Cofiwch fod rhifyn Chwefror ar gael i'w lawr-lwytho am ddim o wefan Bro 360.
Yno hefyd mae pob rhifyn sydd wedi'i gyhoeddi'n ddigidol, yn ogystal â'n rhifyn arbennig, sef rhifyn 500. o fis Rhagfyr 2020.
Dyma chwip o lun gan y ffotograffydd a'r mynyddwr lleol Gerwyn Roberts sydd ar glawr rhifyn Chwefror 2021, ynghyd â phenillion i'r Moelwynion gan William Jones.
Colofn Olygyddol Glyn Lasarus Jones
Pleser yw cael cyflwyno rhifynnau 501 a 502 - nid i’ch dwylo yn anffodus, ond i sgriniau eich cyfrifiadur neu ffonau neu lechi.
Oherwydd yr ansicrwydd o ran pryd y codid y cyfyngiadau teithio a phryd fyddai rhai siopau yn cael ail-agor, gwnaethpwyd y penderfyniad anodd i wneud rhifynnau cyntaf 2021 yn ddigidol.
 |
| Edrych ymlaen at y gwanwyn! |
Os ydych chi’n nabod rhywun heb fod y we ganddynt, beth am argraffu copi neu dudalen neu ddwy ar eu cyfer?
Gobeithio y cawsoch chi i gyd fwynhad o ddarllen rhifyn dathlu Llafar Bro – y 500fed rhifyn ym mis Rhagfyr.
Ymlaen at y milfed rŵan. Os yw fy nghyfrifo’n gywir, mi fydd hi’n 2065 arnom yn cyhoeddi’r rhifyn hwnnw, a minnau yn ei brynu o fy mhensiwn, a bwrw y bydd pensiwn ar gael bryd hynny, a’r Gymraeg yn dal i gael ei siarad yn y cornelyn hwn o’r ddaear.
Am flwyddyn ryfedd oedd y llynedd. Dechreuodd yn ôl yr arfer fel pob blwyddyn yn ei dro, ac yna daeth y cyfyngiadau symud ar ein gwarthaf. Rhyfedd fel y newidiodd pethau. Dim awyrennau yn yr awyr, pobl yn crwydro’r bryniau efo’u teuluoedd, a llond y lle o Gymraeg. Ond yna daeth yr unigrwydd a’r ansicrwydd a’r rhwystredigaeth, gyda llawer yn gaeth i’w cartrefi ac yn ofni gadael, a llawer yn wir yn dal heb adael eu cartrefi bron o gwbl ers mis Mawrth. Do yn wir, bu’r cyfnod clo yn falm ac yn felltith ar yr un pryd.
Darllenais ambell erthygl ddiddorol iawn yn ddiweddar yn cymharu agweddau o’r Pla Du, neu Haint y Nodau, fel y gelwid hi, gyda chlwy’r corona. Afiechyd hollol ofnadwy oedd y Pla Du a ysgubodd drwy Gymru mewn sawl ton rhwng y bedwaredd ganrif ar ddeg a’r ail ganrif ar bymtheg.
Bryd hynny, fel heddiw, gwelwyd llywodraethau yn gogor-droi cyn ymateb. Yn wir, gydag un don o’r Pla Du yn 1665, gwelwyd achosion o’r llywodraeth yn celu’r gwirionedd ac yn tanamcangyfrif nifer y meirw. Mae sôn bod rhai gwledydd wedi gwneud hynny y llynedd gyda Cofid. Adeg y Pla Du, gwelwyd y cyfoethogion yn ffoi o Lundain, gan gynnwys meddygon a’r teulu brenhinol eu hunain. Gwelsom ni yng Nghymru yr un ecsodus hwn i’n cefn gwlad yn ystod y cyfnod clo. Ond mi welwyd dewrder adeg y Pla Du yn ogystal, gyda Maer Llundain yn gwrthod gadael y ddinas rhag lledaenu’r haint. Gwelsom ninnau hefyd ddewrder gweithwyr y gwasanaeth iechyd yn rhoi eu lles eu hunain yn y fantol i ymdrin â’r cleifion.
Hunanynysu am bythefnos oedd yn rhaid i ni ei wneud os oedd symptomau arnom, ond pan oedd y Pla yn Llundain yn yr ail ganrif ar bymtheg, cai cleifion posib eu cloi yn eu cartrefi, peintiwyd croes fawr goch ar eu drws a rhoddwyd gwarchodwyr i sefyll y tu allan rhag ofn iddynt geisio ffoi. A bryd hynny, fel heddiw, roedd yna rai a wrthodai ufuddhau ac a oedd yn mynnu cymdeithasu a hel tafarndai. Yr un yw’r natur ddynol ym mhob oes, debyg.
Boed i 2021 fod yn flwyddyn well na’r un yr ydym ni wedi ffarwelio â hi.
----------------------------
Addaswyd o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Ionawr 2021
Mae rhifynnau digidol Ionawr a Chwefror (a mwy) ar gael i'w lawr-lwytho am ddim.
Llun -Paul W
Dilyn trwyn trwy gyfryngau’r clo mawr.
