Edrych ‘nôl ac edrych ‘mlaen

Be’ yda’ chi’n gofio am 1975? Os dwi’n onest, tydw i’n cofio fawr ddim! Saith oed oeddwn i, ond mae albym gadwodd fy rhieni yn nodi fy mod yn nosbarth 2 (‘standard tŵ’) Ysgol y Bechgyn, Maenofferen, ac wedi cyrraedd union 4 troedfedd o daldra! Mae’n debyg fod gen’ i ddannedd sâl ar y naw, ac mi ges i gyfres o 6 pigiad at asthma... Mae’n amlwg mae ddim isio cofio ydw i!

Yng Nghymru, roedd Gerallt Lloyd Owen wedi ennill cadair Steddfod Cricieth, T.Llew Jones wedi cyhoeddi ‘Tân ar y Comin’ ac Edward H. Dafis wedi rhyddhau eu hail albym ‘Ffordd Newydd Eingl-Americanaidd Grêt o Fyw’. Y flwyddyn honno hefyd, pleidleisiodd pobl Prydain mewn reffarendwm yn llethol o blaid aros yn y Farchnad Gyffredin Ewropeaidd; daeth Pol Pot a’r gyfundrefn greulon Khmer Rouge i rym yng Nghambodia; a bu farw’r unben Franco yn Sbaen.
 

Roedd yna fwrlwm yng Nghymru ganol y saithdegau hefyd, gyda  sefydlu nifer o bapurau bro, ac ar frig y don honno, cyhoeddwyd Llafar Bro am y tro cyntaf erioed ym mis Hydref 1975. Efo rhifyn Rhagfyr 2020, mae papur misol Bro Ffestiniog wedi cyrraedd carreg filltir nodedig iawn.
 

Roedden ni’n benderfynol o nodi’r llwyddiant yma mewn ffordd uchelgeisiol, a dyna pam ein bod wedi dosbarthu copi am ddim i bob cartref yn y fro. Gwnaed hyn yn bosib gan gyfraniadau hael gan Gwmni Bro Ffestiniog a’r Dref Werdd, a grant Hwb Cymunedol  ar gyfer ymateb i effeithiau Covid. Mi fyddai wedi bod yn amhosib dosbarthu’r papurau i dair mil a hanner o dai, heb ymdrech anghygoel staff y Dref Werdd fu’n cydlynnu criw brwd o wirfoddolwyr sydd wedi rhoi eu hamser i’r cynllun.
 

Mae llawer o bethau’r saithdegau wedi diflannu (mae gen’ i ddannedd go lew rwan, diolch am holi) neu wedi mynd yn angof, ond mae Llafar Bro yma o hyd. Gobeithio y cytunwch fod ein papur cymunedol  yn edrych yn well wrth fynd yn hŷn, a’i fod yn parhau i ddarparu erthyglau diddorol a newyddion o bwys i bobol wych Bro Ffestiniog!
 

Diolch enfawr i’r gwirfoddolwyr sydd wedi dod a Llafar Bro i’r byd 500 o weithiau ers 1975, a diolch hefyd –ymlaen llaw- i’r gwirfoddolwyr ddaw a’r 500 nesa’ atom. Pwy a ŵyr nad oes yn eich tŷ chi, blentyn neu berson ifanc, sydd a’i fryd ar ddim byd ond y ffôn symudol a ffilmiau TicToc heddiw, ond a fydd efallai, yn y dyfodol yn sgwennu darn fel hwn ar gyfer y milfed rhifyn!  

 

Mwynhewch Llafar Bro am ddim y mis yma, ond cofiwch os medrwch, gyfeillion, brynu rhifyn Ionawr a phob mis wedyn,  a gyrru newyddion a lluniau i mewn trwy’r flwyddyn hefyd, er mwyn cyfrannu at ddyfodol eich papur bro chi. 

Diolch bawb.
Paul, cadeirydd Cymdeithas Llafar Bro.
 

(Gyda llaw, mi fydd ychydig gopïau ar gael yn y siopau os hoffech brynu ail gopi, ac os gwyddoch am dyddyn diarffordd neu rywun sydd heb dderbyn eu copi nhw, cynghorwch nhw i gysylltu â ni cyn gynted â phosib.)
----------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2020

Cysur cymdogaeth

Cerdd gan Vivian Parry Williams, ar gais BroCast Ffestiniog, yn ystod gofid covid. 

 

Ffordd o fyw a newidiodd yn sydyn,
mae’r effaith i’w weld ar bob stryd,
y gelyn a ddaeth yn ddi-rybudd,
i’n dychryn, ac i newid ein byd.

R’wyn colli cyfarfod ’rhen gwmni,
a ffrindiau dros sgwrs yn y dre’,
gan obeithio ’daw’r haul unwaith eto
i godi’r hen hwyliau ynte.

Mae’n chwith am yr hyn oedd yn arfer
mewn lle sydd mor annwyl â hwn,
’does unlle’n y byd fel ein hardal
am wir gyfeillgarwch, mi wn.

A diolchaf bob dydd am gymdogaeth
a chymdeithas arbennig ein bro;
mae hynny yn eli i’r galon,
i f’anwesu yn llon, fel bob tro.

A phan ddaw yr haul dros ein bryniau   
i adfer yr hyn oedd yn bod,
cawn ddiolch i Dduw am ein gwarchod,
a gweddïo am yr hyn sydd i ddod.



Yn y ffilm fer isod gan BroCast Ffestiniog, mae Ceri Cunnington yn adrodd y gerdd

Tanysgrifiad 2021

Gweler isod y prisiau perthnasol i dderbyn 11 rhifyn o Llafar Bro trwy’r post (bob mis heblaw Awst).  

Cymru a gwledydd Prydain:    £20*   (neu   £12.76*)
*£20 i danysgrifwyr newydd ond £12.76 i’r rhai hynny oeddynt wedi tanysgrifio eleni ond sydd wedi colli derbyn pedwar rhifyn (Ebrill, Mai, Mehefin a Gorffennaf) drwy’r post oherwydd yr argyfwng Covid. Cyhoeddwyd y pedwar rhifyn yn ddigidol ac roeddynt yn rhad ac am ddim ar lein.

Gweddill Ewrop:        £43*   (neu   £27.40*)
*£43 i danysgrifwyr newydd ond £27.40 i’r rhai hynny oedd wedi tanysgrifio eleni.

Gweddill y byd:            £50

Erbyn hyn, mae'n bosib tanysgrifio'n ddigidol hefyd:

Pris derbyn 11 rhifyn pdf trwy e-bost:    £20 -i bedwar ban y byd!

PWYSIG - Gofynnir i bawb sydd am dderbyn Llafar Bro bob mis i gysylltu â’r Trysorydd, Sandra Lewis, i drefnu’r tâl perthnasol, cyn gynted â phosib, os gwelwch yn dda. 

sandralewis62[AT]icloud.com    neu    01766 831 539

NEU beth am drefnu tanysgrifiad i Llafar Bro fel anrheg Nadolig!  

 

Gan ddymuno Nadolig dedwydd a diogel, a blwyddyn newydd well i bob un o'n cefnogwyr.

 

Galwad am Ysgrifennydd i GPD Amaturiaid y Blaenau

Fel y gwyddoch mae Clwb Pêl-droed Amaturiaid y Blaenau wedi mynd o nerth i nerth dros y dair mlynedd ddwythaf. Ar y cae, mi gafwyd dyrchafiad i Adran 1 cynghrair Welsh Alliance, a bu’r timau ieuenctid yn hynod lwyddiannus hefyd. Gwelwyd adfywiad anhygoel oddi ar y cae hefyd, gyda ysbryd gymunedol braf yn lledu drwy’r clwb a’r gymuned. Cynyddodd y torfeydd o gefnogwyr, a’r niferoedd o unigolion sy’n ymuno i helpu a gwirfoddoli ymhob agwedd o’r Clwb, ac mae nifer y noddwyr ymysg busnesau lleol hefyd yn tyfu. Bellach mae Cae Clyd ar bnawn dydd Sadwrn yn ddigwyddiad cymdeithasol a theuluol, yn dod â’r gymuned at ei gilydd.

Hefyd, dros y flwyddyn a hanner ddwytha cafwyd ymdrech wirfoddol anferthol gan y chwaraewyr, y pwyllgor a’r cefnogwyr, gyda chefnogaeth caredig sawl cwmni lleol, i gwblhau datblygiadau angenrheidiol i Gae Clyd er mwyn cyflawni gofynion rhaglen ailstrwythuro pyramid cynghreiriau Cymdeithas Bêl-Droed Cymru. Cyflawnwyd y gwaith trwy ymdrech arwrol a llwyddodd yr Amaturiaid i gael eu derbyn fel clwb Tier 3, ac i chwarae yn y gynghrair newydd ‘Ardal Gogledd-Orllewinol’ – ar lefel tri ym mhyramid cenedlaethol Cymru. 

Erbyn hyn mae pwyllgor CPD Amaturiaid y Blaenau wedi tyfu a ffynnu. Mae criw da a bywiog yn rhannu pob math o ddyletswyddau (ac mae croeso i unrhyw un rhoi cais i ymuno). Fodd bynnag, mae’r Clwb yn chwilio am unigolyn i ymgymeryd â swydd yr Ysgrifennydd – rhywun fyddai’n hapus i ymuno efo’r criw a bod yn rhan o’r bwrlwm a’r cyfnod cyffrous sydd o’n blaenau fel clwb pêl-droed. Nid yw dyletswyddau’r swydd yn drwm, ond mae nhw’n rhai allweddol. Os oes ganddoch ei hawydd hi, cysylltwch â Dafydd Williams ar 07717 430 665 am fwy o wybodaeth. Byddwn yn falch iawn i’ch croesawu i’n plith.

DPW

Rhod y Rhigymwr -Beirdd y Bore

Pennod arall o gyfres Iwan Morgan

Wrth fwrw golwg drwy fy silffoedd llyfrau’r diwrnod o’r blaen, a cheisio penderfynu be oedd i fynd i’r bocs ailgylchu neu peidio, dyma ddod o hyd i gyfrol fechan gan Dafydd Owen, a gyhoeddwyd ym 1945… ‘Beirdd y Bore’.  Ynddi, ceir astudiaeth fer o un-ar-bymtheg o feirdd Cymreig fu farw’n ifanc. Mae’n cynnwys enwau cyfarwydd fel Ann Griffiths, Dolwar Fach, Hedd Wyn a Ieuan Gwynedd … y gŵr o gyffiniau’r Brithdir a Rhydymain y coffawyd dwy ganrif ei eni’n ddiweddar. Mae enwau eraill llai cyfarwydd – dau ohonynt efo cysylltiad â dalgylch Llafar Bro.

Y cyntaf o’r rhain ydy IOAN TWROG [1837-51]

‘...bachgen oedd yn eithriad hyd yn oed ymhlith beirdd ieuainc.’  Pan oeddwn yn astudio llenyddiaeth Saesneg yn Ysgol Tywyn ers talwm, deuthum ar draws beirdd athrylithgar o’r wlad honno a fu farw’n ifanc … y ‘Beirdd Rhamantaidd’ Percy Bysshe Shelley [1792-1822] a John Keats [1795-1821], yn 29 a 25 oed, ond mae clywed am fachgen ifanc o Ddyffryn Maentwrog a allai ysgrifennu ‘marwnadau, englynion, darlith a chân i’r milflwyddiant cyn bod yn ddeuddeg oed’ yn rhywbeth anhygoel.

