Stolpia- Tywydd Gaeafol

Pennod arall yng nghyfres Steffan ab Owain

O edrych yn ôl ar rai o’r gaeafau caled a fu yng Nghymru a gweddill Prydain tros y canrifoedd gwelwn bod nifer ohonynt wedi bod yn eithriadol o oer. Yn wir, ceir cyfeiriadau at rai o’r Oesoedd Canol a chynt. Bu rhai caled iawn yn yn ystod y blynyddoedd 1536/37, a 1683/84, hefyd 1708/09, 1811 a 1816, a sawl blwyddyn arall.

A chanolbwyntio ar rai mwy diweddar, dyma ychydig o hanes gaeaf gerwin 1895, neu fel byddai’n nhaid yn ei alw ‘Yr Heth Fawr’. Erbyn yr wythnos olaf ym mis Ionawr y flwyddyn honno adroddid bod un chwarel heb weithio ers tua mis a rhai eraill ers tair wythnos oherwydd y tywydd gaeafol, ac erbyn yr ail wythnos ym mis Chwefror, roedd holl chwareli’r fro wedi eu hatal. Golyga hynny bod oddeutu 4,400 o chwarelwyr yn segur oherwydd y ‘smit’. 

Nid yn unig yr oedd hi’n bwrw eira yn drwm yn ystod y dydd roedd yn rhewi’n galed yn y nos fel bod y nentydd yn blymen mewn llawer man. Roedd hi’n anodd cludo glo i lawer o dai gan fod y ffyrdd yn sglefr, neu wedi eu cloi gan eira, ac o ganlyniad, cyflogwyd dynion gan y Cyngor Dinesig i geisio eu clirio. Bu’n rhaid cau yr ysgolion drwy’r fro gan mai llond dwrn o blant a oedd wedi mentro cerdded drwy’r eira i fynd iddynt. Roedd yn rhewi mor ffyrnig fel ei bod yn anodd cael cyflenwad dŵr at wasanaeth y trigolion am fod y pibellau yn rhewi’n staenia.

Yn y storm eira hon y collodd Robert Roberts, Tyddyn Bach, Cwm Penmachno ei fywyd wrth groesi’r mynydd o dref Blaenau Ffestiniog i’w gartref, a byth er hynny, gelwid y tywydd trychinebus hwn yn ‘Heth Bob Roberts’. Ceid hanes un o ddefaid Stiniog wedi cerdded i mewn i dŷ o’r tywydd garw ac wedi rhoi ei dwy goes ar lin y ddynes yno er mwyn cael tamaid o fara.

Cofnodwyd y canlynol yn nyddiadur Richard Eames, goruchwyliwr Chwarel Cwm Orthin yn ystod mis Chwefror 1895: Trwch y rhew ar y llyn -23 modfedd. Dyfnder y llyn yn y fan y tyllwyd y rhew-5 troedfedd. Llefrith yn rhewi ar y bwrdd mewn rhyw chwarter awr o amser. Inc yn rhewi ar y llyfrau cyn eu sychu nes oeddynt fel briallu. Dau blyg o lechfaen orau yr Hen Lygad yn rhewi mewn diwrnod a noswaith fel na allwyd gwneud unrhyw fath o lechau ohonynt. Beth a ddigwyddodd yn hollt y llechfaen wrth rewi? Parhaodd yr heth am fis.

Yn ôl nodiadau Ioan Brothen yr oedd lluwchfa ar Garnedd Llywelyn ar 19 Mehefin 1895 yn 35 llath o hyd, 15 llath o led, a thua 10 troedfedd o drwch er y gwres mawr a wnaeth drwy Ebrill, Mai a Mehefin y flwyddyn honno. 

Cychwynnodd y trên cyntaf o orsaf y GWR (Stesion Grêt) yn y Blaenau bore dydd Iau a chyrhaeddodd Trawsfynydd yn weddol ddiffwdan, ond rhwng yr orsaf honno a’r Arenig aeth yr injian i luwchfa ddofn o eira er i’r gyrrwr roi gwib i mewn iddi gan obeithio ei chwalu i’r ymylon. Methu’n lân fu ei hanes i ddod oddi yno a bu’n rhaid gadael y peiriant yn y fan a’r lle. Dywedir bod y lluwchfa oddeutu milltir o hyd ac wedi rhewi’n gorn, ac o ganlyniad, anfonwyd tros gant o ddynion yno i’w glirio ond roedd yn ddydd Llun arnynt cyn y gellid cael y lle’n glir i’r trên gael rhwydd hynt i deithio ymlaen.

 Digwyddodd i’r trên fynd i drafferth mewn lluwchfa fawr y tu uchaf i Gwm Prysor yn ystod gaeaf 1947 hefyd, a phrin y gellid gweld corn yr injian ar ôl iddi hi dreiddio i mewn i’r holl eira. Dyma un o’r lluniau a dynnwyd ohoni ar yr achlysur bythgofiadwy hwnnw.

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2023

> Ail Ran

Terry ym Mhatagonia

Mae Terry Tuffrey wedi dychwelyd yn ddiogel o’r Wladfa ac wedi cael amser ardderchog yn hyrwyddo’r ardal. Cafodd nifer fawr o brofiadau gwerth chweil a byddai angen rhifyn arbennig o Lafar Bro i groniclo popeth fu yn wneud yno. 