Dechrau’r ‘daith’ oedd cael benthyg llyfr gan gyfaill: ‘Yn ôl i’r Dref Wen’ (Barddas 2015) lle mae Myrddin ap Dafydd yn crwydro’r Hen Bowys yn chwilio am y llefydd hynny sy’n ymddangos yng Nghanu Heledd a Llywarch Hen, pan oedd ffinau ein hiaith a’n traddodiadau ymhell i’r dwyrain o ffin bresenol ein gwlad.
(Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2021)
 |
| Tudalen flaen y rhifyn cyntaf, Hydref 1975 |
O gymharu â heddiw roedd i’r golygyddion … yn wir y tîm cyfan … waith caled yn darparu ac argraffu bob rhifyn. Yn absenoldeb cyfleuster y cyfrifiadur fel sydd heddiw, roedd raid i’r teipyddion deipio bob gair ym mhob rhifyn, a chario teipiadur trwm yn ôl ac ymlaen rhyngddynt…
Roedd Heddus Williams yn o’r teipyddesau hynny ac mae’n dal wrth y gwaith 45 mlynedd yn ddiweddarach! Er fod y gwaith yn dipyn fwy hwylus y dyddiau hyn efo pawb yn gweithio ar gyfrifiaduron, a nifer fawr yn gyrru deunydd yn ddigidol.
Mae un arall yn ogystal sydd wedi bod ynghlwm a’r papur o’r cychwyn cyntaf a Marian Roberts, Cae Clyd, sef gohebydd Y Manod yw honno.
Diolch i’r ddwy ohonoch am eich cymwynas dros y blynyddoedd i gadw’r papur i fynd… mae’n siwr eich bod yn gweld dipyn o wahaniaeth o gymharu ddoe a heddiw yn hanes y papur!
Ar dudalen flaen y rhifyn cyntaf ceir darn golygyddol gan Lywydd Cymdeithas Llafar Bro, sy'n crynhoi yn daclus iawn pam fod y papur wedi cael ei sefydlu'r pryd hynny ac mae’n ddarn hanesyddol a dweud y gwir yng nghyd-destun y brwdfrydedd oedd ar ddiwedd y 1970au i sefydlu papurau bro ymhob rhan o Gymru. Dyma grynodeb:
"A oes angen papur newydd sbon i gylch Ffestiniog? A fyddai gan y papur hwnnw gyfraniad pendant i fywyd a diwylliant yr ardal? Creda fy mod yn siarad dros y mwyafrif wrth ateb yn ffafriol i’r ddau gwestiwn yma. Yr atebion pendant yma yw’r symbyliad sydd tu ôl i’r fenter bleserus hon – y teimlad fod yma le i bapur Cymraeg sydd yn ymwneud yn hollol a'r ardal; papur sydd yn cael ei gynhyrchu gan bobl yr ardal, a heb iddo unrhyw gyswllt a chwmnïau a diddordebau oddi allan i’r plwyfi. Eich papur chwi!
Ei nod yw gwasanaethu chwe rhanbarth yng nghylch Ffestiniog – Tanygrisiau, Blaenau, Y Manod, Llan Ffestiniog, Maentwrog, Gellilydan a Thrawsfynydd. A dyma i chi ardal sy’n gyfoethog yn ei thraddodiadau llenyddol! … Papur cartrefol yn null yr hen ffefryn ‘Y Rhedegydd’ fydd hwn … bwlch y gobeithiwn y gallwn geisio ei lenwi.
Gwasanaeth amaturaidd fydd hwn … does dim gwendid yn hynny. Wedi’r cwbl, tlawd iawn fyddai ein llyfrgelloedd heb gyfraniad yr amaturiaid ar hyd y blynyddoedd – yn feirdd, llenorion, dramodwyr, ac yn ohebwyr… Ein bwriad ydyw adlewyrchu gweithgareddau, cynrychioli agweddau barn a safbwyntiau pobl y cylch. Ni allwn obeithio wneud hynny heb gymorth rhai fel chi. Os oes gennych rywbeth i ddweud anfonwch air i Llafar Bro … llongyfarch, nodi cam, rhoi ar gof a chadw rhyw stori ogleisiol … mae colofnau Llafar Bro yn agored i chi! Ein bwriad yw cynnal colofn arbennig i chi’r merched, colofn y cewch bleser ei darllen tra bo’r gŵr yn golchi’r llestri te! A chwithau’r plant, bydd colofn arbennig i chwithau, a chyfle i anfon i’r cystadlaethau.
Ni pherthyn y papur i unrhyw blaid wleidyddol arbennig: papur annibynnol ydyw hwn, ac mae’n rhan o rwydwaith o bapurau bro ledled y wlad. Awn ar drywydd pwyntiau llosg … does dim drwg yn sathru ychydig o gyrn – ond i’r ffeithiau fod yn deg a chywir. Ni fyddwn yn cystadlu yn erbyn unrhyw bapur arall … papur misol fydd hwn yn rhoi ar gof a chadw digwyddiadau ardal mewn dull cynnes a chartrefol. Cyhoeddir Llafar Bro ar y dydd Iau cyntaf bob mis.
