Rhod y Rhigymwr- Elfed ac Elfyn

Pennod arall o gyfres Iwan Morgan

Mewn rhifyn diweddar o’r Llafar, cyfeiriwyd at daith gerdded y Cynghorydd Elfed Wyn ab Elwyn o Fangor i lawr i’r Senedd yng Nghaerdydd - i dynnu sylw at yr angen i gael cyswllt trên rhwng y ddwy ddinas, a hynny heb orfod mynd allan o Gymru. Nodwyd fod Elfed ‘yn dipyn o ymgyrchydd’ a bod ‘ei fys ar byls popeth o bwys sy’n ymwneud â’n hunaniaeth fel Cymry.’  

Am ei waith diflino, teimlais fod Elfed yn haeddu englyn, a dyma’i roi ar facebook ychydig wythnosau’n ôl. Da clywed ei fod ‘yn teimlo’n freintiedig o’i dderbyn.’ Chwarae teg iddo!

I ELFED WYN AB ELWYN, TRAWSFYNYDD. Cymro, gwladgarwr, ymgyrchydd, gweithredwr a chynghorydd sir.

Gwarchod a wna’r ymgyrchydd – a rhodio’n
     Weithredwr aflonydd;
Elfed Wyn ab Elwyn bydd
I Walia yn symbylydd.

Ymgyrch arall y bu Elfed yn weithgar trosti oedd yr un i sicrhau bod Llywodraeth Cymru’n prynu Sycharth, a’i fod yn cael ei osod ym mherchnogaeth pobl Cymru. Dyma, mae’n fwy na thebyg, y man y ganwyd Owain Glyndŵr - y Cymro brodorol olaf i gael ei gydnabod yn Dywysog Cymru. Lleolwyd Sycharth ger pentref Llansilin, yng ngogledd yr hen Sir Drefaldwyn - yn agos iawn i’r ffin â Lloegr. Dyma’r llys fu’n gartref i dywysogion Powys Fadog. Rhwng 1400 a 1415, arweiniodd Owain wrthryfel i geisio sicrhau annibyniaeth i Gymru.

Un o gywyddwyr pwysicaf a mwyaf dylanwadol cyfnod Beirdd yr Uchelwyr oedd Iolo Goch [c.1325 – c. 1398]. Credir iddo gael ei eni yn nhrefgordd Lleweni, ym mhlwyf Llanefydd, i’r gogledd orllewin o dref Dinbych. Erys disgrifiad Iolo o Lys Owain yn Sycharth yn glasur hyd y dydd heddiw. Dyma ddyfyniadau ohono:

Llys barwn, lle syberwyd,
lle daw beirdd aml, lle da byd.
Llyna y modd a'r llun y mae:
mewn eurgylch dwfr mewn argae.
Tai nawplad fold deunawplas,
tŷ pren glân mewn top bryn glas.
Ar bedwar piler eres
mae'i lys ef i nef yn nes.
To teils ar bob tŷ talwg,
a simnai ni fagai fwg.
Pob tu'n llawn, pob tŷ'n y llys,
perllan, gwinllan, gaer wenllys.

Garllaw'r llys, gorlliwio'r llall,
y pawr ceirw mewn parc arall.
Dolydd glân gwyran a gwair,
ydau mewn caeau cywair.
Melin deg ar ddifreg ddŵr,
a'i golomendy gloyw maendwr.
Pysgodlyn, cudduglyn cau,
a fo rhaid i fwrw rhwydau.

Anfynych iawn fu yno
weled na chlicied na chlo,
na phorthoriaeth ni wnaeth neb,
ni bydd eisiau budd oseb,
na gwall, na newyn, na gwarth,
na syched fyth yn Sycharth.

Cyflwynwyd petisiwn, a arwyddwyd gan dros 10,000 o bobl i’r Senedd ar 13 Medi, ond ymddengys, ar hyn o bryd, na all y Llywodraeth brynu’r safle. Parhaed Elfed a’i gyd-ymgyrchwyr i bwyso a phwyso.

Elfed ac Elfyn

Derbyniais englyn arbennig eto gan SIMON CHANDLER ... un er clod i (ac er cof am) ROBERT OWEN HUGHES [ELFYN ... 1858-1919], y bardd lleol a enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog ym 1898 am ei awdl i’r ‘Awen’…

ROBERT, MAB Y FRO

O’i phridd eginodd ei ffrwyth a gurodd
     â geiriau llwyr esmwyth.
Bu’n gynsail, dail i’w dylwyth;
adeg aur oedd naw deg wyth.

Mae’r defnydd o’r gair ‘dail’ yn y drydedd linell yn gyfuniad o ddail blodau a thudalennau o’i farddoniaeth.

- - - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2023