Diolch i Terry am fod yn llysgennad mor wych i’r ardal ym Mhatagonia a bu ei ymweliad yn un lwyddiannus iawn. Terry oedd enillydd Ysgoloriaeth Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog 2023. 

Yn y lluniau cawn weld Terry yn Ysgol yr Hendre de Trelew. Fe’i derbyniwyd gan gyfarwyddwyr ac athrawon yr ysgol a rhannodd sgwrs ddymunol gyda disgyblion gradd 6. 

Yn ddiweddarach ymwelodd â Chlwb Rygbi Bigornia yn Rawson a chymerodd ran yn eu hymarferiadau! 

 Diolch i Bigo am eu croeso. 

Hwyrach y byddai modd eu cael drosodd i’r Blaenau i chwarae ar gae rygbi clwb Bro Ffestiniog, ein tîm lleol, ac i dîm Bro gael y cyfle i fynd i chwarae ym Mhatagonia?!

 

TVJ
- - - - - - - - - -

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2023

 

Un o'n sêr ni, a chyn-enillwyr yr ysgoloriaeth

Y Gymdeithas Hanes a Rhamant Bro

Roedd cyfarfod mis Tachwedd y Gymdeithas yn trafod y pandemig a ddilynodd y Rhyfel Mawr yn 1918-19. Fe’i gelwid yn Spanish Flu ac anwydwst a thebyg fod enwau eraill ar yr aflwydd marwol hwn. Can mlynedd yn ddiweddarach cafwyd pandemig arall, y Covid ac roedd y sgwrs ar y Spanish Flu yn dymhorol iawn a ninnau yn dal i fod dan gysgod hwnnw a’r llanast a grewyd mewn amrywiol ffyrdd.

Y siaradwr gwadd oedd Charles Roberts o Ben Bryn Llan, Llanefydd yn sir Ddinbych, saer coed wrth ei alwedigaeth yn cadw busnes gwneud dodrefn. Ond mae hefyd wedi gwneud ymchwil sylweddol ar bandemig 1918-19 a chawsom sgwrs ddifyr iawn ar dwf ac effaith y ffliw mawr hwnnw yng Nghymru a syndod gweld yn ei ystadegau mae gogledd orllewin Cymru a ddioddefodd waethaf gyda’r nifer mwyaf o achosion yn yr ardal hon.

Roedd yr ystadegau yn ysgytiol a theuluoedd cyfan yn marw … nid oedd y wyddoniaeth cystal bryd hynny ac yr oedd hi gan mlynedd yn ddiweddarach wrth drin y Covid ac roedd pobl yn dal i gymysgu mewn mannau oeddynt debygol o ymfflamychu’r clefyd. Soniodd am hanes trist y milwyr ifanc a fu farw yng ngwersyll milwrol Bae Cinmel … milwyr o Ganada yn bennaf oeddynt yn disgwyl llong i’w cludo yn ôl i’w gwlad. Roedd y rhain i gyd wedi goresgyn yr ymladd yn ffosydd Ffrainc ond ildio’u bywydau yn y pendraw i’r ffliw erchyll yma ac mae eu beddau i’w gweld heddiw ym mynwent Eglwys Farmor Bodelwyddan. 

Roedd y darlithydd yn dyfynnu yn helaeth o bapurau newydd y cyfnod … ond prin oedd y sylw a gafodd y ffliw hwn o’i gymharu â Covid ein hamser ni oedd ar dudalennau blaen y papurau newydd bob dydd am fisoedd lawer. Diddorol oedd cymharu sut oedd y llywodraeth yn trin a’r aflwydd yn y ddau gyfnod. Soniodd hefyd fod Lloyd George y Prif Weinidog yn y cyfnod hwn, wedi syrthio i grafangau’r clefyd a bu’n wael iawn ac yn ôl rhai sylwebyddion bu bron iddo golli ei fywyd.

Caed sylwadau difyr mewn ymateb i’r sgwrs ac yn amlwg roedd pawb wedi cael blas ar y pwnc.
Cynhelir y cyfarfod nesaf, nos Fercher, Ionawr 24 pan fydd Steffan ab Owain yn parhau ei sgwrs ddifyr ar hen furddunod y plwyf. Cynhelir y cyfarfodydd yn Ysgol Maenofferen a chroeso cynnes i bawb.
Yn y llun mae Charles Roberts y siaradwr a Dafydd Roberts Cadeirydd y Gymdeithas.
TVJ

RHAMANT BRO

Newyddion da i’r rhai ohonoch chi sy’n awchu i ddarllen y rhifyn diweddaraf o Rhamant Bro, sef cylchgrawn Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog – y mae ar gael yn y siopau rwan! 

Unwaith yn rhagor ceir arlwy amrywiol o erthyglau ynddo, megis:

Streic Fawr y Llechwedd gan Gareth T. Jones; 

Yr Athro Jack Darbyshire gan Enid Roberts; 

Trin Cerrig gan Vivian Parry Williams; 

‘Pwyllgor Cerdd Meirion’ gan Aled Ellis; 

Cofnodion Ysgol Glanypwll gan Nia Williams; 

Pam Cofio Tryweryn gan Geraint V. Jones; 

Cymdeithas Enweiriawl Ffestiniog gan Marian Roberts;

Trawsfynydd Ddoe, a Trychineb yn Nhrawsfynydd gan y Golygyddion; 

Cipdrem ar Hanes Sinemâu Stiniog gan Steffan ab Owain. 