Gyda’r tâl am y papur byddwn yn cynnal y gwaith argraffu a bydd arian yr hysbysebion yn talu costau offer cynhyrchu. Llafur cariad fydd yr holl waith - a hynny mewn cyfnod pan mae pawb yn disgwyl tal am unrhyw gymwynas.
Does dim yn well tonic i rai oddi cartref na derbyn ychydig o newyddion am eu bro enedigol (ac yma anogir pawb i anfon copi neu i sefydlu tanysgrifiad i alltudion ardal Llafar Bro)."
O ran amcan a phwrpas Llafar Bro does fawr wedi newid … mae’n dal yn bapur i’r ardalwyr a rhan helaeth ohono yn gyfraniadau'r darllenwyr ac felly bydd yn aros. Mae’r diwyg yn dipyn gwahanol erbyn hyn ac mae Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst sy’n cysodi ac argraffu'r papur bellach yn ei gynnig mewn lliw erbyn hyn ac mae dipyn rhwyddach i gynnwys lluniau lliwgar deniadol o olygfeydd a thrigolion y fro.
Saith geiniog oedd pris y rhifynnau cyntaf. Dw i'n cofio mam yn dweud ei fod yn fargian am swllt a chwech! Doedd ond tair blynedd ers i Gymru droi at y system ddegol ac roedd nifer yn dal i feddwl yn yr hen arian bryd hynny! Gellid fod wedi prynu holl rifynnau’r flwyddyn gyntaf am 77 ceiniog! Ymhen y flwyddyn yn mis Tachwedd 1976, codwyd pris y papur i 10 ceiniog ac arhosodd y pris hwn yn ddi-newid hyd Ionawr 1984 pan godwyd y pris i 15 ceiniog.
TVJ
Englynion croeso i Llafar Bro gan Sion Gwyndaf, o dudalen flaen y rhifyn cyntaf:
Lleufer o fri - llafar y Fro -yn hwn
Mae heniaith pob Cymro.
Yn weddus y boed iddo
Wên y byd, a gwyn y bo.
Rhoed papur i’n cysuro -a’i ddoniau
A’i ddeunydd di-guro.
Hir fo’i oes, a rhown groeso
Hael a brwd i arlwy bro.
Gorau llên a ddarllenwn -ohono
Yn hynaws myfyriwn.
Ei olud eto welwn,
A chofir yn hir am hwn.
-------------------------------
Yn y darn hwn rydym yn edrych ar rai o luniau a phenawdau a ymddangosodd yn y papur yn ystod y flwyddyn gyntaf.
Gan fy mod wedi cael fy atgoffa bod Llafar Bro wedi cyrraedd y 500fed rhifyn, hoffwn edrych yn ôl ychydig ar ambell beth yn ymwneud â'n papur bro. Bûm yn gysylltiedig â Llafar Bro bron o'r dechrau - pan oeddwn yn gweithio yn y chwarel, ac i'r cynllun atgyweirio caeau chwarae. Byddwn yn cynorthwyo gyda'r plygu ar y nos Fercher y deuai o'r wasg, ac yn ei werthu yn fisol, ar wahan i fis Awst, pan nad oedd rhifyn. Fy rownd i oedd: dechrau wrth ein tŷ ni, sef Bryn Gwynedd, Rhiwbryfdir i lawr at Fecws Lei, a gwerthu oddeutu 50 i 60 ohnonynt i gyd, boed law neu hindda. Gyda llaw, pan oedd hi'n glawio yn drwm, gwisgwn gôt hir dywyll, a het law (souwester) a phan ddeuai ambell un i'r drws ar ôl imi roi cnoc arno, mi fyddent yn dychryn gan feddwl mai plismon oedd yn galw heibio.
Roedd amryw o'm cwsmeriaid yn edrych ymlaen at gael ei ddarllen gan y byddai newyddion bro, cyfarchion teuluol, ac ambell stori am dro trwstan, hen luniau, ayyb, ynddo, - sef rhai nad oedd ar gael yn yr un o'r papurau eraill, a'r cyfan yn Gymraeg. Pa fodd bynnag, fel un sy'n ymddiddori mewn hanes lleol, byddwn wrth fy modd yn darllen hen hanesion gan wahanol gyfranwyr i'r papur –a dyna sydd gennyf y tro hwn, sef cipolwg ar rai o'r atgofion difyr hynny a ymddangosodd ynddo yn ystod y cyfnod 1975-1985.
Ymddangosodd atgofion am ardal Rhiwbryfdir ynddo gan y diweddar Glyn Bryfdir yn 1978 a dyma un stori fach dda ganddo am Lei, y ci bach:
Oes gan anifail gymeriad?