Maentwrog gan Llywelyn2000, CC BY-SA 4.0 trwy Wikimedia Commons

Pregethwr efo’r Bedyddwyr Albanaidd oedd tad ‘Ioan’ … William Roberts, Maentwrog. Roedd brawd i’w fam – John Roberts, ‘Siôn Twrog’ yn fardd pur adnabyddus yn yr oes honno. Dysg oedd popeth i ‘John Bach’. Yn bedair oed, gallai ddarllen yn rhugl, a dywedir y byddai yn ‘pregethu’ i’w gyfoedion yn bump oed. Cafodd addysg yn gynnar, ac erbyn cyrraedd naw oed, dechreuodd gyfansoddi ei doreth barddoniaeth, cyfieithiadau, traethodau a phregethau.

Anfonodd bryddest – ‘Y Morwr’ ac englyn – ‘Castell Harlech’ i Eisteddfod Madog ym 1851, a dywedid mai’r englyn hwnnw a fuasai’n fuddugol ‘pe bai wedi cyrraedd mewn pryd’:

Ei fawredd ddengys ei furiau, - cadarn
Y codwyd ei dyrau
A’i lydan adeiladau –
O dan hwn, gwêl donnau’n gwau.

Cafodd ei urddo’n yr eisteddfod honno â’r enw ‘Ioan Twrog’, ond ymhen mis wedi hynny, clywyd ei fod yn wael iawn. Bu farw ar 19 Rhagfyr 1851 … yn 14 oed.

Yn nes at ein dyddiau ni, cafwyd Richard Jones, a adwaenid dan yr enw barddol AP ALUN MABON [1903-40]. 

Fe’i ganwyd ym Mryn-tirion, Glan-y-pwll, a’i addysgu yn ysgolion Glan-y-pwll a Phen-sarn, Amlwch. Yno ym Môn, gyda’i ewyrth, y dechreuodd farddoni. Gwnaeth enw iddo ei hun drwy gipio gwobr am draethawd ar Forgan Llwyd o Wynedd.

Dychwelodd i’w hen ardal yn ŵr ifanc pwyllog a rhadlon, gan ymhyfrydu yn y gelfyddyd o drin geiriau. Aeth i weithio i’r chwarel, ond fel nifer o’i gyfoedion, aeth llwch y garreg i’w ysgyfaint a thorrodd ei iechyd i lawr cyn ei fod yn ddeg-ar-hugain oed. Treuliodd amser hir yn ysbytai Machynlleth a Thalgarth, ond gwyddai nad oedd gwella i fod. Nid rhyfedd felly mai cerddi cystudd a digalondid oedd y rhan fwyaf o’i gyfansoddiadau. Ond yr oedd yn ffrind i’r ardal, a chanodd lawer englyn a thelyneg ar ôl ei gyfeillion. Cysurodd lawer ar eraill, ond prin oedd ei gysur ef. Er hynny, ni chollodd ffydd mewn daioni a chyfeillgarwch.

Ugain oed oedd pan enillodd ei gadair eisteddfodol gyntaf. Roedd wrth ei fodd efo Awdl ‘Yr Haf’ a gweithiau R. Williams Parry, a hoffodd yn fawr weithiau Crwys, Eifion Wyn a Hedd Wyn. Ceisiodd godi ei galon ar waethaf pob cystudd, a gobeithio yn erbyn gobaith:-

Ond er i mi gael fy nghaethiwo fel hyn
Rhwng muriau f’ystafell yn glaf,
Rwy’n disgwyl ca’i wella a mynd am dro
I’r meysydd cyn diwedd yr haf.

Ac fel’na rwy’n byw – rhyw gysuro fy hun
Y daw pethau’n well yn eu tro;
Mae’r dyfodol yn dywyll, mae’n wir, ‘rhen Ddei,
Ond mae gen i ffydd ynddo Fo.

Bu farw’n 37 oed, ar ddydd cadoediad, 1940 a’i gladdu ym Mynwent Bethesda. Cyhoeddwyd cyfrol goffa iddo, wedi ei dethol a’i golygu gan J. W. Jones ym 1941 – ‘Gwrid y Machlud’.

Gyda bygythiad y Gofid yn parhau o fewn y tir, byw mewn gobaith wnawn ninnau y cawn ryddid yn fuan o gaethiwed y clo.

IM
-------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2020

 

 

Dosbarthu rhifyn 500

 Roedd lojistigs y peth yn anferth: danfon 3500 copi o Llafar Bro i bob tŷ yng nghôd post LL41..!

Ond doedd y dasg ddim yn dychryn criw diwyd Hwb Cymuned a'r Dref Werdd. Aed ati i drefnu myrdd o wirfoddolwyr a rhannu tri phlwyf Bro Ffestiniog yn strydoedd a stadau, ardaloedd ac anheddau. 

Am y tro cyntaf erioed daeth Llafar Bro o'r wasg yn Llanrwst i Stiniog mewn cerbyd trydan, a chymaint oedd pwysau'r 32 bocs, roedd Gwydion yn poeni wrth weld lefel y batri'n suddo'n gyflym iawn ar ei ffordd i fyny'r Crimea. Trwy lwc roedd digon ar ôl i'w gludo dros y top ac i lawr yn saff pen yma!

 

Ar fore dydd Iau, roedd criw rhaglen Heno, S4C yn swyddfa'r Dref Werdd i ddal y cyfri a'r dosbarthu ar gamera, cyn i bobol orau'r byd -pobol Bro Ffestiniog- fynd efo pecynnau o Llafar Bro i'w rhoi trwy ddrysau pawb. 20 i fan hyn, 100 i fan draw, fesul dipyn, nes i'r newyddion gyrraedd ar y grŵp watsapp nos Wener fod pob man wedi ei wneud.

 

Ymdrech anhygoel gan griw arbennig. Diolch o galon i bob un.

Mae'n anochel efallai bod ambell dŷ wedi cael dau rifyn ac ambell un arall heb gael yr un o bosib. Os nad ydych wedi derbyn copi, gadewch i ni wybod, ac mi drefnwn ni rywbeth efo chi!

Os hoffech, gallwch lawrlwytho copi pdf o wefan Bro360. Cofiwch annog eich teulu a'ch ffrindiau ym mhedwar ban y byd y gallen nhwythau lawr-lwytho'r rhifyn am ddim hefyd.

Mae'r gwaith o gyhoeddi rhifyn 500 Llafar Bro wedi golygu llawer iawn o chwys a llafur cariad, gwirfoddol, ac mae o wedi dangos eto mor arbennig ydi ysbryd cymunedol Bro Ffestiniog! 

Mae wedi golygu costau ychwanegol hefyd wrth reswm i argraffu pedair gwaith yn fwy o gopiau na'r arfer- a'u rhoi nhw am ddim! Felly hoffai Llafar Bro ddiolch eto i Hwb Cymuned am y grant covid, ac i'r Dref Werdd a Chwmni Bro Ffestiniog am y gefnogaeth ariannol hael; yn ogystal â chymorth ymarferol amhrisiadwy y dair fenter.

 

Cofiwch, os ydych awydd dosbarthu Llafar Bro bob mis i'r rhai sy'n ei brynu yn eich stryd chi (nid pob tŷ!) -cysylltwch os gwelwch yn dda.

Mae Yr Odyn, papur Dyffryn Conwy, a Llafar Bro papur ardal Blaenau Ffestiniog a Thrawsfynydd, wedi cyrraedd 500 o rifynnau, a dyma rai o'r bobl sydd wedi bod yn gyfrifol am lwyddiant y ddau bapur!🗞️ pic.twitter.com/ezvUsx3fXF

— Heno 🏴󠁧󠁢󠁷󠁬󠁳󠁿 (@HenoS4C) December 14, 2020

 

Geirau: Paul W

Lluniau: Y Dref Werdd/Hwb Cymunedol

Logo: Dime Elenov

- - - - - -

DATHLU 500

Dyma'n lle ni

Erthygl wadd, yn arbennig i'n gwefan, gan Elin Hywel.

Wrth droedio tir adra fyddai’n meddwl yn aml pa mor wahanol oeddwn i bob tro i mi daro’n nhroed i’r ddaear yma? Pa bethau oedd yn llenwi 'mhen?
 

Dwi’n siŵr mod i’n cofio i mi sefyll yn y fan hyn flynyddoedd ynghynt yn damnio mod i heb wisgo côt i fynd i’r ysgol a bod y glaw yn fwy fel bwledi o rew na dŵr. Poen yr oerfel yn crisialu’r atgof debyg iawn. Dyddiau yma, pan fyddai’n gwylio’r hynaf yn mynd i’r ysgol – heb ei chôt, fyddai'n gweiddi o ben grisiau “ti di cofio masg?” Rhyfedd ‘di troad amser. Ac er fod y ddau yn brofiadau yn bell ar wahân dim ond sefyll yn y fan yma sydd raid ac mae profiad merch a mam yn plethu’n un.
 

I mi mae perthynas cof a lle yn annatod, un yn galluogi’r llall. Heb hanes, heb gof, heb brofiad ac emosiwn beth ydi lle ond diarth? A lle a’r gallu i blethu llanast profiad yn yr un eiliad oesol. Braint o allu hawlio’n lle mewn cymunedau sefydlog ydi hynny hefyd wrth gwrs. Cymunedau sydd yn galluogi ni i fyw a bod yn yr un lle drwy gydol ein hoes os dewiswn wneud. Er i ni wynebu bygythiadau lu fel cymunedau drwy hanes yma ydym ni o hyd, yn brysur yn ein hunfan.
 

Mi fyddai’n meddwl fwyfwy dyddiau yma am sut ddown ni drwyddi fel cymunedau bach Cymreig yng ngolau gofidiau heddiw. Ella ma' oed ydi hynny ond mae’n dipyn o beth i lenwi’r meddwl.  Tra fod ein cymunedau o dan y don a’n pennau yn bell o dan y parad mae’n anodd 'i gweld hi. Cyfrifoldeb trwm ar ysgwyddau gwantan.
 

Cynefin; milltir sgwâr; bro. Llun -Paul W

Un mater sydd wedi amlygu hyn i mi ydi y mater o newid enwau cartrefi. Mae’n fater sydd wedi amlygu droeon o’r blaen felly pam eto rŵan yn nghanol y gwyllt a gofid? Pam fod hyn o bwys a pam fod y poen o golli’r ddolen yma yn boen sydd yn crisialu angen i wrthsefyll yn mor effeithiol? Dyma i chi fynegiant pur o berthynas lle a cof. Cof cymuned, cof cenedl, cof cenedlaethau. Drwy enw rwyf i yn dyst i brofiad byw fy nghyn-neiniau. Mae rhywbeth mor syml ag enw yn newid ein profiad o fyw yn ein cymunedau i fod yn oesol.
 

Un agwedd yn unig ydi hyn o bŵer enw i le, enw i’n lle ni. Yn reddfol rydym yn deall fod tŷ neu dir, foed ac iddo gartref neu ddim yn rhan sylfaenol o’n cymunedau ac fod eu henwau yn eu lleoli yno. Fod perchnogi tŷ neu dir yn nhermau farchnad agored, cyfalafol, unigolyddol yn gamarweiniol llwyr yn nhermau creu cartref a gwirioneddau diwylliant cymunedol Cymreig. Mae gwrthdaro diwylliannol, gwleidyddol, emosiynol a  moesol yma. Nid ased personol mo cartref ond ein lle ni yn ein cymuned. Cymuned sydd yn ein cynnal ni, yn rhoi y lle i ni. Dyma wir gyfalaf cartref yn hytrach na pherchnogi tŷ, nid arian o un llaw i’r llall. Rydym ni yn ein tro yn ymroi i gynnal cyfalaf ein cartref drwy warchod breuder yr hun sydd yn annatod a enw, i gynnal hanes, iaith a hunaniaeth y lle yma o’i wreiddiau i’r dail. Yn ôl daw balchder a’r hyder sydd yn dod o fod o rywle sefydlog i warchod breuder ein henaid. Bosib ai enw ein lle ni sydd felly yn dynodi ein hawlfraint i ni gael ein cynnal fel yma gan gymuned ein lle? Lle bynnag fu i ni ddechrau’r daith dyma’n lle ni rŵan.
 