Yn ogystal, ceir tipyn o hanes Freeman Evans, Hen Siopau’r Dref, Celf ym myd y Llechen, ac ambell stori ddifyr arall. Mynnwch gopi cyn iddynt werthu’r cwbl!

- - - - - - - - - - - -

Dau ddarn a ymddangosodd yn rhifyn Rhagfyr 2023

Ffliw Sbaen yn Yr Ysgwrn

Cwpan Nazareth Nadolig 1897

Ychydig wythnosau yn ôl, roeddwn yn digwydd bod yng Nghaffi Antur Stiniog yn cael paned, pan alwodd un o’r staff arnaf. Roedd gŵr o’r enw Brian Jones a’i wraig wedi teithio i’r Blaenau o Fryste er mwyn olrhain hanes ei dad, oedd yn byw yma ganol y ganrif ddiwethaf. Mi gawsom ni sgwrs ddiddorol iawn, a dywedodd mae William Haydn Jones oedd enw ei dad; roedd yn byw yn un o’r strydoedd oddi ar stryd fawr y dref.

Dywedodd hefyd fod ganddo gwpan yn ei feddiant ers degawdau, ac ar ôl deall am fodolaeth Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, a’r arddangosfa yn y caffi, dywedodd y byddai wrth ei fodd yn dychwelyd y gwpan i’r dref.

Cytunais i edrych am ychydig o hanes ei dad a gyrru’r canlyniadau ato. Felly dyma gysylltu â dau arbenigwr ar hanes lleol, sef Steffan ab Owain a Vivian Parry Williams.

Yn y cyfamser, ar ôl derbyn y gwpan, mi fum wrthi am ddwyawr a hanner yn ei glanhau! Wrth wneud, daeth y geiriau Nazareth Nadolig 1897 i’r golwg, ac hefyd fanylion y gwneuthurwyr oddi tani, sef Triple Deposit Mappin & Webb’s Princes Plate London & Sheffield (Roedd stamp siâp twll clo a’r rhif 9½ hefyd ar yr ymyl).

 

Ar ôl dipyn o ymchwil daeth Steffan i’r canlyniad bod Côr y Moelwyn wedi ennill cwpan mewn eisteddfod yng nghapel Nasareth, Penrhyndeudraeth yn 1897. Roedd Brian Jones wedi son fod ei dad wedi ei eni ar yr 2il o Hydref 1910, ac aeth Vivian i edrych yn fanwl ar gyfrifiad 1911 ar gyfer y Blaenau a chanfod fod William Jones yn faban 8 mis oed bryd hynny yn rhif 21 Lord Stryd.

Mi yrrais ganlyniadau ein hymchwil at Brian a daeth llythyr yn ôl ganddo’n fuan iawn yn diolch yn fawr am waith arbennig fy ffrindiau. Ychwanegodd bod ei daid yn chwarelwr yn Chwarel y Manod, ond hefyd -yn allweddol i’r stori hon- yn arweinydd Côr y Moelwyn yn y flwyddyn 1897. 

Mae’n edrych yn debyg felly mae’r gwpan a enillodd y côr yn Eisteddfod Nazareth Nadolig ydi’r un oedd ym meddiant Brian. Diddorol dros ben yn’de! Mi fydd y gwpan rwan yn cael ei harddangos yn un o gypyrddau gwydr y Gymdeithas Hanes, yn Nhŷ Coffi Antur Stiniog.

E. Dafydd Roberts
- - - - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2023

Hanes Rygbi Bro- Tymor 1988-89

Hanes Clwb Rygbi Bro Ffestiniog o ddyddiadur rygbi Gwynne Williams 

Mehefin 1988
22ain Pwyllgor-Taith Awstria/Hwngari –Archebu capiau a siwmperi; Debanturon gwreiddiol yn cadw am £500 a £25; Debaturon newydd eu derbyn am £ 750 a £25.