Buasai holl blant y Rhiw yn dweud fod yr Hen Lei yn gymeriad arbennig iawn. Ci o eiddo Ioan Dwyryd oedd Lei, ond acw treuliodd rhan fwyaf o'i fywyd. Cysgai wrth droed y grisiau a hyd heddiw byddaf yn codi fy nhroed wrth fynd heibio'r fan. Gwnai bopeth ond siarad, a chymerai ran yn chwarae'r plant bob amser. Deuai gyda mi i'r ysgol bob dydd a byddai wrth y drws yn fy nisgwyl allan am dri o'r gloch… Ambell noson byddai mam yn dweud wrthyf am fynd i siop 'William Thomas y Chips'. Neidia'r hen gi ar ei draed a ffwrdd ag ef. Wn i ddim a oedd yn gallu dweud wrth William Thomas beth oedd y neges, ond byddai gwerth naw ceiniog yn barod erbyn i mi gyrraedd y siop.
 |
| Stryd Fawr y Blaenau yn yr 1970au |
Ymdrochi
Byddem yn cael hafau poeth yn Stiniog yr adeg hynny. Yn Nhanygrisiau roedd o leiaf pedwar lle y gallem ymdrochi. Y gair a ddefnyddid yn aml am hyn oedd "plymio". Yr oedd y Merddwr Mawr a'r Merddwr Bach (y ddau erbyn hyn o dan Lyn Ystradau). Yr oedd Llyn Hogiau yn afon Cwmorthin uwchben Tyn Pistyll. I'r merched a'r plant lleiaf yr oedd Llyn Merched - darn o afon Cwmorthin y tu ôl i Tŷ Mawr –lle codid argae i wneud llyn bach bas i ymdrochi ynddo.
Pwy all ddweud wrthym pwy oedd yn galw ei hun yn 'Ar Wasgar' ?
Alltud arall a fyddai'n anfon amheuthun difyr o'i atgofion a fyddai W. M. Jones, Prestatyn. Dyma un stori o'i eiddo -
Eirth
Eidalwr yn dod o gwmpas y wlad hefo performing bears – eirth ar tsiaen (cadwyn). Cofio am y diweddar Barchedig D. Garfield Owen a minnau yn mynd am dro i ben y Crimea am y tro cyntaf erioed, ac wedi cyrraedd y copa, yn dod i gyfarfod y bobl a'r eirth, ac yn ei charlamu mewn braw i lawr yn ein holau.
Un o'm hoff golofnau yn yr 80au oedd 'Dyddiau Gynt - Atgofion Alun Jones, Benar View'. Os cewch gyfle darllenwch rai ohonynt er mwyn ichi gael hwyl iawn. Yn wir, y mae hi'n anodd penderfynu pa stori i ddewis gan fod cymaint ohonynt yn peri i un chwerthin yn iawn. Beth bynnag, dyma un o'm ffefrynnau gan fy mod yn hoff iawn o storiau am y...
Twnnel Mawr
Bu'r twnnel mawr yn eithriadol o hwylus i Stiniog ar fwy nag un achlysur yn y gorffennol, pan fyddai'r ffordd dros Fwlch Gorddinan (y Crimea) a'r lein i'r Bala wedi eu cau gan eira. Cofiaf un adeg yn y flwyddyn 1937 pan ddechreuodd fwrw eira nos Sadwrn, a bu'n bwrw drwy dydd Sul, ac erbyn bore dydd Llun roedd eira trwchus iawn.
Dywed ymhellach iddynt fethu a chael y 'trên mail', chwech o'r gloch i fyny, ac roedd trên y gweithwyr yn sobor o hwyr yn cyrraedd stesion Dolwyddelan. Beth bynnag, aed i fyny cyn belled a Roman Bridge yn weddol rwydd, ond wedyn, bu'n waith llafurus i glirio'r eira at y twnnel. Erbyn hynny roedd yr injian angen dŵr a bu'n rhaid i'r gyrrwr, Ifor Roberts, lenwi sach o eira er mwyn cael dŵr yn nhanc yr injian.Wrth fynd trwy'r twnnel cawsont rybudd detonators bod y pen arall wedi cau, a methasant a dod allan ohono oherwydd y lluwchfeydd. Erbyn cyrraedd platfform y stesion roedd hi'n 8:10 y nos, wedi teithio chwe milltir o 11 y bore !
Bu Bwlch Gorddinan a lein y Great i'r Bala ar gau am dros wythnos, a mynych y clywais Jack Evans y checker yn dweud wrth rai o'r masnachwyr fyddai'n cwyno fod eu nwyddau ar ôl. Peidiwch a chwyno da chwi, onibai am y twll yna fe fuasech wedi llwgu ers llawer dydd.
Gan fod gofod yn brin bydd yn rhaid imi adael rhai o'm hoff atgofion a cholofnau difyr Llafar Bro o'r 70au tan rywdro eto. Nid oes dwywaith amdani, bu amryw ohonynt yn boblogaidd iawn, yn addysgiadol, ac yn ennyn diddordeb y darllenwyr. Dyma enwi rhyw ychydig – Atgofion W. H. Reese; Sgotwrs Stiniog gan fy niweddar gyfaill Emrys Evans, I'r Merched; Colofn Byd Natur Ken Daniels, a sawl un arall.
O.N. Canmoliaeth o'r mwyaf i bawb sydd wedi bod ynglŷn â Llafar Bro tros yr holl flynyddoedd a boed iddo hir oes a gobeithio y bydd rhai yn dathlu sawl carreg filltir arall yn ei hanes.
