Blas ar sgwrs

Adroddiadau o gyfarfodydd Chwefror a Mawrth ambell un o gymdeithasau prysur yr ardal.

Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog
Wrth groesawu’r aelodau i gyfarfod cyntaf tymor newydd y Gymdeithas Hanes, dywedodd y llywydd, Robin Davies, mor falch ydoedd o weld  cymaint o wynebau newydd. Diolchodd i Gareth Jones, yr ysgrifennydd, am baratoi rhaglen mor ddifyr ar gyfer 2016.
Gŵr gwadd y noson oedd yr hen ffefryn Steffan ab Owain, a’i destun ‘Chwarel y Moelwyn’.
Sefydlwyd y chwarel gyntaf ar lethrau’r Moelwyn Bach ar dir y goron, er fod gan Parc Llanfrothen a Stâd Ormsby-Gore Oakeley dir yn ymylu ar y safle. O 1805 ymlaen bu nifer o gwmnïau gwahanol yn cloddio am lechfaen ar y safle. Un o’r rheini oedd y Royal Cambrian Company a berchnogid gan deulu’r Rothschilds. Ond, fel pob cwmni arall o’i flaen, chafodd hwn, chwaith, fawr o lwyddiant.
Cyfeiriodd Steffan at y llwybr oedd yn rhedeg o’r chwarel i lawr i Groesor ac a adwaenid fel Ffordd yr Iddew Mawr.

Cwmnïau eraill a fu yno oedd y Great Moelwyn Slate Company Ltd yn 1860, yr Union Slate Company Ltd yn 1873 a Moelwyn Slate Company yn ddiweddarach. Bu gwŷr lleol hefyd yn ceisio cynnal y chwarel, megis Cadwaladr Roberts, Buarth Melyn. Fe gollodd ef ei dad tra yn gweithio yn y chwarel.

Adeiladwyd chwe inclên o’r chwarel i ymuno neu gysylltu â’r Lein Fach o'r Blaenau i Borthmadog ond diflannodd olion rhai ohonynt pan aed ati i greu’r orsaf drydan yn Nhanygrisiau a chodi argae Llyn Stwlan.

Roedd pawb, yn amlwg, wedi cael blas ar y sgwrs a bu cryn drafod wedyn efo pawb yn synnu at waith ymchwil manwl Steffan. John Hughes a dalodd y diolchiadau ffurfiol ac roedd yn gofidio ei fod ef ac eraill wedi colli’r cyfle i grwydro tir y chwarel tra’r oedden nhw’n gweithio yn y pwerdy.

 * * * * * *

Fis yn ddiweddarach, daeth cynulleidfa dda arall i glywed sgwrs gan Vivian Parry Williams ar destun: Y cynllun mawreddog i ddraenio chwareli Stiniog yn 1903.

Seiliwyd y ddarlith ar adroddiad gan Thomas Jones ym Mai 1903 i ddraenio'r miliynau o alwyni o ddŵr oedd yng nghrombil y chwareli. Yn yr Ocli er enghraifft defnyddir pympiau oedd yn pwmpio
allan 40,000 galwyn yr awr ond yr oedd angen un yn pwmpio 100,000 galwyn yr awr. Roedd yr adroddiad hefyd yn cynnwys chwareli Llechwedd, Foty a Maenofferen yn ogystal.

Bwriad a chynnig Thomas Jones i ddatrys y broblem oedd cloddio un o ddau dwnnel o’r chwareli i'w gwagio. I’r perwyl hwn cysylltodd â chwmni oedd yn creu twnnel Simplon yn y Swistir. Yr oeddynt yn defnyddio dril arbennig ac yr oedd ganddo ddiddordeb mawr yn y cynllun hwn.

Nod Jones oedd cysylltu’r bedair chwarel ag un twnnel i redeg i lawr i Ryd-y-sarn neu i Gymerau.
Amcangyfrifwyd mai cost y twnnel i Ryd-y-sarn oedd £75,000 a £65,000 i Gymerau ond teimlodd Thomas Jones y basa £100,000 yn clirio'r cyfan. Wedi ystyried hyn a hefyd cost y posibilrwydd o drydaneiddio y chwareli penderfynwyd gwrthod cynllun Thomas Jones.