Awst
1af Pwyllgor- Taith –30 yn mynd Capiau siwmperi a pennants wedi cyrraedd; 2 neu 3 chwaraewr o Lanelli –talu am un ac insiwrans y lleill; Traws 21 –8 tîm yn talu £5 y tîm –rhoi tlysau i’r ennillwyr –dim gwydrau; Gwyl Ynni a Chludiant –Derbyniodd y Clwb £400 am stiwardio.
15-22 Awst- Taith Tramor i Awstria a Hwngari: Hennigsdorf, Esztergom, S.E. Fehevvar, Erd.
National Austrian XV Celtic Vienna  3  v  Bro  41.
Rob A 2 / Gwilym 2 / Sean G 2 / Malcolm A / Sean G 3 trosiad.
Erd (Hwngari)  6 v Bro  28  
Gwilym 2 / Rob A / Mike S / Ken 2 trosiad
Fehervar 0 v Bro  29.  Herngsdorf   6 v Bro 12. Cwpan Real Kupa yn Erd
Cystadleuaeth YRD: Bro yn 2 ail i Zbrojovika Bruno (Czechoslovakia); Mike Smith oedd “Chwaraewr Gorau’r Twrnament”. Sean Gale a Martyn Edwards o Lanelli.
30 Awst -Cyfarfod Blynyddol 1987 / 1988 (Presennol  24 )
Tîm 1af Ch 27    E 21        C 5    Cyf 1    O blaid 626 / Erbyn 197
2il dîm Ch 17    E 6        C11    O blaid204 / Erbyn 289
Ennill Cynghrair Gwynedd a’r Tabl Teilyngdod; Colli i Nant Conwy yng Nghwpan Gwynedd; Ennill Tlws 7 Bob Ochr Regina.
Ethol: Llyw Gwilym Price / Cad Dr Boyns / Ysg RO / Try Mike / Wasg Bryn / Gemau Michael / Aelod Gwynne a Cradog / Tŷ Glyn / Cae Raymond   Capt 1af Mike / 2ail Bryn  / Hyff Glyn Jarrett /  Eraill     Gareth Davies / Tex / Graham / Gwilym Wyn Williams / Ian Blackwell.
Chwaraewr y Flwyddyn Robert Atherton; Chwaraewr Mwyaf Addawol Peter Jones; Chwaraewr y Flwyddyn II Mark Atherton; Clwbddyn     Mike Smith; Dewis Ardal Gwynedd Gwilym / Alun / Rob Ather / Sprouts / Ken Roberts / Pet Bach a Bryan

Medi
21ain Gogledd Cymru   v   Cambria (Caerliwelydd-Carlise)
28ain Ardaloedd Cymru  v   Briton Ferry

Hydref
3ydd- Pwyllgor. Taith i Hwngari wedi bod yn llwyddianus iawn, colli yn y gêm derfynnol. Debanturon - 4 wedi gwerthu am 5 mlynedd am £750 yr un. Bar – Peiriant hap-chwarae ddim yn gweithio. Cyfethol – Tony Coleman, Jon, Dick, Morgan a Derwyn Williams.
7fed- Gwynedd v Canol Morgannwg (yn Llangefni) Dewis Gwilym, Glyn Jarrett, Dafydd Jones, Alun, Rob a Ken (Peter J Eilydd ). 19eg- Gogledd Cymru  v  Western Samoa. 25ain-Cyfarfod Arbennig (presennol 23 ) Y fantolen Ariannol – Dewis Llywelyn Hughes a’i Gwmni fel Archwilwyr y Clwb. 31ain-Pwyllgor Tŷ  Cad Glyn C / Ysg Jon  Eraill Tony Coleman, Gwynne, Raymond Foel, Morgan, – Costau gêm llifoleuadau £6-£7.50. Dafydd Price wedi gwneud clampiau i’r llifoleuadau.

 

Tachwedd
5ed Sweden  28 v Ardaloedd Cymru 3; 17eg Bara Caws -Anturiaethau Dic Preifat; 30ain Pwyllgor- Bar –Trefnu Rota –adau yn gyfrifol am yr wythnos llawn  /  Til newydd/ Chwarae – Gwilym yn gapten Cymru  v  Belgium /Gwynedd   v  Casnewydd  (yn Nant Conwy). Gwilym, Rob, Alun, Glyn J  Eilydd Ken/ Anfonwyd Gwilym Roberts oddiar y cae yn Nolgellau / Presenoldeb 4 o Landudno yn helpu yn fawr/Clwb – Adnewyddu’r Clwb –cynlluniau wedi ei derbyn.

Rhagfyr
3ydd Cinio Nadolig ( Rhiwgoch); 7fed Cwpan Traws, Cyn-derfynol: Bala v Harlech; 21ain Gêm Derfynol Nant Conwy  20  v   Bala 0 

Ionawr 1989
4ydd Pwyllgor- Pyst gan  Port –rhy ddrud £300 er bod pyst ni wedi torri /    Crysau tîm 1af yn edrych  yn fler. Taith Hwngari eto- 27 – 31 Gorffennaf 1989. Taith Llanelli –41 yn mynd; Clwb 200 – Mynd yn Clwb 3000 (Morgan Price ); 13eg Noson y Merched (tua 25); Gwynfor James i wneud y bwyd.

Chwefror
1af - Pwyllgor Dafydd Jones yn mynd i Awstralia / Pyst haearn wedi cyrraedd; Peiriant torri gwair wedi ei rhoi i Glwb Golff Llan; Dan 19 Bro curo   v     Dan 19 Porthmadog; 17eg Recordio BBC Amser Chwarae  (Bro v Bethesda) £20; 22ain -Pwyllgor: Payphone – Oddeutu £150 i’w brynu / Grahams yn noddi’r Clwb am £500  (Crysau )/ Pyst haearn wedi cyrraedd (£35 yr un Christy ); Cyfethol Arwyn Humphries a Fred Sparks 

Mawrth
Pontiets  9 v Bro  25. Taith i’r de  (Cymru v Lloegr).  Clywed Dr Boyns a Mike Smith ar Radio Wales /Trafferthion yn Croft Hotel –cael ban. 29ain-Pwyllgor: Deilwyn Jones –Set o fflagia a dau dracswt newydd- Aelod CYFFREDIN am Oes. Derbynwyd beiriant golchi llestri gan Eric Wyn Owen/ Cynlluniau i ail wneud y Clwb wedi ei derbyn oddiwrth Eric Edwards.