---------------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2020
Pan sefydlwyd Llafar Bro, 45 mlynedd yn ôl, y freuddwyd oedd gallu darparu deunydd darllen a fyddai o ddiddordeb i ni, bobl y cylch, a hynny yn ein hiaith ein hunain.
 |
| Gobeithio am wawr newydd -nid machlud ei ddyddiau- mae Llafar Bro! (LLUN- Keith O'Brien) |
"Cyhoedda perchnogion Y Cymro fod trefniadau wedi eu cwblhau i ymgorffori Y Rhedegydd yn Y Cymro o’r wythnos nesaf ymlaen ... Trwy’r ymgorfforiad hydera Y Cymro y gall gadw’n fyw deitl hen a pharchus Y Rhedegydd a pharhau i wasanaethu darllenwyr a theuluoedd cylch Blaenau Ffestiniog a fu’n gefn iddo cyhyd.”
Bydd rhai ohonom yn cofio cyfraniadau clodwiw ein gohebydd lleol Ernest Jones i’r Cymro yn y cyfnod i ddilyn.
Ond pam oedd raid i’r Rhedegydd ddod i ben fel papur lleol annibynnol? Mae’r eglurhad i’w gael mewn brawddeg arall allan o’r un erthygl –
"Achoswyd hyn yn bennaf gan y cynnydd enfawr ym mhris papur ac yng nghostau cynhyrchu – codiadau y bu’n rhaid i bob papur wythnosol eu hwynebu."
A’r un rheswm, sef costau cynhyrchu, a ddaeth â’r Cymro wythnosol hefyd i ben ymhen amser. Papur misol ydi hwnnw hefyd erbyn heddiw, a’i bris yn £1.50.
Mae’r un broblem wedi wynebu Llafar Bro hefyd ar hyd y blynyddoedd, ac yn parhau felly hyd heddiw. Felly tipyn o gamp fu cyrraedd y garreg filltir o 500 rhifyn.
Rhaid derbyn, wrth gwrs, bod poblogaeth y cylch wedi syrthio rhywfaint dros y blynyddoedd, a derbyn hefyd bod mwy a mwy o ddieithriaid wedi dod i fyw yn ein mysg; pobl nad ydyn nhw’n debygol o gyfrannu mewn unrhyw ffordd at ein diwylliant ni, ond pa mor bell i ffwrdd, meddech chi, ydi’r diwrnod pan y bydd raid i Llafar Bro hefyd - fel aml i bapur bro arall, gwaetha’r modd - orfod cyhoeddi ei rifyn olaf?
Do, bu raid codi’r pris o bryd i’w gilydd dros y blynyddoedd ond a yw 80c, erbyn heddiw, yn ormod i’w dalu am bapur lleol lliwgar, sy’n llawn o newyddion a hanesion eich ardal?
Dwy neges, felly, i gloi-
Y gyntaf, i ddiolch o galon i’r rhai ffyddlon ohonoch sy’n prynu’r papur yn rheolaidd bob mis ac sydd bob amser hefyd mor barod eich cymwynas a’ch rhoddion. (Does yr un papur bro arall trwy Gymru gyfan a all ymfalchïo yn y fath haelioni.)
A’r ail, i apelio’n daer at eraill ohonoch i ddod yn gwsmeriaid rheolaidd o hyn allan, a thrwy hynny wneud eich rhan i sicrhau dyfodol Llafar Bro, nid er eich mwyn eich hun, efallai, ond er mwyn eich plant, a phlant eich plant, a fydd yma, gobeithio, i ddarllen y 1000fed rhifyn.
------------------------
Erthygl gan Geraint Vaughan Jones a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2020.
Yn dilyn cyfnod arall o gyhoeddi'n ddigidol er mwyn gwrachod ein gwirfoddolwyr, mi fydd Llafar Bro yn gwerthfawrogi'n fawr eich cefnogaeth unwaith y byddwn yn gwerthu rhifynnau papur eto! Diolch.
 |
| Meg yn yr afon |
Mae prosiectau a gafodd eu gohirio bellach yn ail-ddechrau o'r diwedd; mis diwethaf dechreuodd yr adnoddau i'r ardd bywyd gwyllt o flaen y Ganolfan Gymdeithasol gyrraedd - mae'n debyg eich bod wedi sylwi ar y gwelyau uchel newydd (i'w plannu â pherlysiau), y darn o dywarchen blodau gwyllt, a'r coed ffrwythau sy'n mynd i mewn. Bydd hwn yn rhywle i bawb fwynhau, lle gallwn (yn y pen draw!) drefnu gweithgareddau grŵp, fel garddio, dysgu am fywyd gwyllt a sut i ofalu amdano.
Dangoswyd ychydig o gariad a sylw i hen selerydd 5 Stryd Fawr a, diolch i ymdrechion Hefin Hamer, mae gennym bellach weithdy newydd, storfa logs, ystafell sychu a storfa (felly os nad ydw i yn yr afon neu'n plannu yn rhywle, dyna lle fyddai’n cuddio!).
Byddai ein gwirfoddolwyr ymroddedig wrth gwrs wedi helpu gyda'r holl waith hwn fel arfer, ond gyda'r canllawiau a'r rheolau Cofid sy'n newid yn barhaus ynghylch cwrdd â phobl eraill, yn anffodus bu'n anodd trefnu unrhyw weithgareddau grŵp i'n gwirfoddolwyr. Yn eu habsenoldeb profodd fy nghydweithwyr unwaith eto pa mor hyblyg ydyn nhw, gan eu bod nhw'n gallu mynd o lenwi ffurflenni, i lenwi sgip i lenwi gwelyau pridd yn hawdd!