Felly, sut i roi sylw teg i’r mater yma? Rhaid gwrthod yr honiad ein bod yn esgeuluso materion sydd wir o bwys. Mae Cymru wedi newid yn ddiweddar, mae’r Cymry wedi cael hyder na welwyd ers tro byd. Mae gwrthod ein gallu i ymateb i fygythiadau niferus a gwahanol ar yr un pryd yn fynegiant o ormes ein pobl. Rydym yn gymdeithas cymhleth, fel pob cymdeithas, ac mae gwarchod ein treftadaeth, ein hunaniaeth, ein hanes a’n hiaith yn hawl. Mae cynnal enw cartref yn un ffordd gallwn ni oll daenu edefyn cof cymuned dros geunant amser, ac mae’n fraint cael cynnal cyfoeth ein hanes, ein diwylliant a’n cariad.

Elin Hywel
Cadeirydd Grŵp Cymunedau Cynaliadwy, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg
Swyddog ar y Cyd – Cydraddoldeb a Chymunedau, Undod

Mwy o wybodaeth:
www.cymdeithas.cymru
www.undod.cymru

Ymddangosodd erthygl Elin wedyn yn Gymraeg ac yn Saesneg ar blog Undod.

Tŷ Hynafol, Pwerdy a Thrên Bach Port

Erthygl gan Philip Lloyd

Tynnais y llun o drên ar Reilffordd Ffestiniog yn cyrraedd yr arhosfan anghysbell ger tŷ hynafol Y Dduallt yn 1979. ‘Linda’, un o’r ddwy injan a ddaeth o Chwarel Y Penrhyn sy’n tynnu’r cerbydau. ‘Blanche’ yw’r llall. Fe’u hadeiladwyd yn 1893 ac maen nhw’n dal ar waith.

Enw’r arhosfan yw ‘Campbell’s Platform’ gan mai’r Cyrnol Andrew Campbell, cyn-filwr a chyfreithiwr gyda hen Gyngor Sir Feirionnydd, oedd perchennog Y Dduallt ar y pryd. Roedd ganddo gerbyd petrol a chaniatâd i’w yrru i lawr y lein i Danybwlch, lle y cadwai ei VW i gwblhau’r daith i’w swyddfa yn Nolgellau. Mae’r trenau’n mynd heibio i’r arhosfan heb aros heddiw fel arfer, gan mai trigolion Y Dduallt a’u hymwelwyr yn unig sy’n cael ei ddefnyddio.

Roedd yr ymgyrch dros adfer y rheilffordd ar ôl cyfnod segur rhyfel 1939-1945 wedi dechrau yn gynnar yn y 1950au. Adroddodd rhifyn Ebrill 11, 1952 o’r Cymro ar gais Cymdeithas Rheilffordd Ffestiniog am gefnogaeth Cyngor Dinesig Ffestiniog i’w hymdrechion. Mynegodd y cynghorwyr eu parodrwydd ‘i nawddogi unrhyw ymdrech i ail-agor y lein bach hyd ar y Dduallt’, gan farnu ‘bod y cynlluniau trydan-dŵr yn golygu na ellid edfryd y lein bach o’r Dduallt i fyny’. Byddai cronfa ddŵr isaf y pwerdy arfaethedig (Llyn Ystradau erbyn hyn) yn boddi rhan ohoni ger Tanygrisiau. 

Agorwyd llai na milltir o’r rheilffordd ar hyd y Cob yn haf 1955, ac roeddwn i ymhlith y rhai a fu’n mwynhau’r daith o Borthmadog i Boston Lodge. Y bwriad oedd adfer y 13½ milltir rhwng Port a’r Blaenau erbyn 1962. Ond achosodd y gwaith o adeiladu’r pwerdy ugain mlynedd o oedi, a dyfarnodd tribiwnlys tir £65,000 o iawndal i gwmni’r rheilffordd oddi wrth y Bwrdd Cynhyrchu Trydan Canolog yn 1971. Tynnais y llun o’r pwerdy ar draws Llyn Ystradau, gyda chronfa uchaf Llyn Stwlan yng nghesail y mynydd, yn 1964 yn fuan ar ôl iddo agor.

Flwyddyn cyn imi dynnu’r llun yn yr arhosfan ger Y Dduallt, ail-agorwyd y lein hyd at Danygrisiau ar ôl ei chodi uwchlaw Llyn Ystradau gan y dargyfeiriad troellog, y twnel a’r llwybr newydd y tu ôl i’r pwerdy a welir ar ran orllewinol map o waith y diweddar Michael Seymour, athro ieithoedd modern ac archifydd cyntaf cymdeithas y rheilffordd. Heblaw’r dargyfeiriad, y twnel a’r llwybr newydd, mae’r map yn dangos y lein fel y bu hi cyn ei boddi gan Lyn Ystradau a sawl nodwedd cynharach. 

Wrth gynnwys llun o hen orsaf Glanypwll yn rhifyn Gorffennaf o Llafar Bro, soniais am fy nghysylltiadau teuluol â Phenrhyndeudraeth. Terfynaf drwy nodi mai yn Y Dduallt y ganwyd fy hen daid, David Lloyd, yn 1830. Ond pwysleisiaf nad ei ddisgynyddion ef oedd y Llwydiaid a ddisgrifiwyd gan G.J. Williams yn ei Hanes Plwyf Ffestiniog o’r Cyfnod Boreuaf (1882) fel hyn: ‘[aethant] i gyfreithio, a dywedir iddynt golli, nid yn unig y Dduallt, ond eu holl eiddo’.

O.N. ‘Strydoedd di-enw’ oedd pennawd adroddiad Y Cymro yn Ebrill 1952. Cyfeiriai at drafodaeth Pwyllgor Iechyd a Ffyrdd y cyngor ar y priodoldeb o osod arwyddion dwyieithog ar strydoedd y Blaenau. Barn Mr. J. D. Roberts oedd ‘bod Stiniog yn wahanol i bobman arall yn hyn o beth, ac yr oedd dieithriaid yn gorfod holi a stilio wrth chwilio o gwmpas am strydoedd arbennig’. Penderfynwyd ‘i wneud ymholiadau am gost 12 o arwyddion’.
-----------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2020

Capsiynau i’r lluniau a’r map  
Campbell’s Platform, 1979

Pwerdy Tanygrisiau, 1964

Hen Enwau -Maenofferen

Hen Enwau o Feirionnydd gan Glenda Carr
Cyhoeddwyd gan Wasg y Bwthyn, 2020.

Mae’r llyfr hwn yn drydedd mewn cyfres o lyfrau sy’n rhoi sylw i enwau a geir ym mröydd Cymru. Eisoes mae Gwasg y Bwthyn wedi cyhoeddi Hen Enwau o Arfon, Llŷn ac Eifionydd a Hen Enwau o Ynys Môn. Yn ôl Syr John Morris-Jones: ‘Fydd na neb ond ffyliaid yn treio esbonio enwau lleoedd’. Mae Glenda Carr yn deall yn iawn pam y dywedodd hyn gan ei bod yn hawdd mynd ar gyfeiliorn a dilyn sawl sgwarnog wrth geisio esbonio tarddiad enw. Er hynny, mae wedi mynd ati i daclo tarddiad mwy o enwau lleoedd Cymru, a hynny yn yr hen Sir Feirionnydd y tro hwn. 

Y canlyniad yw llyfr arbennig sy’n uno blynyddoedd o waith ymchwil manwl ag arddull hawdd ei ddarllen a difyr. Mae’n trafod sut mae enwau lleoedd yn datguddio hanes gwahanol haenau cymdeithasol: yr uchelwyr, y tlodion, y cleifion a’r crefftwyr. Mae’n bwysig cofio'r dyddiau hyn pa mor bwysig ydy enwau lleoedd a'r hyn maent yn ei ddatgelu am ein hanes, pan fo cymaint o newydd-ddyfodiaid yn mynnu newid enwau traddodiadol Cymreig a rhoi rhyw garbwl Seisnig yn eu lle. Mae’n bwysig fod ein henwau lleoedd yn cael eu cofnodi a’u cadw. A diolch i Glenda Carr am ei gwaith rhagorol.

Yn ei llyfr mae’n sôn am yr enw Maenofferen, sy’n wybyddus i ni yn Stiniog a gwerth dyfynnu rhan o’i disgrifiad:

“Enw fferm yn wreiddiol, a bellach enw ar ardal ym Mlaenau Ffestiniog yw Maenofferen. Mae hwn yn enw ardderchog i ddangos sut yr ydym yn llurgunio a moldio enwau i greu stori dda, neu i roi rhywfaint o ramant i le arbennig. Mewn darlith hynod ddifyr cyfeiriodd Dr Bruce Griffiths at hanesion ei nain am Maenofferen. (Pennau Llifiau, Pennau Cŵn. Darlith Flynyddol y Fainc Sglodion, 1984). Roedd hi’n cofio maen mawr yn y fferm. 

Drylliwyd y maen a defnyddio’r darnau i adeiladu capel Maenofferen. Gellir yn hawdd dderbyn hyn i gyd, ond roedd yn rhaid rhoi dipyn o sglein ar y stori. Roedd cred yn lleol fod y Derwyddon yn arfer lladd eu hebyrth yma, a bod yna dyllau ar ochr y maen gynt lle gosodid cwpanau arian i ddal y gwaed a lifai o’r ebyrth. Os oedd yr hanes i fod i esbonio’r elfen offeren, roedd yma dipyn o gymysgwch dealladwy ynglŷn â litwrgi a defodau’r Derwyddon, ond rhaid dweud fod yna gyffyrddiadau bach hyfryd, megis cwpanau arian, sy’n dangos cryn ddychymyg.

Mae ystyr yr enw yn llawer symlach ac yn llawer llai cyffrous. Elfennau’r enw yw maen+y+fferam. Ystyr fferam yn syml yw ‘fferm’. Ar yr olwg gyntaf gellid tybio mai enghraifft sydd yn yr -a- yn fferam o lafariad epenthetig, neu lafariad ymwthiol. 

Gwelir y math hwn o lafariad mewn geiriau megis 

pobl> pobol

aml> amal

llwybr> llwybyr… 

Rhaid cofio mai gair benthyg o’r Saesneg ‘farm’ yw fferm, beth bynnag. Ceir sawl enghraifft o fferam mewn enwau lleoedd ym Môn, ond ychydig iawn o enghreifftiau a welwyd y tu allan i’r ynys.

Ceir cofnod o Maen y ferran, Festiniog fel cartref Griffith a William Davies ar rôl bwrdeisiaid tref Caernarfon yn 1782. Nodwyd Maen y fferam rhwng 1800 a 1825. Maen-y-fferm oedd ar fap OS 1838. Yng Nghyfrifiad 1841 nodwyd Maenyfferm am enw’r annedd, a cheir cyfeiriad hefyd at chwarel sydd yn yr ardal fel Maenyferem Quarry. 

Maen y fferam oedd ffurf yn Rhestr Pennu Degwm 1841. Yna gellir gweld yr enw yn newid: Maenofferan sydd yng Nghyfrifiad 1861; Maenofferen yng Nghyfrifiad 1901, ac Maen Offeren ar y map OS cyfredol. Gellid tybio oddi wrth yr enghreifftiau hyn mai datblygiad gweddol ddiweddar yw'r offeren yn yr enw, ond cofnodwyd Maen yr offeren mor gynnar ag 1688 (Casgliad Tynygongl, Prifysgol Bangor). Fodd bynnag, sylwer fod yr Athro Gwyn Thomas yn ei hunangofiant Bywyd Bach yn pwysleisio fwy nag unwaith mai Maenfferam yw ynganiad pobl leol ar yr enw.”