Ebrill
Plat Tlws Regina- Ennillwyr Harlech  v  Tywyn. Gêm Derfynol Cwpan Gwynedd Ennillwyd Nant Conwy  v  Bro. 26ain- Pwyllgor. Ail Cynghrair Gwynedd /  Costau adnewyddu’r Clwb tua £100k/Gwneud cais i fod yn aelodau llawn URC.

Mai
12fed Cinio Blynyddol (Rhiw goch); 31ain Pwyllgor. Grant gan y Cyngor Chwaraeon £7.5k benthyciad o £7.5k Prynu teledu £99; Cael cyfarfod Chwaraewyr efo stiwardio Gwyl Trafnidiaeth ac Ynni. Mike Smith -Aelod Anrhydeddus am Oes.    

Mehefin
27ain Cyfarfod Blynyddol 1988 / 1989  (Presennol 31 . Llongyrarchiadau i Gwilym James am fod yn Gapten Ardaloedd Cymru
Tîm 1af Ch33    E 23    C9    Cyf 1    O Blaid 634 /Erbyn 395
Gorffen yn ail yn y gynghrair / 3ydd Tabl Teulyngdod
Ail dîm Ch 16    E 6    C 10    O blaid 234 / Erbyn 302
Ieuenctid Ch 3    E 2    C1
Aelodaeth 150- £600. Gwneud Cais am Aelodau llawn URC. Ethol: sCad Dr Boyns / Try Robin / Ysg RO / Wasg Bryn Jones / Gemau Michael / Tŷ Glyn /Aelodaeth Gwynne / Cae Raymond Foel/ Capt 1af Gwilym / 2ail Bryn Jones  /Hyff Mynd I’r Wasg/  Eraill Derwyn / Morgan / Arwyn H / Tex Woolway / Jon. Cyfethol Graham / Eric Roberts / Tony Coleman / Brian Lloyd Jones / Fred Sparks.  Colli   Nant Conwy  v   Bro Cwpan Gwynedd. Chwaraewr y Flwyddyn  Glyn Jarrett; Chwaraewr Mwyaf Addawol Gari Hughes; Chwaraewr y Flwyddyn II; Hayden Williams; Chwaraewr Mwyaf Addawol II Clwbdddyn Glyn Crampton; Aelod Cyffredin am Oes Deulwyn Jones;
1988 / 1989 2 Ail Cynghrair Gwynedd ac ennill Cwpan Gwynedd.
1af    Ch 33    E 23    Cyf1    C9    616/389
2il    CH17    E 7    C 10    252/289

Hanes Rygbi Bro- Tymor 1987-88

Hanes Clwb Rygbi Bro Ffestiniog, o ddyddiadur Gwynne Williams

Mehefin 1987
Pwyllgor: Cyf-ethol John Jones, Gwilym James, Dick James, Elfed Roberts, Derwyn Williams, Jon Heath, Gwynne, Marcus Williams, Ken Roberts a Raymond Cunnington. Cyflwynodd y Llywydd newydd Gwilym Price gwpan i Adran Iau y Clwb. Sand Slitting wedi gorffen /Ysg Pwyllgor Tŷ Raymond Cunnington; Eraill: Geraint Roberts, Tony Coleman, Elfed Williams, Ken, Dick, John Jones, a Bryan Davies.

Gorffennaf
1af Pwyllgor: Gwneud mynediad i’r ffordd fawr ochr y clwb/iadael i rhai oedd wedi mynychu y Disco fynd adref yn dawel) Batri newydd i’r tractor /Dechrau ymarferion Ieuenctid y Sul.
11eg Noson Siecoslofacia (yn y clwb). 29ain Pwyllgor-Cais gan Band Bedwas i aros yn y clwb am ddwy noson, Rhodd £64/£115 i Gronfa’r clwb; Stiwardio Gwyl Cludiant. 

Awst
21ai Ocsiwn- Elw £312 (110 lot); 26ain Pwyllgor -T.A.W– rhaid cofrestru yn ôl i Ionawr 1985; Caeau– Rhaid llogi chwalwr i rhoid tywod i lawr /Wedi torri a gwrteithio gan Raymond– Major Owen atgyweirio y gang mower; Michael Jones– peintio pyst /Mike, Jon, Raymond a Gwynne– peintio llawr y clwb. Jon- trwsio peiriant twymo dŵr /Raymond Foel– torri bwlch yn y wal ar gyfer disgos. Pwyllgor disgos – Glyn C, Jon, Elfed, Gwilym, Dick, Raymond, Bryan, John Jones, Elfed Williams, Cradog, Bryn, Geraint , Ken a Mike. (Prinse). Aelodaeth Chwarae 34

 

Medi
£700 i Uned Datblygu Plant yn y Ganolfan Iechyd; 26ain Disgo (Elw drws £172). Ymweliad 3 plismon i’r clwb  - wedi cael galwad 999 bod ffrwgwd ondNID oedd ffrwgwd –bu rhywrai yn gyfrifol am droi car yr heddlu ar ei ochr. Bydd rhaid i Swyddogion y clwb gael cyfarfod ag Uchel Swyddog yr Heddlu. 28ain Pwyllgor -Gwrthod Clwb Ieuenctid Tanygrisiau i gynnal dau ddisgo. Mynd at ein cyfrifydd G Jones gyda TAW neu cael ein dirywio; Cae –Dick mewn cysylltiad a RG Ellis am wasgaru tywod; Ffens -Tony Coleman helpu Geraint Roberts weldio; Bar– Cael peiriant hap chwarae newydd (talu £100); Gwilym James– Chwarae Gogledd Cymru v Swydd Gaerhifryn a Cumbria; 30ain Bro  v  Gwynedd, Gwilym, Bryan, Alun a Rob Atherton (i Gwynedd).

