27.12.18

Stolpia -adar

Hynt a Helynt Hogiau’r Rhiw yn y 50au. Cyfres Steffan ab Owain

Yn ystod ein dyddiau mebyd dysgodd amryw ohonom ni hogiau’r Rhiw gryn dipyn am fyd natur, yn anifeiliaid, adar a physgod, a chreaduriaid eraill o ran hynny.

Oddeutu 1958 neu 1959, cofiaf i amryw ohonom ni hogiau brynu colomennod gan Mr Robert Hughes (Robin Mynydd), Salem Place. Credaf inni ddysgu llawer trwy gadw adar y pryd hynny, gan fod amryw o bobl yn cadw ac yn magu bwjis, hefyd. Yn ddiau, ar ôl inni brynu copïau o The Observer's Book of Birds ac The Observer's Book of Bird’s Eggs yn siop W.H.Smiths, Llandudno ar un o dripiau Ysgol Sul, daethom i adnabod y mwyafrif o adar yn y pen hwn o’r byd. Roeddem ni’n gallu cael hyd i nythod adar heb drafferth o gwbl, ac fel yr oedd hi yr adeg honno, bu amryw ohonom yn casglu wyau adar am ryw flwyddyn neu ddwy. Wrth gwrs, roedd rhai nythod a wyau allan o’n cyrraedd, megis rhai y wenoliaid duon a nythai yn uchel dan landeri Capel Rhiw a’r wenoliaid a nythai dan bondoeau Ysgol Glanypwll.

Tybed pwy sydd yn cofio un o’r gwenoliaid duon yn dod trwy ryw dwll yn rhan uchaf Capel Rhiw yn ystod yr oedfa un nos Sul ac yn hedfan uwchlaw’r pulpud a’r pregethwr yn ceisio ei orau i’r gynulleidfa ganolbwyntio ar ei bregeth, ond credaf mai aflwyddiannus y bu gan fod pawb yn edrych i fyny i’r entrychion ar yr hen wennol bob hyn a hyn.

Credaf bod llawer mwy o jacdoeau yn ardal y Rhiw a Glan-y-Pwll yn yr 1950au nag y sydd heddiw, ac efallai mai’r rheswm am hynny oedd y byddai lleoedd cyfleus iddynt nythu yng nghyrn simneiau y tai ac adeiladau eraill. Os cofiaf yn iawn, roedd gan Len (Roberts) Groesffordd, jac-do a fedrai ddweud ychydig eiriau - rhywbeth tebyg i ‘helo’ a ‘jaco’ac ambell air arall. Bu un neu ddau o’r hogiau yn cadw piod hefyd am ychydig, ond credaf mai trengi a wnaeth y trueiniaid ar ôl rhyw wythnos neu ddwy.

Pan fyddem yn cerdded i ymdrochi i fyny i’r pyllau yn afon Barlwyd clywid y gylfin hirion yn aml iawn yn y corsydd ac roedd gweld y pibyddion cyffredin (Wil mynydd) yn gwibio hyd lannau Llynnoedd Barlwyd yn beth cyffredin. Yng nghorsydd Tanygrisiau a gerllaw’r merddyrau byddai cornchwiglod ac amryw o siglennod melyn (sigl-i-gwt melyn) a chofiaf fel y byddai tylluan wen yn nythu yn un o hen adeiladau'r gwaith mein nid ymhell o’r hen dwnnel bach.

Gwelid ambell gudyll coch a bwncath o dro i dro, a chredaf bod gan Len gyw bwncath ar un adeg. Clywsom storïau am eryrod yn yr ardal hefyd, un wedi ei saethu gan Robin Mynydd i fyny ar Allt Fawr, ac un arall wedi ei saethu gan rywun ar ben Garreg Ddu. A oedd gwirionedd yn y storïau hyn, ni fedraf ddweud. Tybed a oes un o’r darllenwyr yn cofio storïau tebyg?

Er nad oedd cymaint o goed yn ardal Rhiwbryfdir yn y 50au byddai cryn dipyn o adar to, titŵod a jibincod i’w gweld yn ddyddiol yno. Yn y gaeaf roedd yn ofynnol i bawb ddod a’u poteli llefrith i mewn ar eu hunion ar ôl i’r dyn llefrith alw, neu mi fyddai titw tomos las yn ei brysurdeb ar ben eich potel yn torri trwy’r top papur gloyw ac yn yfed yr hufen.