TVJ
--------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2020

DATHLU 500!

Mae Llafar Bro yn cyrraedd carreg filltir ym mis Rhagfyr 2020, wrth gyrraedd y 500fed rhifyn!

Ym 1975 roedd bwrlwm trwy Gymru wrth i nifer o gymunedau ac ardaloedd sefydlu bapurau bro, ac fe gyhoeddwyd rhifyn cyntaf Llafar Bro ym mis Hydref y flwyddyn honno. 

Er mwyn nodi’r pum canfed rhifyn, a gan ddilyn y traddodiad gwych o gydweithrediad cymunedol yn Stiniog, mae Cwmni Bro Ffestiniog, cynllun Y Dref Werdd, a Llafar Bro, yn cydweithio i sicrhau y bydd pob tŷ yn y dalgylch –tua 3500- yn derbyn copi o’r rhifyn arbennig yma, yn rhad ac am ddim!

Mae’r Dref Werdd wedi adeiladu sylfaen arbennig o wirfoddolwyr cymunedol ac wedi gwneud gwaith amgylcheddol ardderchog yn lleol, gan gynorthwyo llawer iawn o bobl mewn sawl ffordd yn ystod argyfwng covid; maen nhw’n defnyddio’r profiad helaeth yma i gydlynnu rhwydwaith o bobl i ddosbarthu’r papur trwy’r ardal gyfan!

Un o gynlluniau Cwmni Bro ydi BroCast Ffestiniog, ac mi fydd y rhifyn arbennig yn fodd i hyrwyddo’r Panto unigryw sydd ar y gweill ganddynt. Gan na fedrwn ni fynd i sioeau, mae’r sioe yn dod atom ni eleni. Bydd ‘Y Dewin Ozoom’ yn fyw yn eich ‘stafell fyw rhwng Rhagfyr 14-17.
Meddai Ceri Cunnington: 

‘Mae rhwydwaith Cwmni Bro yn hynod o falch o gael y cyfle i chwarae ein rhan wrth gefnogi gwaith anhygoel gwirfoddolwyr Llafar Bro wrth ddod a newyddion yr ardal yn fyw. Dyma un o’r adnoddau pwysicaf sydd ganddo ni ym Mro Ffestiniog. Hir oes i Llafar Bro!’

Llafar Bro
Yn ôl rheolau sefydlu'r papur, 'darparu deunydd darllen addas yn y Gymraeg, ar ffurf newyddion, hanesion ac erthyglau o ddiddordeb lleol i drigolion Blaenau Ffestiniog, Tanygrisiau, Manod, Llan Ffestiniog, Maentwrog, Gellilydan a Thrawsfynydd, a thrwy hynny hybu mwy o ddarllen Cymraeg ymysg pobl ifainc ac oedolion y cylch. Cynnig gwasanaeth yn hytrach na gwneud elw fydd y nod.'

Mae Llafar Bro yn dal i gyhoeddi  11 rhifyn y flwyddyn, a'r cyfan yn gwbl wirfoddol. Mae tua 30 o bobl yn cyfrannu bob mis, fel gohebyddion, aelodau'r pwyllgor, dosbarthwyr, golygyddion, colofnwyr, ac ati.

Cyhoeddwyd 4 rhifyn yn ddigidol yn unig dros gyfnod y clo mawr eleni, gan annog darllenwyr i brintio tudalen neu ddwy ar gyfer aelodau o'u teuluoedd a chymdogion nad oedd yn defnyddio'r we. Roedd y rhain ar gael i bawb i’w lawr-lwytho am ddim, diolch i gymwynas cwmni Golwg360 yn ystod Gofid Covid, ac maent ar gael o hyd. Dychwelwyd at argraffu rhifynnau papur eto efo rhifyn Medi.

Cwmni Bro Ffestiniog

Mae Cwmni Bro Ffestiniog yn ddatblygiad hollol arloesol yng Nghymru, sef rhwydwaith o fentrau cymdeithasol llwyddiannus sydd wedi dod at ei gilydd i gydweithio dan faner un cwmni bro. 

Eisoes mae wedi cyflawni llawer o ran datblygu’r economi a’r gymdeithas leol o’r gwaelod i fyny. 

Dechreuwyd adeiladu ar yr hen draddodiad diwylliannol o fentergarwch cymunedol, neu mewn geiriau eraill, y gymuned yn gwneud pethau trosom ein hunain.

Mae BroCast Ffestiniog yn cynhyrchu ffilmiau a phodlediadau am y gymuned ac efo'r gymuned, ac yn hyrwyddo cyfathrebu rhwng mentrau cymunedol yr ardal.
Cysylltwch â Ceri Cunnington:  ceri.c@cwmnibro.cymru

Y Dref Werdd
Prosiect amgylcheddol cymunedol yw’r Dref Werdd a gafodd ei sefydlu’n wreiddiol yn 2006.

Mae'n fenter gymdeithasol a ariennir bellach gan y Loteri, yn gweithio er lles yr amgylchedd a’r gymuned leol ym Mro Ffestiniog.

Ynni. Cydweithio efo trigolion i leihau faint o ynni a ddefnyddir yn eu cartrefi ac i arbed arian.
Amgylchedd. Diogelu afonydd trwy glirio sbwriel a thaclo rhywogaethau ymledol, a chodi ymwybyddiaeth yn yr ysgolion. Ddatblygu mannau gwyrdd a pherllan gymunedol hefyd.
Sgiliau. Cynorthwyo unigolion i gael hyfforddiant a chymwysterau cadwraeth, a datblygu sesiynau Cynefin a Chymuned i bobl ifanc.
Lleihau gwastraff bwyd. Agorwydd Y Siop Werdd yn ddiweddar, lle gall bawb brynu faint bynnag o gynnyrch maent yn gallu fforddio, a hynny yn ddi-wastraff a di-blastig.
Cysylltwch â Gwydion ap Wynn:   ymholiadau@drefwerdd.cymru

P.W.

Diolch i Dime Elenov am logo 500 Llafar Bro

Cloddio dan gofid

Erthygl gan Bill a Mary Jones, am y gwaith archeoleg a wnaed yn Llys Dorfil eleni, neu’n fwy cywir o’r gwaith na chafwyd ei wneud yno!

Mae'r pedair ymddiriedolaeth archeolegol yng Nghymru wedi atal cymryd ymlaen archeolegwyr amatur yn eu cloddiadau eleni, oherwydd pandemig Covid 19. 

 Ataliwyd y cloddio yn Llys Dorfil hefyd, am yr un rheswm. Caniatawyd i ni gael cwpl o wirfoddolwyr ar y safle o ddechrau mis Mehefin ymlaen, lle gwnaethom ganolbwyntio ar dorri'r rhedyn a'i glirio. Gwnaethpwyd y dasg galed hon gan E. Dafydd Roberts a Peter V. Jones. 

 

Y prif beth a welsom ar ôl clirio'r rhedyn oedd olion y wal amgáu ogleddol. Hefyd, llinell o gerrig mawr claddedig sy'n rhedeg i gyfeiriad gorllewinol, yn lefel  gydag arwyneb y ddaear ac yn gyfochrog â'r wal amgáu ogleddol.    

 

Gall hyn awgrymu lleoliad wal gynharach a bod y lloc wedi bod yn llai yn wreiddiol. Os gellir profi hyn, mae'n golygu fod y lloc gwreiddiol wedi'i ymestyn oddeutu pymtheg medr yn fwy, ac wedi ei adeiladu trwy ddefnyddio'r wal fewnol fel chwarel.  

Mae’r waliau gwreiddiol hyn yn ymestyn o dan leoliad y gwaith carthffosiaeth bresennol.
Pe bai'r gwaith yma yn cael ei adeiladu heddiw, fe fuasai Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd wedi mynnu defnyddio dulliau fel astudiaeth pen desg, geoffiseg archeolegol a hyd yn oed ffosydd archwilio.

O ddechrau mis Awst eleni roedd mwyafrif o’r gwirfoddolwyr yn ôl, gyda'r holl gyfyngiadau Covid ar waith.   

Ym mis Ionawr eleni gwnaethom anfon samplau siarcol o'r beddfaen (isod) i gael dyddiad carbon 14 arnynt. Ac unwaith eto, oherwydd y firws Covid 19 roedd y labordai ar gau, ond maent bellach wedi'u hailagor ar gyfer busnes. Rydym ni'n gobeithio cael y canlyniad y mis nesaf.
 

Darganfuwyd darn bach o grochenwaith yn adfeilion y wal ddeheuol tu allan i'r tŷ crwn cyswllt, nid yw arbenigwr wedi'i ddyddio eto. Os yw'n troi allan fel y gobeithiwn - mai llestr llathredig du o’r adeg Rhufeinig-Brydeinig ydyw, byddai hyn yn dyddio'r tŷ crwn i rywle rhwng 43 a 410 OC. 

Cawsom ymweliad gan Peter Crew - mae llawer ohonoch yn ei gofio fel archeolegydd Parc Cenedlaethol Eryri am nifer o flynyddoedd. Roedd yn canmol y gwaith archeolegol yn Llys Dorfil a chytunodd â Frances Lynch archeolegydd a hanesydd arall, sef fod yr hyn yr oeddem yn meddwl oedd yn gistfaen, yn gywir. Soniodd hefyd am un o’r cloddiadau cyntaf a wnaeth fel archeolegydd y Parc yn Cyfannedd Fawr, Arthog. Dyma le arall y darganfuwyd beddfaen y tu mewn i dŷ crwn, yr un fath â'r un yn Llys Dorfil.
 
[...i’w barhau.]                                                            

--------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2020.

MWY am Llys Darfil

Sgotwrs Stiniog -gwybaid a gwrlid a'r Gamallt

Chawsom ni ddim pennod o Sgotwrs Stiniog ers talwm; cyfres y diweddar Emrys Evans, fu'n ymddangos yn fisol am ddegawdau!  

Dyma addasiad o erthygl o ddeunaw mlynedd yn ôl, yn rhifyn Hydref 2002.

Yn ystod wythnosau olaf tymor y brithyll eleni cafwyd niferoedd go dda o’r pryf bongoch yn amlwg ar rai o’r llynnoedd.  Pryf sy’n deor o’r tir ydyw, fel y gwyr y cyfarwydd, a chyda awel gweddol gref yn cael ei gario ar y dŵr.  Yn ei gyfnod mae y pysgod yn mynd amdano’n awchus.

Gamallt. Llun gan Gareth T Jones

Cefais i ddiwrnod difyr iawn wrth y ddau Lyn Gamallt yn niwedd Awst eleni hefo Rhodri, fy ŵyr.  Diwrnod hafaidd braf, y bongoch ar y dŵr, y pysgod yn codi amdano, a hwyl ar gael cynnigion a bachu rhai ohonynt.

Pryf bongoch (Bibio pomonae). Llun gan Hectonichus - CC BY-SA 3.0 comin wiki

Ydi’r bongoch i’w weld ar bob un o’n llynnoedd?  Tir grugog yw ei gynefin.  Holais Caradog Edwards, Tan y Grisiau, am Llyn Cwmorthin, ond nid yw’n cofio ei weld yno.  Beth am y ddau Lyn Barlwyd?  Ydi’r bongoch yno?

* * *

Gawsoch chi eich poeni gan y ‘puwiaid bach’ -gwybaid- ar yr ychydig nosweithiau braf o haf a gafwyd eleni?