Hydref
30ain Adranau Cymru  v Sri Lanka (Newbridge Walfare)(£0. 30c) Eilydd   Gwilym James  Cap cyntaf ail hanner.

Tachwedd
6ed Rhanbarth Gwynedd a Canolbarth  v  Sri Lanka (Aberystwyth); 14eg Adranau Cymru  v Sweden (Talbot Athletic) Gwilym James Eilydd; 23ain Tachwedd Pwyllgor Bar –Peiriant hap-chwarae Rhent £15 yr wythnos Trwydded £600 am 6 mis; Disco llwyddianus iawn /Larwm ddim yn gweithio yn iawn; Cae –Derbyn £1,000 gan Datblygu Canolbarth am y sand slitting; Bella wedi peintio ffens /Raymond Foel – trwsio peiriant scrymio; Aelod Cyfetholedig –R O Williams.

Rhagfyr
4ydd- Yn Bro Gwynedd 13 v 6  Penfro. Cwpan Howells: Sgoriodd Rob Atherton cais i Wynedd; Pen y banc v  Bro  (Bro ennill). 21ain Pwyllgor  Talu  TAW£1,483.05 yn cynnwys £300 o ddirwy/Gorffen y pibellau o gwmpas y cae /Whitbread yn noddi pading y pyst/Tân Nwy -Prynu am £35 (Bella Evans).
Gêm Derfynol Traws 21: Ennillwyr= Nant Conwy 20  v  Bala 0

Ionawr 1988
27ain Pwyllgor Talu £50 (yn answyddogol) am olchi y crysau yn Traws; Chwarae dros Wynedd 9 v Pontypwl 10. Alun /Gwilym /Glyn Jarrett /Rob Atherton /Mike Smith a Bryan Davies /Gwilym James- cap LLAWN Cyntaf  Cymru v  Sweden  a  Belgium (Belgium Ennill 14- 7)

Chwefror
19eg 25 ar daith i Lanelli /Caerdydd (gwesty Croft £8.25 y noson, Bws £200). Pen y banc 9 v Bro 18.

Mawrth
12fed Ardaloedd Cymru  v  Belgium  Gwilym –Ail Gap; 16eg Cwpan Traws 21: Gêm Derfynnol Bala v  Nant Conwy (Ennill); 29ain Pwyllgor -Debanturon -Nawr mae 19, gyda 4 yn nwylo Glyn Jones + 1 i Clwb 30/14 wedi talu £500 –12 am 5 mlynedd (dod i ben eleni). Cynnig rhain nawr am £600 i £700.

Ebrill
13eg Tlws Regina 7 Bob Ochr, Bro v Harlech: (Bro ennillodd y gêm derfynnol); 17eg 7 Bob Ochr Gwynedd yn Bro; 19eg Pwyllgor Ffens heb ei gorffen/Chwalu tywod /Prynu Carafan £20 i gadw offer; 26ain Gêm Derfynol Cwpan Gwynedd (yn y Bala): Bro  v  Nant Conwy.
Tîm: 15 Bryan /14 Ken /13 Mike Smith (c) /12 David Jones /11 Malcolm A /10 Dewi Williams /9 Rob A /8 Gwilym /7 Glyn Jarrett /6 Graham Thomas /5 David James /4 John Jones /3 Alun /2 Peter Jones /1 Dick  J. Eilyddion: Gwilym Wyn Williams /Bryn Jones. 29ain Bro v Calder Vale.

Mai
11eg Traws 13  v Bro 15; 14eg Cinio Blynyddol (Mochras):
Chwaraewr y Flwyddyn: Robert Atherton; Chwaraewr Mwyaf Addawol: Peter Jones; Chwaraewr y Flwyddyn II: Mark Atherton; Clwbddyn: Mike Smith
25ain Pwyllgor. Y Tymor Mwyaf Llwyddianus! Wedi ennill Cynghrair Gwynedd a’r Tabl Teilyngdod a Thlws Regina. Colli Gêm Derfynnol i Nant Conwy yng Nghwpan Gwynedd. Adnewyddu’r clwb- Amcangyfrif tua £80K. Clwb 100- Morgan yn trefnu -Gobeithio gwneud £1k y flwyddyn. Gŵyl Gludiant- Stiwardio am 4 noson (£500 i’r clwb).
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2023

Stolpia- Ffair Llan

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Roedd trafodaeth am ffeiriau Cymru ar raglen Aled Hughes rhai dyddiau’n ôl a chrybwyllwyd Ffair Llan gan un siaradwr arni hi. Y mae stori ‘Ffair Llan’, neu Ffair Glangaeaf (Calan Gaeaf), Llan Ffestiniog yn dyddio’n ôl ganrifoedd lawer, ac er mai ar y 13eg o Dachwedd y cynhelir hi ers degawdau bellach, ar 1af o Dachwedd yr  oedd yn wreiddiol. 

