'r Ysbyty Coffa yn mynd rhagddo. Llun VPW, 27 Ebrill 2016. Cafodd y llun yma ei rannu 230 o weithiau a'i weld gan 14,000 o bobl o fewn deuddydd i'w roi ar dudalen gweplyfr/facebook Llafar Bro, a nifer yn rhoi sylwadau am y broses.

Mai 5ed
A dyma ni ar drothwy etholiadau unwaith eto. Gan mai’r refferendwm ar Ewrop ym Mehefin fydd yn cael y sylw mwyaf o ddigon, yna mae peryg i etholiadau’r Cynulliad ymddangos yn ddibwys i lawer ohonom.

Ond, i’r rhai ohonoch sy’n dal i deimlo’n ddig oherwydd y ffordd y mae’r Betsi wedi trin yr ardal hon, yna manteisiwch ar eich cyfle i ddangos eich ochor. Er enghraifft, os daw ymgeiswyr - waeth o ba blaid - at ddrws eich tŷ i ofyn am eich cefnogaeth, yna gofynnwch iddyn nhw’n blwmp ac yn blaen be mae’n nhw wedi’i neud, a be maen nhw’n fwriadu ei wneud ynghylch y gwasanaeth iechyd israddol sydd gynnon ni, bellach, yn y rhan hon o’r etholaeth.

Peidiwch, da chi, â cholli’ch cyfle i fwrw’ch pleidlais, hyd yn oed os ydach chi fel finna, bellach, yn ei chael hi’n anodd derbyn bod unrhyw fath o ddemocratiaeth yn bodoli tu hwnt i’r blwch pleidleisio.

Dydi peidio pleidleisio ddim yn dangos protest o unrhyw fath. Pan fo canran y bleidlais yn isel, nid fel ‘protest’ mae’r gwleidyddion yn egluro peth felly ond fel ‘diffyg diddordeb y cyhoedd’.

Ond mae’n bosib defnyddio’ch pleidlais mewn ffordd wahanol i ddangos protest, sef trwy ei difetha hi’n fwriadol gan nodi pam ar eich papur pleidlais. Beth mae hynny’n ei gyflawni, meddach chi? Wel, mae’r pleidleisiau a ddifethwyd hefyd yn cael eu cyfrif ac mae’r cyfanswm yn cael ei gyhoeddi. Os bydd y cyfanswm hwnnw’n uchel, yna bydd y wasg am gael gwybod pam, a phwy ŵyr na fydd eich protest yn cael sylw wedi’r cyfan!
GVJ
---------------------------------


Gallwch ddilyn yr hanes efo'r dolenni isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

2.5.16

Stiniog a’r Rhyfel Mawr -Gwawdio'r gwan a gwadu'r gwir

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf.

Dyma'r bennod a baratowyd ar gyfer rhifyn Ebrill eleni. Aeth ar goll yn y wasg, felly mae'n ymddangos am y tro cyntaf yma ar y wefan.

Cerdyn a yrwyd adra o'r rhyfel. Diolch i Nita Thomas.
Wedi cyflwyno’r Ddeddf Orfodaeth ar dechrau 1916, daeth diwedd ar swyddogaeth recriwtwyr lleol, megis Lewis Davies, Y Gloch, ac yntau’n ymfalchïo iddo ‘berswadio’ dros 500 o fechgyn lleol i ymuno.

Er i nifer fawr o ddynion yr ardal ateb yr alwad i ymrestru cyn i orfodaeth gael ei gyflwyno yn gynnar yn 1916, yr oedd canran helaeth heb fod mor awyddus i wisgo lifrau'r fyddin. I'r sawl a wrthwynebai ymrestru  gorfodol, cyflwynodd y Swyddfa Ryfel drefn newydd o dribiwnlysoedd, i benderfynu a fyddai gan yr apelydd resymau dilys dros wrthod.

Sefydlwyd tribiwnlysoedd lleol, gyda chasgliad o rhwng chwech a deuddeg o aelodau dethol o'r gymdeithas yn gwasanaethu arnynt. Os na fyddai'r sawl fyddai'n apelio am ryddhad rhag gwasanaeth milwrol yn fodlon ar benderfyniad y panel detholedig hwnnw, byddai hawl ganddynt i apelio i Dribiwnlys Sirol. Gwasanaethai nifer o ddynion blaenllaw'r sir ar dribiwnlys y sir, ac yn arferol, yn wynebau dieithr i'r dynion a fyddent yn apelio am esgusodiad rhag ymuno.