Yn ddiweddar darllenais ysgrif gan Twm Elias, Plas Tan y Bwlch, ar y planhigyn helyg Mair yn y cylchgrawn ‘Natur Cymru’, ac ymhlith pethau eraill dywed hyn:
‘Bydd pysgotwyr yn gwisgo sbrigyn ohono, os yw’n gyfleus ar gael, pan yn eistedd mewn cwmwl o wybed ar lan llyn neu afon yn Eryri.’
Fel y gwyr pawb sy’n pysgota nos, mae y gwybaid bach yn medru bod yn bla ar adegau.  Weithiau maent mor ddrwg fel eu bod yn gyrru rhywun bron yn wirion.  Mae gwahanol fathau o oeliach i’w cael i’w rhoi ar y croen, ond wn i ddim am yr un sy’n effeithiol gant y cant.

Gwrlid, planhigyn llawn olew persawrus sydd wedi'i ddefnyddio i wneud eli gwybaid yn yr Alban. Llun Paul W.

Tybed pa mor effeithiol yw’r planhigyn helyg Mair?  Enwau eraill arno ym Meirionnydd yw ‘cwrli’ a ‘cwrtid’ (gwrlid hefyd -gol.).  Oes rhywun wedi’i ddefnyddio rywdro ac a fedr dystio pa mor dda ydyw neu fel arall?

* * *

Rhywbryd yn ystod yr haf bu cyfaill imi am dro o gwmpas Llynnoedd y Gamallt.  Bu’n cymryd golwg hefyd ar Dŷ’r Gamallt, fel yr arferwn ni a galw’r caban sydd ym mhen uchaf y Llyn Bach, ac wrth droi o’i gwmpas, digwyddodd sylwi ar yr hyn sydd wedi’i sgrifflo neu ei dorri ar y llechen sy’n sil i’r ffenestr fach yn ymyl y drws.

Yr hyn sydd ar sil y ffenestr yw ‘croes’ gyda’r llythrennau ‘W.G.C’  yn ei phen uchaf, ac ‘R.I.P’  wrth ei throed. A chwestiwn y cyfaill oedd, “Pam fod rhywun wedi sgrifflo hyn ar sil y ffenestr?”

I ateb cwestiwn y cyfaill rhaid yw mynd yn ôl i’r flwyddyn 1889, ac yn rhifyn y 26ain o Fehefin y flwyddyn honno o’r hen bapur newydd hyglod ‘Baner ac Amserau Cymru’ fe geir yr hanes yn llawn.  Dyma fel y mae Treborfab, a oedd yn ohebydd Ffestiniog i’r papur, yn adrodd yr hanes:

Marwolaeth Sydyn ar y Mynydd
‘Y gair cyntaf a darawyd ar glustiau trigolion Blaenau Ffestiniog boreu dydd Iau diwethaf oedd am farwolaeth annisgwyliadwy Mr W.G. Casson.

Oddeutu un o’r gloch prydnawn Mercher, yr oeddem yn edrych ar y boneddwr parchus yn mynd yng ngherbyd Dr. Roberts, Isallt, i bysgota i Lyn y Gamallt.  Wedi bod yn pysgota am ychydig amser, cymerwyd ef yn wael o ddeutu pump o’r gloch.  Yr oedd y pryd hwnnw ychydig bellter oddi wrth y bwthyn.  Aeth Dr. Roberts ato ar unwaith.  Cwynai ei fod yn wael iawn, ac yr oedd yn taflu llawer o waed i fyny.  Wedi ychydig o amser llwyddodd y doctor gyda chymorth bachgen oedd gyda hwy i fyned a Mr Casson i’r tŷ.  Anfonwyd y bachgen at Dr. Griffith Roberts i’r Llan i ymofyn cyffuriau, a phob cymorth meddygol, ond yr oedd y cwbl yn rhy ddiweddar, a bu Mr Casson farw tua deg o’r gloch yr hwyr, ar lan y llyn.

Dygwyd ei gorff adref erbyn tri o’r gloch boreu dydd Iau.  Yr oedd yn foneddwr hynod o garedig, a’i brif elfen oedd pysgota.  Edrychai ar y Gamallt fel ei hafoty, ac yno yr oedd yn gartrefol.  Yr oedd yn bleidiol iawn i’r Gymdeithas Enweiriol, ac i roddi hawl i bob dyn i bysgota yn gyfreithlawn.  Mab ydoedd i Mr William Casson, a brawd i Mr George Casson, gynt o Flaenau Ffestiniog.  Yr oedd yn 50ain mlwydd oed.  Efe ydoedd arolygydd ariandy Gogledd a Deheudir Cymru.  Yr oedd yn ynad heddwch yn Sir Feirionnydd a Sir Gaernarfon.’

Dyna’r hanes fel y mae i’w gael yn y papur newydd, a dyna sydd y tu ôl i’r hyn sydd wedi’i dorri ar sil ffenestr fach Tŷ y Gamallt. Rydw i’n tybio, er na wn i mo hynny i sicrwydd, mai Dr. Robert Roberts, Isallt, a fu’n gyfrifol am y torri ar sil y ffenestr, a hynny er cof am W.G. Casson.  Roedd y ddau yn bennaf cyfeillion, yn ôl a ddywedir.

Rydw’i wedi crybwyll hyn o’r blaen rywdro, roedd W.G. Casson yn un o’r tri a fu’n gyfrifol am gychwyn Cymdeithas y Cambrian yn 1885.  Y ddau arall oedd Dr. Robert Roberts, Isallt, ac R.H. Hughes (Cynfoel), y post-feistr, W.G. Casson oedd trysorydd cyntaf y Gymdeithas.  Dyna’r hanes, mor llawn ag y medraf i ei roi.  Gobeithio y bydd o ddiddordeb i’r rhai sy’n darllen y golofn.

Stiniog O’r Wasg Erstalwm (4)

Pennod arall o gyfres Vivian Parry Williams
Y cyfeiriad at ddiwydiant angof yn yr ardal wna hysbyseb yn y Manchester Times and
Gazette ar 9 Medi 1837 mor werthfawr i haneswyr. Hysbyseb am gyfranddaliadau yn y Great Gamallt Lead Mine, a oedd yn cynnig 256 o'r shares ar werth i fuddsoddwyr. Roedd y gwaith dair milltir o ‘Festiniog’, a chwe milltir o'r cei ym Maentwrog, meddai'r hysbyseb, ac yn hawlio hyd at bedwar can erw o dir, ar lês o 21 mlynedd. Byddai'n bosib' meddid i gynhyrchu tunelli o fwyn am ganrifoedd i ddod. Tipyn o ddweud!

Gwaith Plwm Gamallt (neu'r 'Gwaith Mein' fel mae rhai yn ei alw) -Llun VPW

Wedi llith hir yn trafod rhinweddau'r gwaith mwyn, dywed yr hysbyseb, mewn geiriau gonest, tua'r diwedd: 

The proprietors do not hold out any extravagant expectations of realizing rapid and enormous wealth to the shareholders.  

Cafwyd gwybodaeth ychwanegol hefyd am y modd y gweithid y mwynfeydd yn y Gamallt: 

The works are let by contract, ("Bargains") and the wages, &c. settled monthly. They are carried out under the direction of a foreman, and the general superintendence of one of the proprietors resident in the district as manager...

Difyr odiaeth oedd darllen fel yr oedd yn bosib' cael golwg dros lyfrau cownt ac adroddiadau o waith mwyn y Gamallt yr adeg honno, trwy gysylltu â swyddfa Mr J.D.Barry, yr asiant ym Manceinion. Tybed beth ddaeth o'r llyfrau hynny, a fyddent mor werthfawr i haneswyr heddiw fel dogfennau'n ymwneud ag un o ddiwydiannau coll plwyf Ffestiniog?
- - - - - - - -

Trist oedd darllen am hanes damwain ger Rhaeadr Cynfal yn y North Wales Chronicle (NWC), ar 3 Hydref 1837, ac yn y Caledonian Mercury ddeuddydd yn ddiweddarach, pryd y llithrodd merch o’r enw Miss Anwyl, Plas Coch, Y Bala, i ddyfnder pwll islaw’r rhaeadr. Roedd ar ymweliad, gyda’i brawd ac eraill, â Llan Ffestiniog, a’r cwmni, ynghyd â dau fachgen a gyflogwyd fel tywyswyr iddynt, wedi penderfynu ymweld â’r golygfeydd ar Afon Cynfal. Wrth edrych i lawr tua’r dyfnderoedd, dioddefodd y ferch o’r bendro, gan ddisgyn i’r trobwll yn yr afon. Rhedodd y bechgyn am gymorth rhai o’r pentrefwyr, ac wedi rhuthro i’r safle, gollyngodd un ei hun gyda rhaff o ben y dibyn at waelod yr afon, a darganfod corff y ferch ifanc wedi boddi.
- - - - - - - -

Cynigiwyd gwobr o dair gini i felinyddion am gynllun o felin ddŵr i falu ceirch, gyda thair maen melin, i’w chodi ger Glynafon, Tanygrisiau, mewn hysbyseb yn y NWC 9 Ebrill 1839. Cynigiwyd ail wobr o ddeg swllt a phum swllt fel trydedd wobr. Rhaid oedd cyfyngu’r gost o godi’r felin i gyd i £800, yn cynnwys y peirianwaith. Rhaid oedd anfon y cynlluniau i Samuel Holland (iau) neu William Owen, Glynafon, i’r hwn, yn ôl pob golwg y bwriadwyd codi’r felin.
- - - - - - - -

Yn y NWC ar 4 Awst 1840, cafwyd adroddiad tudalen lawn, ddifyr iawn o hanes gosod carreg gyntaf Eglwys Dewi Sant newydd yn y Blaenau, dan nawdd y wraig hynaws o Blas Tan-y-bwlch, Mrs Oakeley. Dyma ddywed rhan o’r ganmoliaeth i’r ddynes garedig honno 

...whose purse is ever open when she can benefit the poor, by contributing to their comfort, educating their children, visiting the sick, and now erecting this church...Her reward is in Heaven.

Cymaint gorfoledd un Rev. Mr Pugh  nes iddo gyfansoddi cerdd Gymraeg, daeogaidd ei naws, yn y papur hwnnw, i dathlu’r achlysur o weld cychwyn codi eglwys Anglicanaidd yng nghanol caer Anghydffurfiaeth yn y Blaenau. Ychydig yn baradocsaidd, Brydeinig ei naws oedd geiriau’r Cymro hwn, dybiwn i, fel y gwelir yn y pedwar pennill cyntaf o’r gerdd!

Tra gwaed Cymro yn fy ngwythi,
A thra ‘nghamrau fo yn Nghymru;
Molaf egwyddorion tyner
Cyfansoddiad Eglwys Loegr.

Pwy fu’n cynheu fel canwyllau
Dros i’r bobl gael eu Biblau;
Pwy r’odd her i’r Pab a’i Bader,
Onid dewrion Eglwys Loegr?

Pwy fu’n rhuddo dros wir ryddid,
Yn y tanbaid fflamau enbyd,
Dan gynddaredd Mair a Boner?
Gweinidogion Eglwys Loegr!

Pwy a safodd yn hardd fyddin,
I wrth’nebu Socialism?
O un galon, gwyr gafaelgar,
Ffyddlon weision Eglwys Loegr.
---------------

Mae Radio Cymru wedi darlledu cyfres berthnasol iawn i’r golofn yma, sef ‘Papur Ddoe’, efo Elin Tomos yn edrych ar hanes Cymru trwy bapurau newydd y gorffennol.  Yn y bennod gyntaf a ddarlledwyd ar ddiwedd Awst, mae Vivian yn son am ‘Glefyd Stiniog’ (sef typhoid). 

- - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020.

'Dathlu' dymchwel tai FRON HAUL

Yn 1998 – cafodd teras o dai -FronHaul- yn Nhanygrisiau eu datgymalu garreg wrth garreg er mwyn eu hail-adeiladu 30 milltir i ffwrdd yn yr amgueddfa lechi. Agorwyd yr atyniad newydd –pedwar tŷ, wedi’u dodrefnu a’u haddurno i adlewyrchu gwahanol gyfnodau yng nghymunedau llechi gogledd Cymru- ym 1999, un mlynedd ar hugain yn ôl.