Be Nesaf?
Gan fynd o un rhywogaeth ymledol i un arall, dyma'r adeg o'r flwyddyn pan fyddwn yn hogi'r llifiau cadwyn i fynd i'r afael â phla Rhododendron unwaith eto. Mae hwn yn waith awyr agored corfforol ac yn llawer haws gyda mwy o help - felly os ydych chi am fynd allan o'r tŷ, cwrdd â phobl eraill (yn ddiogel!) a chyfrannu at waith cadwraeth werthfawr yna cysylltwch â ni. Byddwn yn cadw niferoedd y grwpiau yn isel, yn unol â chanllawiau'r llywodraeth, felly bydd angen i chi gofrestru ymlaen llaw yn hytrach na dim ond troi fyny ar y diwrnod.
Cawsom ein siomi’n arw o fethu â gallu darparu hwyl a gemau yn y goedwig hanner tymor a Chalan Gaeaf i deuluoedd. OND, byddwn yn plannu llawer mwy o goed eto, yn ogystal â pherllan gymunedol, felly peidiwch â phoeni - bydd digon o gyfleoedd i gael eich dwylo'n fwdlyd yn fuan iawn!
Perllan Gymunedol – be’ ‘di hynny?!
Mae perllan gymunedol yn ofod ar gyfer tyfu coed ffrwythau er budd y gymuned gyfan. Bydd y ffrwythau a gynaeafir neu unrhyw gynnyrch a wneir ohono yn cael ei rannu gyda'r gymuned. Gall bawb gymryd rhan o'r dechrau - o blannu coed, gofalu am y coed a'u tocio, cynaeafu'r ffrwythau a gwneud cynnyrch.
Ar y cyd gyda’r Cyngor Tref, rydym wedi nodi darn o dir fydd yn ddelfrydol ar gyfer y prosiect hwn, a thros yr wythnosau nesaf byddem yn dechrau paratoi’r tir, ac wedyn bydd y plannu yn cychwyn! Bydd diwrnodau plannu yn cael eu hysbysebu o flaen llaw, ac oherwydd cyfyngiadau Covid bydd angen i ni gyfyngu ar nifer y bobl sy'n gweithio gyda'i gilydd ar un adeg, ond bydd digon o gyfleoedd i gymryd rhan! Eich perllan gymunedol CHI fydd hwn, felly cysylltwch â'ch syniadau, cwestiynau neu awgrymiadau.
* * * * *
Y Siop Werdd
Mae’r Dref Werdd wedi penodi Tanwen Roberts fel rheolwr y siop. Ers iddi gychwyn, gweithiodd Tanwen yn gwbl ddi-flino i gael popeth yn barod gyda chefnogaeth gweddill tîm y Dref Werdd, ac fe agorwyd drysau'r siop ers ychydig wythnosau bellach.
Menter gwbl newydd i’r Dref Werdd yw’r Siop Werdd; menter fydd yn galluogi trigolion yr ardal a thu hwnt i brynu faint bynnag o gynnyrch maent yn gallu fforddio ac angen. Mae cyflenwad eang o fwydydd sych a ffres, a’r rhan fwyaf gan gynhyrchwyr lleol. Mae yno gigoedd amrywiol; llysiau a ffrwythau; a llefrith. Mae llawer iawn o fwydydd sych ar werth hefyd, yn cynnwys pasta, reis, siwgr, pob math o flawd a pherlysiau. Yn ogystal, bydd gwahanol gynnyrch glanhau ar gael yno hefyd.
 |
| Tanwen yn y siop |
Dywedodd Gwydion ap Wynn, rheolwr prosiect y Dref Werdd, “Daeth syniad y siop mewn sgwrs gyda chydweithiwr tua dwy flynedd yn ôl, rhywbeth gwbl newydd i’r Dref Werdd, ond gyda ‘chydig o frwfrydedd a gwaith caled, rydan ni’n croesawu cwsmeriaid o’r diwedd. Rydan wedi cael sawl grant i wireddu ein syniad ac mae’n bwysig i ni gydnabod hynny a diolch i’r Gronfa Gymunedol, Arloesi Gwynedd Wledig a Chyngor Gwynedd gyda’u cymorth i fusnesau fentro gyda’r gronfa Arfor. Rydan hefyd wedi derbyn cefnogaeth gan yr archfarchnadoedd lleol, Co-op a Tesco.”
Rhan arall hynod bwysig o’r siop fydd yr oergell gymunedol. Byddwn yn derbyn bwydydd dros ben o archfarchnadoedd lleol, ac yna yn cynnig y bwyd i unrhyw un yn y gymuned, am ddim. Unwaith eto yn chwarae rhan yn ein gwaith amgylcheddol, drwy osgoi gyrru bwyd sy’n gwbl fwytadwy, i safleoedd tirlenwi. Bydd y cynllun yma yn mynd law yn law gyda’r banc bwyd.