Bu llawer o ddrwgdeimlad rhwng dynion a wynebent y tribiwnlysoedd, ac aelodau'r llysoedd hynny wedi eu sefydlu. Ceir adroddiadau yn y wasg ar y pryd o ymosodiadau corfforol ar aelodau rhai o'r tribiwnlysoedd, oherwydd natur y dasg a roddwyd gerbron yr aelodau rheiny. Fel y cynyddodd y niferoedd a fyddai'n ymddangos o flaen aelodau'r tribiwnlysoedd, felly hefyd y cynyddodd y drwgdeimlad tuag at y drefn ym mhob cymuned. Cymaint ofn yr awdurdodau o ddrwg-ymateb gan berthnasau colledigion y rhyfel tuag at gyn-aelodau o'r tribiwnlysoedd wedi diwedd y Rhyfel Mawr, fel y gorchmynnwyd i bob cofnod o'u gweithgareddau gael eu dinistrio yn 1922.

Cawn enghreifftiau lu yn y wasg yr adeg honno o ymateb rhai aelodau, swyddogion a chynrychiolwyr milwrol a fyddent yn ceisio penderfynu tynged y dynion fyddai'n ymddangos yn y llysoedd hynny, ac yn apelio am ryddhad rhag ymrestru. Ychydig iawn o gydymdeimlad a ddangoswyd tuag at yr apelydd, yn aml. Byddai pwysau o du'r swyddogion milwrol i gael mwy o eneidiau i ymuno â'r lluoedd arfog yn golygu na fyddai sentiment yn rhan o'r trafodaethau yn rheolaidd.

Yr oedd nifer o resymau gan y rhai a fyddent yn apelio dros wrthwynebu ymrestru. Byddai adroddiadau manwl gan ohebyddion y wasg o'r digwyddiadau a'r trafodaethau yn y tribiwnlysoedd. Er bod hawl gan unigolyn a fyddai'n anghytuno â dyfarniad y tribiwnlys lleol gael apelio am wrandawiad gan aelodau tribiwnlys ei sir, anwybyddid ei gri yn aml. Cafwyd  nifer o enghreifftiau o ddylanwad y swyddogion milwrol oedd yn bresennol ym mhob un o'r tribiwnlysoedd. Roedd y modd y byddent yn ymddwyn tuag at rai o'r apelyddion yn ymylu ar greulondeb yn aml.

Yn Nhribiwnlys Apêl Sir Feirionnydd ym Mawrth 1916, gwrthodwyd ceisiadau mwy nac un gwrthwynebwr cydwybodol am esgusodiad rhag ymuno. Yr oedd un wedi gofyn caniatâd y tribiwnlys i gael ei anfon i ffatri arfau yn hytrach na mynd i'r fyddin. Roedd ganddo resymau personol i gael aros yn nes adref. Ond gofynnodd un Mr Martin, aelod o banel y tribiwnlys iddo "A ydych am fyned i wneud pethau i ladd pobl? Pwy ydych yn meddwl aiff i'w defnyddio?", gan dderbyn yr ateb parod gan yr apelydd "Rhywun â mwy o galon na fi."

Yn y golofn wythnosol, 'Y Rhyfel', ar 8 Ebrill, datganodd golygydd Y Rhedegydd ei farn yn hollol glir i'r darllenwyr, parthed y tribiwnlysoedd. Dan bennawd 'Y Tribiwnalau Eto' dechreuodd ei ysgrif gyda llinell o gynghanedd, a’r cyfan yn sillafiadau’r cyfnod:
Llai o sen - lle i synnwyr.
Pe bae angen cael rhywbeth mwy na'r ffeithiau a gofnodwyd gennyf o dro i dro er cyfiawnhau y feirniadaeth lem a roddwyd mewn ysgrifau blaenorol ar annoethineb ac annhegwch rhai o Dribiwnalau Cymru, ceir hynny yn ddi-ameu yn y cylchlythyr miniog a yrrwyd allan yr wythnos ddiweddaf gan Mr Walter Long, Llywydd Bwrdd Llywodraeth Leol at Dribiwnalau y Deyrnas. Mae Mr Long, fel mwyafrif o bobl deg a diragfarn wedi cael ei orfodi i gredu mai gwawdio'r gwan, a gwadu'r gwir wna aml i Dribiwnal. Geilw arnynt mewn geiriau digon plaen i roddi llai o sen a lle i synnwyr yn eu dyfarniadau. Geilw sylw arbennig at y ddau ddosparth y ceisiwyd yn yr ysgrifau hyn i amddiffyn eu cam, sef Mab y Weddw a'r gwrthwynebwr cydwybodol.
    Mae yn resyn meddwl fod rhai o Dribiwnalau Siroedd Cymru yn waeth troseddwyr yn y ddau beth uchod nag a fu Tribiwnalau Lleol. Dangosodd aml un o honynt yn hollol anghymwys i'r swydd, yn hollol analluog i ddal mantol cyfiawnder yn union...Hoffwn ddweyd wrth bawb a'r cyfryw, ai ar Dribiwnal Lleol neu Sirol yr eisteddant, fod Barnwr cyfiawnach na hwynt hwy wedi dweyd "A pha farn y barnoch y'ch bernir. A pha fesur y mesuroch yr adfesurir i chwithau." Ac ni lefarodd y gwr Hwnnw yr un gair yn ofer erioed.
        ------------------------------------------

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.