Oherwydd cyfyngiadau’r gofid mawr, doedd dim posib cynnal gweithgareddau yn yr amgueddfa, felly cynhaliwyd y dathliad ar y we, efo lluniau, ffilmiau, blogio, celf a mwy. Comisiynwyd llawer o gyfraniadau gan bobol Stiniog, gan gynnwys Gai Toms a phlant ysgol Tanygrisiau; yr artist lleol Lleucu Gwenllian, a’r bardd Mirain Rhisiart. 

Rhan o un o luniau Lleucu -tai Fron Haul yn eu cynefin gwreiddiol

Deallwn bod yr Amgueddfa Lechi yn bwriadu gosod panel ddehongli ar safle gwreiddiol y tai, efo gwybodaeth amdanynt, ynghyd â gwaith celf a cherddi Lleucu a Mirain. Mae’n hen bryd, mewn gwirionedd, i rywbeth gael ei wneud yn safle Fron Haul, gan fod Llanbêr wedi cael dau ddegawd o fudd o’r tai –ar draul fe ellid dadlau- Tanygrisiau, sydd wedi gweld y lle’n datblygu’n leoliad blêr, gwag, fyth ers dymchwel y tai.

 

FRON HAUL
gan Mirain Rhisiart, Congl-y-wal

Gwelodd Eryri oes aur y llechi.
Trawsnewid y werin o gaib i gŷn.
Yn nyffryn ‘Stradau, rhesi o feini,
Ymlusga’r rhimyn â‘r graig gyferbyn.
Enfawr fu’r chwyldro, ergyd fu’r chwalfa,
Dirywiad diwydiant, mwy na’i dyfiant.
Tawelwch. Y baracs fu’n segura.
Difrod gan ddwylo diarth, llechfeddiant.
Cyflawni lladrad absen fel llwynog,
Sleifio’n llechwraidd a dwyn o’r Gorlan.
A glaw fu’n llifo o’r llechwedd creigiog,
Trueni mai hyn fu tranc y drigfan.
Rhaid gwarchod ein treftadaeth, mae’n drysor,
Neu diflannu wna, fel llong heb angor.

Daw cyfnod du i darfu – gwêl golau.
Geiriau gobeithiol gŵr gwydn; Elfyn.
Parhau i drigo’r tai mae eneidiau.
Drws llonydd ddaw a cartref i’w derfyn.
Datgymalwyd hwy, cymerwyd sawl dydd
A’u gweddnewid nes nad oedd hoel o draul.
Er yr ail-gartrefwyd yr aelwydydd,
Disgleiriau edefyn ar dîr Fron Haul.
Wrth feddwl am y teuluoedd hynny,
Mae cysylltiad wrth gyffwrdd y meini.
A nghefn at y drws, edrychaf fyny
Ar olygfa gyfarwydd o lechi.
Er fod pellter i gyrraedd Llyn Padarn,
Mi wn y saif y pedwar yn gadarn.

Meddai Mirain ar flog yr Amgueddfa Lechi:
Yn ystod sgwrs efo staff yr amgueddfa, cefais wybod bod Taid wedi bod yn byw yn rhif 3 Fron Haul rhwng 1927 a 1933! Dysgais am fardd lleol hefyd, Elfyn. Rydw i wedi cyfeirio at linell yr ysgrifennodd o tra roedd yn wael ac yn gaeth i’w gartref,

“Hyderaf y câf fel cynt, weld yr haul wedi’r helynt”.

I mi, mae’r linell yng nghyd-destun fy ngherdd yn golygu hyn: er na fydd y diwydiant llechi yn debygol o fod mor llewyrchus ag yr oedd dros y ddwyganrif ddwytha, rydw i’n hyderus o’r potensial sydd gan Cymru i oresgyn rhwystrau a llwyddo fel gwlad fychan.
-----------------------

Addasiad o ddarnau a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020

Hanes y symud

STOLPIA- Tro yn ôl i 1958-1963

Cyfres Steffan ab Owain

Y mae sawl peth wedi aros yn fy nghof yn dilyn ambell ddigwyddiad o ddiwedd y pumdegau a dechrau’r chwedegau. Cofiaf un haf braf iawn fynd i ymdrochi i bwll yn afon Goedol uwchlaw Rhaeadr Dolwen gyda’m cyfaill Philip Roberts (Philip Heulfryn) a mwynhau ein hunain yn iawn yno. Wel, roedd hynny’n wir am y tro cyntaf, a’r ail dro, ond pan aethasom yno y trydydd tro cawsom dipyn o fraw. Fel yr oedd Phil yn codi i fyny o’r dŵr sylwais bod ei goesau ag ugeiniau o bethau duon tebyg i falwod arnynt, ac yna, edrychais innau ar fy nghoesau a gweld yr un math o bethau, ac wrth gwrs, sylweddoli mai gelod oeddynt yn glynud ar groen ein coesau ac yn ceisio sugno ein gwaed. Dyna’r tro olaf i ni o’n dau fynd i ymdrochi i’r pwll hwnnw.

 

Rhaeadr Dolwen ac un o byllau’r Afon Goedol

Ffawd-heglu eto
Cofio ffawd heglu sawl tro yn nechrau’r chwedegau o odre domen Penybont ac yn ffodus i gael pas i Betws y Coed, Llanrwst a phellach, ar adegau. Pa fodd bynnag, cofiaf un tro i un gyda motobeic a seidcar stopio a chynnig pas i mi a chyfaill, ond gwrthod a wnaesom y tro hwnnw, gan ddiolch iddo am y cynnig.
 

Dyma lun rhywun arall efo motobeic a seidcar ger y fan lle byddem yn ffawd-heglu yn y chwedegau a chyn iddynt ledu’r ffordd fawr yn yr 1970au, ac yn ddiweddarach. Sylwch, dim llinellau gwynion ar y ffordd fawr gul na llygaid cathod. Polion trydan yn gwyro i gyfeiriad y ffordd a dim sôn am draffig trwm a diddiwedd.
 

Dro arall, arafodd un gŵr gyda’i gar gerllaw y fan lle byddem yn bodio, ac fel yr oeddem yn bras gerdded am ei gar, i ffwrdd a fo gan godi ei law a chwerthin i lawr ei lawes. Byddid yn clywed gan hogiau eraill am rai yn gwneud tric sâl fel hyn, a byddai amryw yn eu diawlio yn iawn.Weithiau byddid yn cael pas ar gefn lorri neu dryc a chofiaf dau ohonom yn cael pas i Betws y Coed un tro, a hithau yn oer yng nghefn y lorri, ac erbyn inni gyrraedd pen ein siwrnai roeddem wedi fferru. Dro arall, cofiaf Brei a finnau yn cael pas adref o Fetws y Coed gan ŵr lleol caredig, ond wedi inni fynd i mewn i’w gar, a oedd yn weddol newydd, fe ddywedodd yn syth, mi fuaswn wedi eich pasio pe baech a phaciau ar eich cefn. Cawsom weld ei reswm, ar ôl iddo ddweud ei fod wedi rhoi pas i ryw fachgen gyda phac ar ei gefn rhyw bythefnos ynghynt a phan ddaeth i eistedd ar sedd gefn y car mi fachodd pin un o’r byclau a oedd ar ei bac yn lledr y sedd a’i rhwygo yn ddrwg. Gallwch feddwl nad oedd yn hapus o gwbl ar ôl bod yn Samariad da y tro hwnnw.
 

Dyna oedd hanes amryw ohonom ni’r hogiau yn y chwedegau cynnar yn ffawd-heglu heb feddwl dim am beth a allasai ddigwydd inni ar ein siwrnai gyda gyrwyr dieithr yn aml iawn. Y mae hi’n wahanol byd heddiw ac ychydig sydd yn ffawd-heglu ar ein priffyrdd a phrin iawn yw’r rhai sydd yn barod i godi neb y dyddiau dyrys hyn. 

(Lluniau o gasgliad yr awdur)
------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen Stolpia (os yn darllen ar ffôn, rhaid dewis 'web view' i weld y dolenni)

 

Hwylfa

Man gwyn, man draw. Gorau Cymro, Cymro oddi-cartref... idiomau cyfarwydd. Ac mae HIRAETH yn fwy na gair i ni Gymry.  Gair sydd ddim yn cyfieithu; sy'n cyfleu cymaint. 

Mae pob un ohonom dwi'n siwr -ryw ben yn ein bywydau- yn gyfarwydd â'r teimlad o fod isio torri'n rhydd: gadael cynefin i weld y byd. Meddwl bod rhywbeth gwell dros y gorwel; nad ydi'n milltir sgwâr ni yn ddigon. Rhy fach, rhy gul, diflas efallai. A sylwi'n aml iawn ar ôl troi cefn, 'Os nad yw hi'n fawr mae hi'n ddigon'. Pan rydym yn sylweddoli yr hyn sy'n llithro o'n gafael ni, dyna pryd mae ei werth yn dod yn amlwg.

Dyma gerdd hyfryd gan Vivian Parry Williams, a gyhoeddwyd gyntaf yn rhifyn Medi 2020, sy'n cyfleu hyn i'r dim. Mae'r Hwylfa yn leoliad sy'n arbennig i'r bardd wrth gwrs, ond mae gan bob un ohonom ein Hwylfa ein hunain.

Hwylfa

Rhyw dro yn ôl, a hithau’n oer,
Mewn niwl ar ben yr Hwylfa,
Daeth awydd bod mewn gwlad sydd bell
Dan awyr ddi-gymyla’.

Mi fynnais fynd i deithio byd
Ymhell o oerni gaea’,
Ymhell o’r gwynt sy’n fferu corff,
A’r niwl ar ben yr Hwylfa.

Rhyw dro yn ôl, mewn gwlad sydd bell,
Dan awyr ddi-gymyla’
Hiraethais am gael teimlo ias
Y niwl ar ben yr Hwylfa.

Er imi fynd a theithio byd
A chyffwrdd gwres cynhaea’
Rhyw hudol reddf a’m geilw ‘nôl
Drwy’r niwl i ben yr Hwylfa.

Vivian Parry Williams

(Llun -Cwmorthin dan niwl, gan Helen McAteer)

Sôn am dywydd 2

Ail hanner erthygl Bruce Griffiths, o'i gyfres Iaith 'Stiniog

Eira: dywedem bwrw eira, wrth gwrs, ond i mi mae pluo eira yn cyfleu’r peth yn dlws iawn. Cofiaf glywed eira mân, eira mawr: [Yn ôl Owen John Jones, yn ei Dywediadau Cefn Gwlad, mae ail linell: pluo’n fras, ond cynfas] tybed a ddywedid hyn cyn heth ddiddiwedd 1947? (Gair yn tarddu o’r Saesneg, mae’n debyg.) Bu’r ysgolion ynghau am chwe wythnos, os iawn y cofiaf. Cliriwyd Stryd Fawr y Blaenau ar gyfer cerbydau, ond golygodd hynny godi cloddiau o eira, uwch na’ch pen, ar hyd y pafin o bob ochr i’r stryd, gan adael felly lwybr cul fel twnnel, rhwng y mur eira a thu blaen y siopau. Gwasgfa fyddai trio pasio rhywun. Ym mhobman arall ceid lluwchfeydd anferth: dyn a ŵyr sut yr eid at ffermydd a thyddynnod cefn gwlad. Ni redai trenau na bysus am wythnosau, onid am fisoedd. 