Yr oedd Vivian yn dal allan mae'r rhesymau am wrthod y cynllun oedd diffyg cyfalaf, diffyg hyder a diffyg gweledigaeth. Tybiodd beth fasa’r sefyllfa heddiw pe baent wedi mynd ymlaen efo’r cynllun... Hwyrach y buasent yn parhau i weithio yn y chwareli, ac na fysa poblogaeth Blaenau wedi disgyn
o dan y 5,000. Byddai mwy o siopau yn y dref, ac ni fasa cymaint o gapeli wedi cau. Pwy a ŵyr?!

Yr oedd nifer y sylwadau ar y diwedd yn tystio fod y gwrandawyr wedi cymryd diddordeb mawr ac wedi mwynhau darlith am bwnc oedd yn hollol newydd iddynt. Talwyd y diolchiadau ffurfiol gan  Bill Jones gan dynnu ein sylw at un o’r sleidiau a ddangoswyd, un yn dangos rhediad y twneli
yn yr Ocli.
Robin Davies


Cymdeithas Hanes Bro Cynfal 
Pan gyfarfu’r gymdeithas yn y neuadd ym mis Chwefror, y gŵr gwadd oedd Bill Jones o’r Blaenau, sydd wedi bod yn gwneud gwaith archeolegol yng Nghwm Penamnen ers blynyddoedd bellach. 

Llywyddwyd y noson gan Emyr ac er fod nifer fechan o’r aelodau yn bresennol am wahanol resymau, mwynhawyd y cyflwyniad gan y rhai oedd yno. 

Roedd lluniau ardderchog gan Bill i gyd-fynd a’i sgwrs – lluniau o eglwys Dolwyddelan, Bryn y Bedd a Chwmorthin. Diolch i Bill am noson ddiddorol dros ben.


Merched y Wawr  Blaenau
Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y tymor newydd yn y Ganolfan Gymdeithasol o dan lywyddiaeth Ceinwen Humphries, a'r gŵr gwadd oedd Dafydd Roberts o'r Manod, gyda chymorth Gareth T. Jones ar y cyfrifiadur.

Dangosodd amryw o sleidiau o’r ardal a dynnwyd gan ei dad-yng-nghyfraith rai blynyddoedd yn ôl, a’u cymharu â rhai diweddar a dynnwyd gan Dafydd ei hun.

 

O hen ffordd Dolwen a'r Tyrpag Newydd i ganol y dref a'r diwydiant chwareli, gwelwyd newidiadau mawr.  Cyn gorffen cafwyd cwis  darluniadol o ddarnau addurniadol a dyddiadau a welir ar rai o adeiladau'r dref, a syndod oedd sylweddoli cyn lleied yr ydym yn sylwi ar yr hyn sydd o'n cwmpas.

Diolchwyd i'r ddau am noson ddifyr gan Ellen Evans.


Merched y Wawr Llan
Patrick Young, Cyfarwyddwr Artistig Cwmni OPRA Cymru, oedd y siaradwr gwadd yn ein cyfarfod fis Chwefror. Cawsom sgwrs ddifyr ganddo yn olrhain hanes sefydlu’r Cwmni, gan egluro sut yr oedd wedi gweld bod y Gymraeg yn benthyg ei hun i opera.

Clywsom mai ei weledigaeth oedd chwalu’r elfen uchelael sy’n nodweddiadol o opera, gan ddod â’r cyfrwng o fewn cyrraedd pawb. Wrth ddiolch iddo, llongyfarchodd Nan Rowlands y Cwmni ar lwyddiant ‘Carmenâd i Ysgolion’ a dymunodd yn dda i’r daith nesaf yn ystod mis Mawrth gyda ‘Deigryn yn y Dirgel’.
-------------------------------------------

Ymddangosodd yr adroddiadau uchod yn rhifynnau Chwefror a Mawrth 2016.
Gallwch ddilyn hanesion eraill o'r cymdeithasau efo'r dolenni isod.