Pa fodd bynnag, pan newidiwyd y calendrau ar yr 2 Medi,1752, sef o’r un Sulien (Julian) i un Gregori, tynwyd 11 diwrnod ohono, ac felly, syrthiodd ar y dyddiad y cynhelir hi heddiw.

Gyda llaw, yn 1699 ceid pum ffair y flwyddyn yno, ond byddai cymaint ag wyth ffair yno yn nechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg (19G), sef: 

9 Mawrth

24 Mai

Dydd Gwener y Drindod (Mehefin)

2 Gorffennaf

22 Awst

26 Medi

19 Hydref

13 Tachwedd. 

Ffeiriau caws, ffeiriau anifeiliaid fferm a ffeiriau cyflogi oeddynt bryd hynny. 

Yn raddol, ac ar ôl yr 1930au gostyngwyd y nifer a gynhelid yno fel erbyn diwedd yr 1950au dim ond Ffair Glangaeaf a gynhelid yno. Gresyn yw gweld Ffair Llan heddiw gyda rhyw un stondin ar y ffordd, a dim ond rhyw ychydig reidiau ar gyfer yr ifainc. Heblaw am y stondinau a geir gan bobl y Llan yn y Neuadd mae hi’n debygol iawn y byddai’r ffair hon wedi mynd i ebargofiant fel y gweddill a fu yno.

Tybed sawl un yr ydych yn eu hadnabod yn y ddau lun hyn o’r 1950au a’r 1960au?

 

Dyma un neu ddau o adroddiadau amdani hi o’r papurau newydd:

 

YR HAP-CHWAREU YN FFAIR GLAN GAUAF

Foneddigion, caniatewch i mi eich hysbysu nad wyf yn cofio i mi weled y fath nifer o gambling stalls yn ffair Glangauaf Ffestiniog erioed o'r blaen. Buom yn rhifo eleni tua dwsin o'r cyfryw stalls, ac yn dwbl ryfeddu at yr heddgeidwaid yn caniatáu i'r twyllwyr hyn gael cario eu masnach anghyfiawn ymlaen, pan y dylasent, ar bob cyfrif, gymeryd yr hap chwareuwyr i'r ddalfa am dorri y gyfraith a myned ag arian y cyhoedd trwy dwyll… (Y Werin, 30 Tachwedd 1889).

 

FFAIR GALANGAUAF

Cynhaliwyd prif ffair y flwyddyn ddydd Mercher. Ai'r gwartheg parod yn lled rwydd am o 10p i 12p. (Yr Herald Cymraeg, 20 Tachwedd 1906).   

- - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2023

Lluniau o gasgliad yr awdur.

 Erthygl o 1986: Wyth Ffair Llan

Rhod y Rhigymwr- Elfed ac Elfyn

Pennod arall o gyfres Iwan Morgan

Mewn rhifyn diweddar o’r Llafar, cyfeiriwyd at daith gerdded y Cynghorydd Elfed Wyn ab Elwyn o Fangor i lawr i’r Senedd yng Nghaerdydd - i dynnu sylw at yr angen i gael cyswllt trên rhwng y ddwy ddinas, a hynny heb orfod mynd allan o Gymru. Nodwyd fod Elfed ‘yn dipyn o ymgyrchydd’ a bod ‘ei fys ar byls popeth o bwys sy’n ymwneud â’n hunaniaeth fel Cymry.’  

Am ei waith diflino, teimlais fod Elfed yn haeddu englyn, a dyma’i roi ar facebook ychydig wythnosau’n ôl. Da clywed ei fod ‘yn teimlo’n freintiedig o’i dderbyn.’ Chwarae teg iddo!

I ELFED WYN AB ELWYN, TRAWSFYNYDD. Cymro, gwladgarwr, ymgyrchydd, gweithredwr a chynghorydd sir.

Gwarchod a wna’r ymgyrchydd – a rhodio’n
     Weithredwr aflonydd;
Elfed Wyn ab Elwyn bydd
I Walia yn symbylydd.

Ymgyrch arall y bu Elfed yn weithgar trosti oedd yr un i sicrhau bod Llywodraeth Cymru’n prynu Sycharth, a’i fod yn cael ei osod ym mherchnogaeth pobl Cymru. Dyma, mae’n fwy na thebyg, y man y ganwyd Owain Glyndŵr - y Cymro brodorol olaf i gael ei gydnabod yn Dywysog Cymru. Lleolwyd Sycharth ger pentref Llansilin, yng ngogledd yr hen Sir Drefaldwyn - yn agos iawn i’r ffin â Lloegr. Dyma’r llys fu’n gartref i dywysogion Powys Fadog. Rhwng 1400 a 1415, arweiniodd Owain wrthryfel i geisio sicrhau annibyniaeth i Gymru.