Os hoffech fwy o wybodaeth am y siop, cysylltwch gyda Tanwen ar 01766 830 750 neu ebostiwch tanwen@drefwerdd.cymru neu ewch draw i weld y wefan newydd– www.ysiopwerdd.cymru
* * * * *
Newyddion o’r HWB: Cefnogi Cymuned
Wel, mae’r amser wedi hedfan ers i ni gychwyn y prosiect hwn ym mis Gorffennaf! Fel y gwyddoch mae’n debyg, prosiect chwe mis wedi ei ariannu gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i ymateb i effeithiau COVID-19 ar holl gymunedau Bro Ffestiniog (Ffestiniog, Dolwyddelan a Phenrhyndeudraeth) a’r cylch yw hwn. Felly mewn ystyr, rydym wedi bod yn gweithio i wneud pethau’n well i boblogaeth o 16,000 dros ardal o 50 milltir sgwâr.
Yn ogystal, mae sawl un wedi cael budd o'n cynllun digidol, llawer wedi derbyn cyfeiriadau i wasanaethau eraill, wedi derbyn mygydau aml defnyddiol am ddim neu wedi derbyn cefnogaeth ychwanegol mewn un ffordd neu’r llall.
Mae cyfanswm o 65 o bobl wedi elwa o’r prosiect hyd yn hyn, a’r rhif hwn yn tyfu yn ddyddiol. Mae
gennym 166 o wirfoddolwyr wedi cofrestru ar gyfer gwneud gwahanol weithgareddau. Ac mae 236 o
ymgysylltiadau wedi eu gweithredu yn ystod y pum mis diwethaf.
Rydym yn ddiolchgar a balch iawn o’r holl bobl sydd wedi gwirfoddoli gyda’r prosiect yn y misoedd diwethaf ac rydym yn gobeithio parhau i allu helpu yn ein cymunedau yn y dyfodol.
Ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol
Rydym yn gobeithio parhau i gynnig gwasanaeth ‘Sgwrs’ ymhell i’r dyfodol gyda’r gobaith o ddatblygu’r cynllun i fod yn wasanaeth cyfeillio wyneb i wyneb yn ogystal â sgwrs ffôn wythnosol.
Ein gobaith hefyd fydd defnyddio’r cyfoeth naturiol sydd ganddom yn ein hardal i dreulio amser gyda phobl yn yr awyr agored, i wella iechyd meddwl a chyfleoedd. Rydym hefyd yn gobeithio cynnal sesiynau amgylcheddol er lles plant a phobl ifanc gyda chyfleon i ddysgu am natur a derbyn profiadau newydd.
Os hoffech roi eich barn am y prosiect neu ddod yn wirfoddolwr neu fuddiolwr, cysylltwch â ni.
Non, nina a Lauren 07385 783340 hwb@drefwerdd.cymru
----------------------
Addasiad o dair erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Rhagfyr 2020
Roedd Y Dref Werdd yn un o noddwyr y rhifyn, a hoffai pwyllgor Llafar Bro ddiolch o galon iddynt am eu cymwynas.
Mae pedwar ar ddeg o fentrau cymunedol ym Mro Ffestiniog; mwy nag mewn unrhyw ardal arall yng Nghymru. Eu prif bwrpas yw gwasanaethu’r gymuned, ond maent yn cael eu rhedeg fel busnesau cymdeithasol, gyda’r budd a’r elw i gyd yn dod i’r gymuned.
Mae mentrau cymunedol yr ardal wedi dod at ei gilydd fel rhwydwaith dan faner Cwmni Bro Ffestiniog, er mwyn hwyluso cydweithrediad rhwng y mentrau a chyda’r elfennau o’r sectorau preifat a chyhoeddus sy’n greiddiol i economi sylfaenol y fro. Mae’r model cydweithredol o ddatblygu cymunedol a arloesir gan Cwmni Bro yn cyfuno agweddau amgylcheddol, economaidd, cymdeithasol a diwylliannnol o ddatblygiad y gymuned. Hynny yw, mae model Cwmni Bro Ffestiniog yn defnyddio ffordd integredig, crwn, o feddwl a gweithredu er lles y gymuned. Cymharer hyn gyda’r modd unllygeidiog mae llywodraethau yn tueddu gweithredu, yn gaeth i’w seilos.
Rhyngddynt mae aelodau Cwmni Bro yn cyflogi tua 150 o bobl. Dengys dadansoddiad o effeithiau economaidd y mentrau bod canran uchel o’u hincwm yn dod o fasnachu a bod yr incwm, i raddau helaeth iawn, yn aros a chylchdroi o fewn yr ardal.
Mae traddodiad o fenter cymunedol yn rhedeg trwy hanes Cymru ac mae’r etifeddiaeth gyfoethog hon yn sail ar gyfer adeiladu dyfodol llewyrchus. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg medrai canran uwch o bobl yng Nghymru ddarllen ac ysgrifennu nag mewn bron unrhyw wlad arall. Cyflawnwyd hyn drwy fenter cymunedol blaengar yr ysgolion cylchynol. Codwyd addoldai ar hyd a lled y wlad, neuaddau gweithwyr, cymdeithasau adeiladu, mentrau cydweithredol amaethyddol, clybiau chwaraeon, siopau cydweithredol, undebau credyd, mudiadau a phleidiau gwleidyddol, undebau llafur, cyrff addysgol a diwylliannol, gwasanaethau iechyd cymunedol a myrdd o fentrau elusennol amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol hyd at y dydd heddiw. Yr her yw addasu’r traddodiad cyfoethog hwn o fenter cymdeithasol er mwyn creu ein dyfodol.