Byddai amryw yn gwneud ffrindiau efo robin goch yn y gaeaf a deuai i fwydo oddi ar law ambell un, ac yn wir, deuai un i mewn i’n tŷ ni i fwydo ar y briwsion a fyddai ar y llawr cerrig wrth y drws cefn. Ar dir Plas Weunydd byddai cryn dipyn o goed, ac yno ceid ysguthanod, piod, mwyalchod, bronfreithod, drywod, ac amryw o adar bach eraill gydag ambell coch y berllan a dringwr bach, hefyd. Pa fodd bynnag roedd yn rhaid bod ar eich gwyliadwriaeth yno, neu gwae chi os digwyddai i un o weithwyr y plas eich gweld yn y coed - byddai hi’n ras am adref am eich bywyd! 
------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2018.
Dilynwch Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. (Os yn darllen ar ffôn rhaid dewis 'web view').


(Llun- trwydded Comin CC BY-SA 2.5 gan Aka
o dudalen Wicipedia titw tomos las)


11.12.18

Rhod y Rhigymwr -cerdd dant

Addas ydy sôn am rai o’r cerddi a ddewiswyd gan banel Cerdd Dant Gŵyl Blaenau Ffestiniog a’r Fro. Sbel go lew yn ôl bellach, bu criw bychan wrthi’n ddiwyd, dan gadeiryddiaeth Nia Rowlands, Llanelltyd, yn dewis cerddi a cheinciau ar gyfer eu cyflwyno yn yr Ŵyl. Bu i ni benderfynu cael dipyn o flas lleol iddyn nhw, ac mewn ardal mor gyfoethog o feirdd a cherddorion, doedd hynny ddim yn ormod o dasg.


Un fu’n gymorth amhrisiadwy efo dewis ceinciau oedd Elin Angharad Davies, Bryniau Defaid, Ysbyty Ifan. Yn ogystal â bod yn gerddor dawnus, cynigiodd Elin gerdd fechan hynod addas ar gyfer y Parti Unsain Oedran Cynradd ...

CHWYRNU:
Mae sŵn byddarol yn tŷ ni
A’r waliau i gyd yn crynu.
Be goblyn ydi’r twrw mawr?
Mam bach; dwi bron â drysu!

Ai cyfarth Mot y ci a glywn,
Neu’r bwji’n paldaruo?
Ai’r gath a’i chanu grwndi sydd
Yn rhwystro pawb rhag clwydo?

‘Does bosib fod y ‘sgodyn aur
Yn creu dim mwy na swigod?
A phethau tawel a di-stŵr
Yn ôl pob sôn yw llygod!

Dwi’n gorwedd yn fy ngwely
Yn methu’n lân a chysgu.
Mae’r sŵn yn mynd yn uwch ac uwch..
“Hei dad:  Plîs stopia chwyrnu!!

Un o gerddi Gwyn Thomas ddewiswyd ar gyfer yr unawdwyr oedran uwchradd. Daeth Alma Dauncey-Roberts, Dolwyddelan o hyd i hon -

YN DDA IAWN O DDIM:
Mae’r gwynt ar y gweundir yn hen, hen wynt,
mae’r brwyn yno’n grwm fel yr oedden nhw gynt
fydoedd yn ôl wedi cynnwrf y grym
a greodd y cwbwl yn dda iawn o ddim.

Dewiswyd un o gerddi grymus Dewi Prysor ar gyfer yr unawdwyr dan 21 oed. Fel yr eglura Dewi’n y rhifyn cyfredol o ‘Allwedd y Tannau’:

‘Thema gyson yn chwedloniaeth y Cymry, fel yn natur ei hun, ydy dadeni ... a dyna a geir yma.’

Fe gyflwynodd Gai Toms y gerdd ar un o’i gryno-ddisgiau beth amser yn ôl. Ac ie, cainc Siân James – ‘GARDDEN’ ydy’r un a ddewiswyd gan y Panel. Robert John Roberts (gynt o’r Manod) a awgrymodd y dewisiad addas yma.

Y PENBLWYDD:
Pryd mae dy ben-blwydd, fy mawnog ddiddarfod,
Ti sydd â’r glaw a’r haul yn dy fru?
Pan gerddodd y gwynt dros ruddiau Arianrhod
Y’m ganwyd, o’r ddrycin i’r erwau hy....