Ond o’r diwedd oer i rewi, oerach i feirioli. ‘Dyna air tlws,’ meddai dysgwraig wrth Ann fy ngwraig yr wythnos o’r blaen. Cytuno! Dadmer a ddywedir ym Môn ac Arfon, a dadlaith/ dadleth yn y De. Y meiriol y galwem y cyfnod. Byddai Meirioli ym Meirionnydd yn enw tlws ar alaw, mi greda’ i. Holodd Ann am esgyrn eira, ymadrodd da ar gyfer gweddillion eira yn gorwedd mewn pantiau ar y mynydd, y byddai rhai yn dweud yn aros am ragor. Mae’n enw llyfr gan Robin Williams, ond ni wn i ddim ai fo a’i fathodd ai peidio. Ni chlywais mohono erioed yn y Blaenau.

Ar ôl glaw trwm, mi sylwasoch, mae’n siŵr, ar glytiau o ddaear ar y llethrau, yn loyw gan law. A oes neu a oedd gennym enw arnynt? Mi glywais yr enw clytiau Marsli gan bobl o ochrau Llŷn ac Eifionydd. Holais y Dr Trefor M. Owen, (gynt pennaeth Sain Ffagan) perthynas imi trwy briodas, ac un o’r ardal, a eglurodd mai enw merch oedd Marsli, ffurf ar Marjorie, a geid yn ei deulu ers cenedlaethau.

 Ar ôl glaw, siawns na welem enfys: dyna’r gair a gofiaf i, ond mi wn fod pont y glaw - enw tlws, addas - i’w glywed trwy rannau helaeth o Sir Feirionnydd a Sir Ddinbych, ac fe glywir yr enw yn y chwarae plant, (tebyg i Oranges and Lemons yn Lloegr) lle byddai dau blentyn, tan ganu ‘pwy ddaw, pwy ddaw dan bont y glaw?’yn cydio dwylo ei gilydd i ffurfio bwa y byddai’r plantos eraill yn rhedeg oddi tani nes y delid un trwy ollwng y ‘bont’ amdano/amdani! Clywir, neu fe glywid, hyn ym Mhenmachno, ond ni alla’i ddweud imi fod yn gyfarwydd â’r chwarae yn y Blaenau. Trueni, ynte? Buasai’n ffordd dda o ddathlu diwedd arni’n tresio glaw. (Gyda llaw: chi enweirwyr: nid ‘brithyll enfys’ mo rainbow trout, ond brithyll seithliw!) Gelwid diwrnod o law a heulwen bob yn ail yn ddiwrnod priodas llwynog.

Dyma ambell dric tywydd arall a gofiaf. A welsoch yr awyr yn heulog ac yn las, ond yn frith o gannoedd o gymylau bychain gwynion - nid arwydd o law er hynny. Cofiaf fy nghyfyrder Gwyn Thomas, pan oeddem yn crwydro o gwmpas Dolwen, yn dysgu imi mai traeth awyr, neu awyr draeth, oedd hynny (mackerel sky, a ddywed y Sais, am ei debygrwydd i gefn macrell). Rhyfeddod prinnach ydy’ cŵn haul: sef yr haul a heuliau eraill yn gylch trefnus o’i gwmpas, ond heb fod mor loyw a thanbaid. Cofiaf weld yr haul a thri chi o’i gylch, ar lan y môr yn Llanfair ger Harlech, yn 1976. 

Weithiau gellir gweld rhyw ddwsin o heuliau, yn ôl tystion geirwir. Arwydd o beth, ni wn i ddim. Sawl tro gwelais byst haul, sef pelydrau cryfion yn torri trwy gymylau trwchus [bysedd haul medd rhai –gol]. 

Bysedd haul, 'ta pyst haul ydi'r rhain i chi?

A beth am y nos? Ceir nosweithiau gweddol olau, wrth gwrs, megis noson olau leuad neu (efallai) noson loergan, ond mi fetia’i fod noson dywyll fel bol buwch neu fel y fagddu yn fwy cyfarwydd. Cyn imi anghofio: yn ei lyfr Blas ar Iaith Llŷn ac Eifionydd, nododd fy hen gyfaill, Bedwyr Lewis Jones, y sylw am Foel y Gest: ‘Pan fydd y Foel yn gwisgo’i chap/ Ni cheir fawr hap ar dywydd’, a’r un sylw am Garn Fadrun a’r Rhiw. Cofiaf yn iawn sôn am rybudd ‘y Moelwyn yn gwisgo’i gap’, ond ni chofiaf unrhyw ail linell fel’na. A gofiwch chi?

Oes arnoch awydd gwybod rhagor am y tywydd? Ewch i siop yr Hen Bost a holi am Am y Tywydd: Dywediadau, Rhigymau ac Ofergoelion, gan Twm Elias. Gwasg Carreg Gwalch, 2008 a Dywediadau Cefn Gwlad Owen John Jones (Gwasg Gee, 1977).  Byddai llyfr Bedwyr wrth eich bodd, o ran hynny (Gwasg Carreg Gwalch, 1987) a llyfr Trefor Owen, Welsh Folk Customs.
Bruce Griffiths.
-----------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020, fel rhan o erthygl hirach.

Gwthiwch ar y ddolen IAITH STINIOG i weld gweddill y gyfres.

(Lluniau- Paul W)

Sôn am Dywydd ’Stiniog!

Pennod arall yng nghyfres Iaith 'Stiniog gan Bruce Griffiths

Ar ôl sôn am iaith ein chwareli, addewais y soniwn am beth arall y mae ’Stiniog yn enwog amdano, sef ei dywydd. Mae glaw ‘Stiniog yn ddiarhebol. 

Cofiaf yn blentyn glywed gan ein hathro daearyddiaeth ein bod yn cael cant a deugain modfedd o law bob blwyddyn. Ni wn ba faint ydy’ hynny yn ôl y system fetrig newydd. Soniem amdani’n tatsian y glaw, yn pistyllio glaw, yn piso glaw (wrth gwrs), yn stido ac yn ‘stilio ac yn tresio bwrw glaw, ac yn bwrw fel o grwc.  

 

Cofiaf y byddai fy nain yn adrodd, gydag afiaith,

‘Bobol! ’Roedd hi’n bwrw
Y diwrnod hwnnw!
’Roedd hi’n bwrw fel o grwc,
Ond ‘roedd Noa yn yr arch, wrth lwc!’

(Ai gwaith un o’n beirdd lleol?) Cofiaf ddysgu ‘bwrw hen wragedd a ffyn’ yn yr ysgol, ond ni alla’i daeru imi ei glywed ar lafar. 

Ceid amryw fathau o law, wrth gwrs. Sonnid am law mân, smwclaw, smwcan, smitlaw, glaw smwc a glaw mynydd (glaw ysgafn); yr oedd curlaw, trymlaw a glaw t’rana yn drymach. O ba air y daeth smwc, tybed? Ni ddywed Geiriadur y Brifysgol. Sŵn Seisnig sydd iddo: tybed ai o smog neu o smoke? Mwrllwch fyddai’n gair ni am hynny: gair da, a sŵn sinistr iddo, a tawch, tarth, hefyd, am niwlen yn codi o ddŵr. (Ar hyd glannau’r Fenai, sonnir am rwd sychdwr, sef tarth a welir ar y Fenai ar ôl gwres mawr.) Cyn storm, byddem yn ei chael hi’n drymaidd, yn fwll, yn glòs, yn teimlo closrwydd, closni, trymder, myllni; yn Arfon clywir weithiau mae hi’n wygil neu’n fwygil (o’r gair mwygl). Efallai y clywir mwyglo a mwygledd yno o hyd.

'Wir i chi mae hi'n braf o hyd ym Mlaenau Ffestiniog..!' Y Garreg Ddu dan gawod drom

Caem law trwm iawn pan geid storm o fellt a tharanau, a hynny’n bur aml, a byddai mam yn beio’r Traws, ‘o achos yr holl haearn sydd yn y ddaear yno’! Yn aml, cyn storm, gwelem ddreigiau mellt yn dreigio ar draws y nen, heb sŵn yr un daran (enw’r Sais yw sheet lightning). Ers talwm, pan geid rhyw glefyd (ffliw, y frech goch, brech yr ieir neu’r clwy pennau) yn gwibio trwy’r ardal, clywid dweud ‘mae ’na ryw luchedan yn mynd o gwmpas’ (nid ‘rhyw fyg’). Dyna air hollol ddieithr i bob ardal arall yn y Gogledd, hyd y gwn. O ble y daeth? Ateb: yn y De ni sonnir am fellt a tharanau, ond am luched a thyrfe (lluosog y gair twrw/twrf). Peth sy’n mynd fel mellten ydy’ ein lluchedan ni. Ond sut y daeth atom o’r De, a chydio yma? Clywais mai glaw gochel ydy’ enw pobl Penmachno ar law trwm (y mae’n rhaid ’mochal rhagddo).  Credid -gynt, o leiaf- bod glaw mis Mai yn beth da i’r llygaid a hefyd yn lladd llau ar wartheg.

Yn yr ysgol mae brith gof gennyf o glywed, darllen ac efallai dysgu chwedl Morus y gwynt ac Ifan y glaw, y ddau am y gorau i beri i deithiwr dynnu ei gôt; yn ofer - yr haul a lwyddodd, wrth gwrs. A oedd yna wers inni yn ’Stiniog? (Nid bod gennym fawr o ddewis.) A fyddai gennym ni enwau ar y gwahanol wyntoedd? Cofiaf wynt traed y meirw, am mai o’r dwyrain y chwythai: cleddid y meirw â’u traed tua’r dwyrain, crud Cristnogaeth a’r Atgyfodiad. Clywais gwynt o’r hen Bengwern gan bobl o Sir Drefaldwyn: enw i ennyn parch o ddifrif, achos mae’n rhaid ei fod yn dra hynafol: Pengwern oedd enw gwreiddiol y Cymry ar Amwythig. Enw arall: gwynt o dwll y glaw / yn nhwll y glaw (sef y De, am a wn i).

Mae cofio am eirlaw (ac eirlawio efallai) yn dwyn i gof ein gair ni am y peli eira a daflem at ein gilydd, sef mopan (lluosog mopins) - hwyl hen ffasiwn, ynte? Ceid gwahanol fathau: gwgid ar daflu mopins rhew a gwaeth fyth mopins cerrig, gan y gallai’r rheiny eich brifo’n arw. Clywir mopan (a mopio?) mewn ambell ardal arall, e.e. yn y Port, ond o ble y daeth y gair? A oes wnelo â’r mop sychu llawr? Nac oes! Tebyg iddo ddod o’r gair Saesneg to mob, sef pledu rhywun (a daw pledu o’r S. pellet, pelt). Wrth gwrs, fel ym mhobman arall, caseg eira y galwem belen fawr iawn, nid i bledu neb ond i’w phowlio i lawr allt neu le fel Cae Ochor. (Gyda llaw; yn ardal y Bala bathodd ffermwyr caseg wair yn enw ar yr hyn a eilw’r Sais yn big bale. Da yntê!

 ----------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020, fel rhan o erthygl birach. Yr ail yn fan hyn.

(Lluniau- Paul W)

Y Dref Werdd yn cyflwyno prosiect Sgwrs...

Erthygl arbennig i'r we, gan Non Roberts

Rydym wedi bod yn brysur iawn yn yr Hwb Cymunedol dros y misoedd diwethaf yn siarad â phobl ein cymunedau er mwyn adnabod yr heriau sydd wedi eu hwynebu drwy gyfnod y pandemig.
Un o’r pethau mwyaf trawiadol y gwnaethom ganfod yn hyn, oedd yr holl unigolion sydd wedi bod yn teimlo’n unig ac ynysig dros y cyfnod, ac yn parhau i deimlo fel yma.
 