Un o gywyddwyr pwysicaf a mwyaf dylanwadol cyfnod Beirdd yr Uchelwyr oedd Iolo Goch [c.1325 – c. 1398]. Credir iddo gael ei eni yn nhrefgordd Lleweni, ym mhlwyf Llanefydd, i’r gogledd orllewin o dref Dinbych. Erys disgrifiad Iolo o Lys Owain yn Sycharth yn glasur hyd y dydd heddiw. Dyma ddyfyniadau ohono:

Llys barwn, lle syberwyd,
lle daw beirdd aml, lle da byd.
Llyna y modd a'r llun y mae:
mewn eurgylch dwfr mewn argae.
Tai nawplad fold deunawplas,
tŷ pren glân mewn top bryn glas.
Ar bedwar piler eres
mae'i lys ef i nef yn nes.
To teils ar bob tŷ talwg,
a simnai ni fagai fwg.
Pob tu'n llawn, pob tŷ'n y llys,
perllan, gwinllan, gaer wenllys.

Garllaw'r llys, gorlliwio'r llall,
y pawr ceirw mewn parc arall.
Dolydd glân gwyran a gwair,
ydau mewn caeau cywair.
Melin deg ar ddifreg ddŵr,
a'i golomendy gloyw maendwr.
Pysgodlyn, cudduglyn cau,
a fo rhaid i fwrw rhwydau.

Anfynych iawn fu yno
weled na chlicied na chlo,
na phorthoriaeth ni wnaeth neb,
ni bydd eisiau budd oseb,
na gwall, na newyn, na gwarth,
na syched fyth yn Sycharth.

Cyflwynwyd petisiwn, a arwyddwyd gan dros 10,000 o bobl i’r Senedd ar 13 Medi, ond ymddengys, ar hyn o bryd, na all y Llywodraeth brynu’r safle. Parhaed Elfed a’i gyd-ymgyrchwyr i bwyso a phwyso.

Elfed ac Elfyn

Derbyniais englyn arbennig eto gan SIMON CHANDLER ... un er clod i (ac er cof am) ROBERT OWEN HUGHES [ELFYN ... 1858-1919], y bardd lleol a enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog ym 1898 am ei awdl i’r ‘Awen’…

ROBERT, MAB Y FRO

O’i phridd eginodd ei ffrwyth a gurodd
     â geiriau llwyr esmwyth.
Bu’n gynsail, dail i’w dylwyth;
adeg aur oedd naw deg wyth.

Mae’r defnydd o’r gair ‘dail’ yn y drydedd linell yn gyfuniad o ddail blodau a thudalennau o’i farddoniaeth.

- - - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2023

Tŷ'r Wern

Er bod gweddillion yr adeilad eglwysig canoloesol oedd yn sefyll ar safle Tŷ Wern wedi eu dymchwel i wneud lle i’r adeilad presennol, mae’r adeilad ‘newydd’ yn dal i fod yn adeilad deniadol ar safle ysblennydd uwchben Dyffryn Maentwrog. 

Mae wedi hen gymryd ei le fel adeilad trawiadol i’w weld o bellter sylweddol yn sefyll uwchben yr Allt Goch sydd yn hen dramwyfa o Ffestiniog i lawr i’r dyffryn. Y mae gobaith bellach y bydd yr adeilad yn cael ei gadw diolch i’r cynlluniau fydd yn dod a'r adeilad yn ôl fel rhan o’r gymuned.

 

Codwyd yr adeilad yn 1844/5 fel eglwys newydd dan arweiniad Henry Kennedy a hwn oedd yr adeilad cyntaf a godwyd gan gomisiwn eglwysig Esgobaeth Bangor dan ei arweiniad. 

 

 

 

Gwerthwyd yr adeilad yn 2015 wedi cryn drafferthion ariannol ac adeiladol costus. Gwerthwyd gan yr esgobaeth gyda’r amodau annisgwyl canlynol!

1.    Dim cynhyrchu alcohol ar y safle, ei ddosbarthu na’i werthu
2.    Ni ellir defnyddio'r adeilad at bwrpas crefyddol
3.    Ni ellir ei ddefnyddio at bwrpas anfoesol neu bwrpas fyddai’n tramgwyddo. Nac fel clwb fyddai’n swnllyd ac yn fwrn ar y gymdeithas leol. Gwaherddir priodasau sifil.
4.    Ni ellir galw'r adeilad yn Eglwys (San Mihangel) ac ni ellid defnyddio’r adeilad at unrhyw bwrpas fyddai’n debyg i’w bwrpas blaenorol fel eglwys ac ni ellir defnyddio'r enw Michael, yn swyddogol, mewn perthynas â’r adeilad.

 

 

Gyda chefnogaeth y Cyngor Tref, gellir bod yn hyderus y bydd y cynlluniau ar gyfer troi Tŷ Wern yn adeilad cymunedol yn llwyddo i fynd drwy’r holl broses o gael caniatâd.

Ar Ddydd Sadwrn, Hydref 21ain, bu sesiwn galw i mewn yn yr hen eglwys gyda’r pensaer Rhys Llwyd Davies i gael sgwrs am y cynlluniau ac mi fu llawer iawn yno i glywed am y syniadau.

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2023.

Lluniau Tecwyn V Jones, Paul W

Dolen: Y Cyngor Tref yn cefnogi