Mewn cerdd fach hoffus i gofio Merêd, mae Dewi ‘Pws’ Morris yn sôn am yr ymwneud cartrefol a chyfeillgar a gafodd gan un arall o arwyr ein bro a’n cenedl. Y gainc ‘TRWYN Y GARNEDD’ ddewiswyd – a gyflwynodd un o’n beirniaid, Menai Williams, Bethesda rai blynyddoedd yn ôl i Meinir Boyns [y bu ei gŵr a hithau’n hael iawn eu cefnogaeth i’r Ŵyl]:

Mae’th ganeuon yn dal ar yr awel,
Hen alawon o’r dyddie fu gynt,
Yn atseinio yn dawel rhwng bryniau dy gwm
Fel sibrydion ar adain y gwynt...

Efallai cawn gwrdd yn Afallon,
Harmoneiddio ger fflamau y tân,
A hiraethu am hen ffordd ddiniwed o fyw,
A gwenu wrth gofio y gân...

Bu nifer o bartïon yn cyflwyno cywydd ardderchog y Prifardd Idris Reynolds i ‘GWYN THOMAS’ a'r corau’n cyflwyno’r cywydd a gyfansoddais innau i GWM CYNFAL – ‘a lwyfannodd rai o ddigwyddiadau Pedwaredd Cainc y Mabinogi’.

Mae’n berthnasol iawn fod y deuawdwyr oedran uwchradd yn cael cyflwyno clasur yr Athro W. J. Gruffydd - ‘CERDD YR HEN CHWARELWR’ (sy’n rhan o’n  cynhysgaeth fel cenedl) ... a hynny ar gainc hyfryd y delynores a’r cerddor sy’n enedigol o’r Llan - Mona Meirion - ac yn un o’n his-lywyddion anrhydeddus - ‘MAESGWYN’.

Bachgen dengmlwydd gerddodd ryw ben bore,
Lawer dydd yn ôl, i gwr y gwaith;
Gobaith fflachiai yn ei lygaid gleision
Olau dengmlwydd i’r dyfodol maith...

Dewiswyd dwy o geinciau Einir Wyn Jones hefyd - un arall o blant y fro - eto’n un o’n  his-lywyddion a’n beirniaid, sef, ‘TIR Y CWMWD’ ar gyfer geiriau’r diweddar Alun ‘Sbardun’ Huws am Benrhyndeudraeth - ‘STRYDOEDD ABERSTALWM’, a’r llall, ‘GLAN Y MÔR’ ar gyfer y corau agored:

Rhwng y môr a’r mynydd ymhell bell yn ôl
ar noson braf yn y gwanwyn, -
yr hogia ar y sgwâr yn eu sgidia roc a rôl,
a bys Pwllheli ar gychwyn.
Daw’r goleuadau ymlaen fesul un,
mae’n glyd ym mar cefn y ‘Roial’,
dwi’n gweld yn glir lawr y llwybr hir
i strydoedd Aberstalwm.

Dewiswyd cerddi gan ddau arall a fagwyd yn ‘Stiniog, sef y diweddar Barchedigion Gareth Maelor a T. R. Jones. ‘EMYN PRIODAS’ gan Gareth Maelor ydy’r dasg a osodwyd i’r deuawdwyr dros 21 oed ac emyn 777 yn ‘Caneuon Ffydd’ ... ‘YNG NGHYFFRO’R GWANWYN ...’ o waith ‘T. R.’ i’r triawdau/ pedwarawdau.
-------------------------------


Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2018.

(Llun Paul W)


6.12.18

Rhiwgoch – Yr Eironi

Erthygl gan Keith T. O’Brien

Bu i hen blasty Rhiwgoch losgi’n ulw oriau mân y bore, dydd Sul 14eg Hydref 2018.  A dyna ddiwedd truenus i 900 mlynedd fel y safle hanesyddol pwysicaf ym mro Trawsfynydd.


Man geni’r sant a’r merthyr John Roberts a thân gwahanol yn Tyburn yn Rhagfyr 1610 fu’r diwedd iddo yntau pan daflwyd ei galon fawr i’r fflamau ar ôl iddo gael ei grogi, diberfeddu a’i chwarteru.  Yr hyn am iddo fod yn offeiriad Catholig yn y deyrnas. 