Felly, rydym wedi bod wrthi’n sefydlu cynllun newydd cyfeillio dros y ffôn er mwyn ymateb i’r her hon ac yn gobeithio y gwelwn fywyd yn gwella rhywfaint i lawer un.
Rydym yn chwilio am Gyfeillwyr caredig fydd yn rhoi galwad ffôn bob wythnos am hyd at un awr i Ffrind er mwyn cael sgwrs gyfeillgar a chodi calon.
 

Dyma rai o’r manteision y gall cefnogaeth gyfeillio ei roi i ffrindiau -

•    Lleihau iselder
•    Cynyddu sgiliau cymdeithasol
•    Gostwng arwahanrwydd cymdeithasol
•    Cynyddu hunan reolaeth
•    Cynyddu hunan-barch a hyder
•    Gostwng y risg o fod yn fregus a chael camdriniaeth
•    Codi ymdeimlad o bwrpas

Felly fel y gwelwch, mae llawer iawn o fudd i’w gael o’r cynllun i Ffrindiau ond yn ogystal, gall Cyfeillwyr gael budd mawr drwy fod yn rhan hefyd a drwy wybod eu bod yn helpu eraill, gan dderbyn cefnogaeth a phrofiad, i fod yn rhan o gymuned, i wneud rhywbeth newydd ac i wneud rhywbeth gwerthfawr i eraill.
 

Byddwn yn diogelu pawb drwy roi Cyfeillwyr newydd drwy wiriadau’r Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd (DBS) ac yn ei arfogi â phecyn hyfforddiant ac adnoddau ar gynnal sgyrsiau iach a buddiol.
Os oes ganddoch ddiddordeb bod yn rhan o gynllun Sgwrs, mi fyddwn yn falch iawn o glywed gennych drwy’r dulliau isod.
Yn yr un modd - os ydych chi’n adnabod rhywun fyddai’n gallu elwa o gynllun Sgwrs, gadewch i ni wybod ac mi wnawn fynd ati i drefnu galwad cyson i godi eu hwyliau.
 

Cysylltwch â:
Non Roberts, Cydlynydd Gwirfoddolwyr Cymunedol
Rhif ffôn - 07385 783340
E-bost - non@drefwerdd.cymru

Dilynwch ar:

Facebook - @HwbCefnogiCymuned
Twitter - @hwb_cymunedol

Cymuned a Chorona

“85% o bobl Bro Ffestiniog yn teimlo bod y gymuned yn gwneud mwy i helpu pobl yn ystod yr argyfwng. Yn ogystal, roeddynt yn amlwg yn poeni am yr effaith ehangach ar y bobl sy'n byw yno a’r amgylchedd yn hytrach na'r effaith ar yr economi."

Nid yw’n syndod erbyn hyn fod y firws corona wedi cael effaith seismig ar ein bywydau ac wrth i’r cyfnod clo ddechrau lleddfu, mae hi’n bwysig dechrau meddwl am yr adferiad.  Sut mae ceisio am newid er gwell?  Er bod y cyfnod clo wedi bod yn gyfnod dyrys a chaled i nifer, oes canlyniadau positif, annisgwyl y gallwn barhau?  Mae cymuned Bro Ffestiniog wedi bod yn gofyn rhai o’r cwestiynau hyn yn ogystal â cheisio darganfod sut mae’r trigolion wedi ymateb i’r argyfwng a pa effaith mae’r newid hwn wedi cael ar eu bywydau. 

Fel rhan o brosiect ymchwil cymunedol Cwmni Bro Ffestiniog, gofynnwyd i aelodau'r gymuned lenwi arolwg ar-lein am eu profiadau o'r firws.  Bu’n gyfle i holi am eu pryderon ac am yr effaith y byddai'r newidiadau yn ei gael ar eu cymuned, yr economi a'u cymdogion. 

 

Mae'r ymchwil yn ymdrech gydweithredol rhwng sawl unigolyn a sefydliad sy'n gwasanaethu'r gymuned, wedi'i gydlynu gan yr Athro Julie Froud a'r Athro Karel Williams, Ysgol Fusnes Prifysgol Manceinion. Maent yn arweinwyr ym maes astudio’r economi sylfaenol ac wedi bod yn allweddol wrth ddylanwadu ar academyddion, llunwyr polisi a’r llywodraeth yng Nghymru. Aelodau eraill o'r tîm cydweithredol yw Dr Lowri Cunnington, Prifysgol Aberystwyth, tîm ymchwil a dadansoddeg Cyngor Gwynedd, Arloesi Gwynedd Wledig, Cyngor Tref Ffestiniog, a gweithwyr datblygu yng nghwmni Bro Ffestiniog. Ac, yn bwysicaf oll, pobl Bro Ffestiniog.

Hyd yn hyn, cafwyd oddeutu 250 o ymatebion i'r arolwg ac mae rhai o'r data cychwynnol wedi darparu mewnwelediad diddorol. Roedd cyfran sylweddol, tua 85% o'r cyfranogwyr yn teimlo bod cymuned Bro Ffestiniog yn gwneud mwy i helpu pobl yn ystod yr argyfwng.  
 

Yn ogystal, roeddynt yn amlwg yn poeni am yr effaith ehangach ar y bobl sy'n byw yno. Ond o adfyd mae yna wytnwch amlwg gan y gymuned i gefnogi ei gilydd ac i sicrhau bod Bro Ffestiniog yn parhau i allu meithrin datblygiad economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol, diwylliannol ac addysgol yr unigolion a’r ardal.

Mae gan yr ymchwil hefyd arwyddocâd ehangach oherwydd ei fod yn darparu gwersi, yn enwedig ar yr economi sylfaenol, a fydd yn berthnasol i ddeall a datblygu cymunedau eraill yng Ngwynedd ac ar draws Cymru.
 

Darllenwch yr adroddiad yn llawn.
Os ydych chi'n byw ym Mro Ffestiniog ac os nad ydych chi eisoes wedi llenwi'r arolwg, ystyriwch wneud hynny os gwelwch yn dda, trwy ddilyn dolen o FB/Twitter.
Mae eich barn chi’n bwysig iawn i ni. Diolch.
Ceri Cunnington
-----------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020, y rhifyn papur cyntaf i ni gyhoeddi ar ôl haf o rifynnau digidol (sy'n dal ar gael am ddim ar wefan Bro360)

‘Stiniog o’r Wasg Erstalwm (3)

Pennod arall o gyfres Vivian Parry Williams

Tybed ai wedi cael gormod o gwrw cryf y Pengwern Arms oedd dau ŵr o Benmachno, a gollodd eu bywydau ar y ffordd adref o 'Stiniog, wrth iddynt ddisgyn i mewn i dwll Chwarel Ffridd Blaen-y-cwm, a boddi mewn pwll o ddŵr ddeg llath yn y gwaelod. Cafwyd adroddiad o farwolaeth trist David Evans, gof, a Hugh Hughes, mab gweinidog y Wesleaid ym Mhenmachno, dau ŵr priod, yn y North Wales Chronicle (NWC) ar 8 Rhagfyr 1834.   

Hysbysebion a ymddangosent yn rheolaidd oedd rhai oedd yn sôn am ocsiwns i osod tollbyrth ar ffyrdd tyrpeg yr ardal. Un o’r rhai cynharaf yn y wasg sy’n cyfeirio at yr ardal hon yw’r un yn y NWC ar 3 Chwefror 1835, yn dweud bod ocsiwn i’w gynnal ar bedair tollborth o fewn, neu’n agos at y cyffiniau hyn. Roedd hynny’n digwydd yn y Maentwrog Inn ar y 4 Mawrth 1835, rhwng dau a phump o’r gloch y p’nawn. Enwir pedair tollborth, Maentwrog, a gasglodd swm o £431 o dollau y flwyddyn cynt, Ffestiniog, (£80) Carreg pen gyflin (£36) a Thalsarnau (£32). Cyfeirir hefyd at ddwy dollborth ar y ffordd breifat, yr adeg hynny, o Dan-y-bwlch i Dremadog, sef Caevalley a Caegwyn oedd yn cael eu gosod ar ocsiwn am y pris uchaf. Byddai'r hysbysebion hyn yn ymddangos yn flynyddol, ac am wythnosau ar y tro, ym mhapurau newyddion y 19eg ganrif.

Achlysur pwysig iawn yn hanes 'Stiniog oedd agoriad swyddogol y Lein Fach, gan oruchwiliwr y cynllun, James Spooner, ar yr 20fed o Ebrill 1836, a chafwyd adroddiad llawn o'r achlysur yn y NWC ar 26 Ebrill 1836. Yn ôl pob golwg, roedd yn ddiwrnod cyffrous iawn, wrth i wagenni o lechi chwarel Holland gael eu llwytho, a'u hanfon bob cam i'r cei ym Mhorthmadog. Yn gwmni i'r llechi roedd sawl coets yn cario pwysigion y dydd, gyda chanans yn cael eu tanio ar hyd y siwrnai i'r Port. Wedi cyrraedd pen y daith, yr oedd cwmni'r rheilffordd wedi trefnu gwledd a 'chwrw da' ar gyfer y gwesteion a'r gweithwyr ar lawnt Morfa Lodge, cartref Spooner. Roedd seindorf o Gaernarfon wedi ei hurio i gyflenwi adloniant i'r dyrfa a oedd wedi dod yno i fwynhau'r achlysur hanesyddol hwnnw. 

Gan ein bod yn trafod y lein fach, diddorol oedd darllen hanes achos cyfreithiol yn erbyn cwmni Rheilffordd Ffestiniog yn y Manchester Times and Gazette 19 Mawrth 1837, llai na blwyddyn wedi'r agoriad swyddogol uchod. Achos a ddygwyd gan weddw un John Smith, a benodwyd ar y dechrau i osod rhai o gledrau'r lein fach o'r Blaenau i Borthmadog. Wedi gwneud peth o'r gwaith, bu anghytundeb rhwng y contractor a'r cwmni, ac fe ddiswyddwyd Smith, a phenodi James Spooner i gwblhau'r gwaith. Canlyniad yr achos yn erbyn Rheilffordd Ffestiniog oedd i'r cwmni orfod talu iawndal o £5000 i weddw Smith, swm anferthol y cyfnod hwnnw. Diddorol hefyd oedd darllen rhan o'r adroddiad, sy'n cyfleu naws iaith y cyfnod yn glir.

“The plaintiff's counsel were about to call witnesses, most of whom were stated to be wholly unable to speak the English language...”

Cynhwysid adroddiadau o'r achos hwn mewn nifer o bapurau newyddion wythnosol y cyfnod, sydd yn profi pa mor ddylanwadol oedd y lein fach mor gynnar â 1837.

Ceir sôn am y North and South Wales Bank am y tro cyntaf mewn hysbyseb yn y NWC ar 29 Awst 1837, sydd yn brawf bod arian yn cylchdroi yn y plwyf yr adeg honno. Trafod talu allan difidend ar gyfranddaliadau yn y banc mae'r hysbyseb. Yn anffodus, ni enwir lleoliad y banc cynnar hwnnw, ond tybir mae yn y fan lle saif bwyty’r Chwarelwr heddiw (hen fanc y Midland/HSBC) oedd y safle. 

Ymddiheuraf am adael trefn gronolegol yr ysgrif hon, gan neidio saith mlynedd, i gyfeirio at ddigwyddiad a ellir ei ysytyried fel yr ymdrech o ladrad banc cyntaf 'Stiniog, cyn belled yn ôl â 18fed o Fai 1844. Adroddwyd yn y NWC 28 Mai 1844 am rywrai yn torri ffenest yn y banc a enwir uchod, ond yn cael eu styrbio ac yn gorfod dianc rhag eu dal, gan adael ysgol yn gorwedd yn erbyn wal y banc. “They evidently were experienced thieves”  meddai'r gohebydd ar ddiwedd ei lith.
----------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2020.

Mae rhifynnau digidol y cyfnod clo ar gael am ddim ar wefan Bro360