Yn nannedd argyfwng amgylcheddol, economaidd a chymdeithasol cyfalafiaeth trawswladol heddiw mae cymunedau ar hyd a lled y byd yn ymrymuso ac yn datblygu atebion amgen ar gyfer tawsnewid y drefn, o’r gwaelod i fyny. Rydym yn rhannu gweledigaeth gyda chymunedau o Galiffornia i Gwrdistan.
Eisoes mae sawl cymuned ar draws Cymru wedi dechrau rhwydweithio a chydweithio ac y mae Mudiad Cymunedol ar gyfer Cymru yn dechrau cymryd siap, dan arweiniad Cwmni Bro Ffestiniog. Mae profiad cymunedau yn Sweden yn cynnig patrwm y gellir ei efelychu a’i addasu ar gyfer Cymru. Yn Sweden mae cymunedau ar hyd a lled y wlad wedi cydweithio i greu mudiad cymunedol gyda’i Senedd Cenedlaethol y Cymunedau sy’n sicrhau llais a phwerdy cymunedol grymus.
Daw dydd…
Er bod gan gyfalafiaeth rymoedd enfawr mae gennym fel cymunedau arf cryfach nag hyd yn oed Plwtoniwm y drefn. Rydym yn rhannu cariad at gyd-ddyn, at degwch a chydraddoldeb ac at ryddid a gweledigaeth am gymuned wedi’i thrawsnewid yn lleol, yn genedlaethol ac yn gydwladol, ynghyd â dyfodol amgen i’n planed.
Mae pobl ar hyd a lled Cymru yn holi’n aml beth yw’r rheswm am lwyddiant cymunedol yr ardal hon. Mae’r ateb yn syml: Mae Bro Ffestiniog ar flaen y gad oherwydd ein prif gyfoeth, sef hanes a phobl arbennig ein cymuned. Hwnna ydio!
* Hwyluso twf a datblygiad y mentrau cymdeithasol presennol a mentrau newydd ym Mro Ffestiniog.
* Hybu mwy o gydweithio rhwng y sector cymunedol a’r busnesau preifat sydd wedi’u hangori’n lleol.
* Cydweithredu pellach gyda llywodraethau ar lefel cynghorau cymuned, Gwynedd, Cymru a’r Deyrnas Gyfunol.
*Cydweithio gydag asiantaethau datblygiad sirol a chenedlaethol, yn cynnwys Arloesi Gwynedd, Mantell Gwynedd, Canolfan Cydweithredol Cymru a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru.
* Gweithio gyda’r byd addysg, yn cynnwys yr ysgolion, Coleg Meirion-Dwyfor, Prifysgolion Bangor, Aberystwyth a Manceinion, a chyda Rhwydwaith yr Economi Sylfaenol yng Nghymru. Ymchwilir i’r berthynas rhwng model Cwmni Bro Ffestiniog o ddatblygu cymunedol a datblygiad yr economi sylfaenol.
* Hyrwyddo cydweithrediad rhwng Cwmni Bro Ffestiniog a chymunedau chwarelyddol eraill yng Ngwynedd. I’r pwrpas hwn sefydlwyd cwmni cymdeithasol, DOLAN, ar y cyd rhwng Dyffryn Ogwen, Dyffryn Nantlle a Bro Ffestiniog i hybu datblygiad y cymunedau hyn.
* Trwy’r cynllun Rhwyd ehangu’r cydweithrediad rhwng mentrau cymdeithasol ar draws Cymru sy’n gweithio’n y Gymraeg, er mwyn cryfhau’r berthynas rhwng datblygiad cymunedol a meithrin yr iaith a’r diwylliant Cymraeg.
* Gweithio ar brosiect gydag ardaloedd chwarelyddol, glofäol a chefn gwlad ar draws Cymru i greu cyfleoedd addysgol a phrofiad gwaith er mwyn meithrin arweinwyr cymunedol y dyfodol.
* Hwyluso trafodaeth ar gynllunio corff cyllidol yn benodol i fuddsoddi yn y sector cymunedol.
* Creu strategaeth a maniffesto economaidd a chymunedol ar gyfer dyfodol amgen i Wynedd a Môn.
* Datblygiad pellach BROcast Ffestiniog, sef darlledu digidol cymunedol, a chydweithio gydag ardaloedd eraill i hybu rhwydwaith o gyfryngau cymunedol ar draws Cymru.
www.cwmnibro.cymru
-------------------------
Addasiad o erthygl ymddangosodd yn rhifyn Rhagfyr 2020
Roedd Cwmni Bro Ffestiniog yn un o noddwyr y rhifyn, a hoffai pwyllgor Llafar Bro ddiolch o galon iddynt am eu cymwynas.