Bu teulu’r Llwydiaid yno am bron iawn 300 mlynedd. Robert Lloyd, cefnder y Sant oedd yr un mwyaf amlwg, trefnodd i greu estyniad i’r lle yn yr un flwyddyn a gafodd John Roberts ei ddienyddio.  Estyniad oedd hwn i groesawu’r tywysog Henri, (mab y brenin Iago), i aros yno yn ystod ei orymdaith yng Nghymru wedi iddo gael ei urddo’n dywysog Cymru. Yr oedd ystafell wely arbennig iddo, gyda lle tân ysblennydd a’i lythrennau wedi eu cerfio arno.  Bu Robert Lloyd yn AS dros Feirionnydd deirgwaith ac yn Uchel Sirydd pedair gwaith.

Trosglwyddwyd Rhiwgoch, drwy briodas, i deulu’r Wynniaid o Wynnstay, tirfeddianwyr enwog ac amlwg iawn yng ngogledd Cymru.  Yn ddiweddarach, gosodwyd y lle ganddynt i’r teulu Roberts (dim perthynas i’r Sant) ac wedyn, fel y fferm fwyaf yr ardal i deulu’r Pughiaid. 

Daeth newid ar fyd yn dilyn Rhyfeloedd y Böer yn Ne Affrica pan welwyd yr angen gan y Swyddfa Ryfel i gael tir cyffelyb i ymarfer magnelaeth yn y fro.  Felly, ym 1905, sefydlwyd gwersyll a maes tanio parhaol - y Camp a’r Rênjis ar lafar.  Roedd yn bwysig iawn i gael Officers’ Mess i bwrpas y swyddogion ac i’r perwyl, fe werthodd Syr Watkin Williams Wynn Rhiwgoch a thiroedd Cwm Dolgain i’r Adran Ryfel am £28,500.


Teimlai swyddogion peirianyddol y fyddin nad oedd Rhiwgoch yn adeilad delfrydol i’w pwrpas fel mess ac y byddai’n well ei ddymchwel a chodi adeilad sinc yn ei le – adeilad a gafodd ei restru’n ddiweddarach fel adeilad rhestredig gradd II!  Felly, er mwyn cloriannu’r opsiynau, bu i syrfëwr o’r enw Bradshaw, sifiliad oedd yn gyflogedig gan Adran y Peirianwyr Brenhinol, asesu’r adeilad.

Cymrodd tua chwe wythnos iddo baratoi ei adroddiad ac roedd ei ganfyddiad a’i argymhelliad yn derfynol - byddai trwsio a thrawsnewid yr adeilad yn costio £860 i gymharu efo £1,600 i’w ddymchwel a chodi adeilad haearn rhychiog yn ei le. Felly, arbedwyd Rhiwgoch rhag ffawd wahanol iawn - onid yw hi’n eironig fod yr hen blasty urddasol, oedd wedi bod ar y safle ers y 12fed ganrif ac wedi gwrthsefyll bwriadau swyddogion yr Ymerodraeth Brydeinig, bellach yn ddim mwy na muriau cerrig, y ffenestri’n deilchion ac ambell weddillion golosg pitch pine a derw.  Dim ond mwg ble bu mawredd…


Mae’n rhaid i ni ddiolch i Mr Bradshaw, pwy bynnag oedd o, a dywedod yr Uwchgapten R.P.Waller ym 1934:

“ P’run ai yw Mr Bradshaw yn fyw ai pheidio i dderbyn ein diolch, mae ar y Gatrawd ddyled o ddiolchgarwch iddo”.  
Heb ymyrraeth Mr Bradshaw ni fyddai’r lle wedi bod yn rhan o’n bywydau ni, nac wedi ein cyffwrdd mewn ffordd mor dyner ac annwyl gyda’r atgofion lu sydd gan bawb o’r hen le.  Gobeithio’n arw y codir adeilad arall o’r llwch, fel bod gwaddol y trysor yma o’r oes a fu yn bodoli unwaith eto i’r dyfodol - Sequere justitiam et invenias vitam, dilyner cyfiawnder i ddarganfod bywyd, hen arwyddair Llwydiaid Rhiwgoch. 
-----------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2018.
Ceir hanes cynhwysfawr gyda lluniau o’r hen blasty yng nghyfrol Maes y Magnelau a gyhoeddwyd eleni gan Wasg Carreg Gwalch.