31.8.21

Llyfrau Lleol

Eigra: Hogan Fach o’r Blaena

Eigra Lewis Roberts.  Gwasg y Bwthyn 2021.  £9.95

Mae’n anodd meddwl am awdur mwy toreithiog nag Eigra Lewis Roberts. Mae wedi cyfoethogi ein bywyd diwylliannol ni dros y blynyddoedd, gan greu nofelau a straeon arbennig a chyfresi teledu fel Minafon - sy’n parhau i aros yn y cof.

Merch o’r Blaenau ydy hi, ac mae’r gyfrol hon yn dangos maint dylanwad yr ardal honno arni. A’i llyfrau hi ydy’r cerrig milltir sy’n ein tywys ninnau ar y daith.

Dyma gyfrol sy’n gweiddi am gael ei chyhoeddi …Yr ydym yng nghwmni awdur gwirioneddol ymroddgar, un y mae’n fraint cael treulio amser yn ei chwmni.’

Mae Aled Islwyn yn ei adolygiad o’r llyfr yng nghylchgrawn Barn (Mai 2021) yn dweud:

Ar ddiwedd un bennod o’r hunangofiant hwn, wrth drafod ei chymhellion i ysgrifennu, hola’r awdur, ‘be ydi’r ysfa i godi caead oddi ar benglog ac agor drws y galon ond busnesa?’ …

Gydag awdur mor doreithiog ag Eigra Lewis Roberts yn agor drws ei chalon a chodi caead ei phenglog, tybiais y byddai yma doreth o faterion difyr i ‘fusnesa’ drwyddynt. A ches i mo fy siomi!

Fel yr awgryma’r teitl gwylaidd, mae i Flaenau Ffestiniog le canolog yn ei magwrfa. Y tu hwnt i’w haelwyd a’i theulu, ymddengys fod popeth a lywiodd ei phlentyndod yn ddibynnol ar gapel neu ysgol. Er bod elfennau o’r darlun a gawn o gymdeithas glòs yn cydymffurfio â’r disgwyliadau, ceir hefyd ddogn da o’r craff a’r crafog i roi min ar y cofio. Dyma wraig sy'n giamstar ar fod yn driw iddi hi ei hun ac na fu arni erioed ofn torri dros y tresi. Gall ddweud ei dweud gyda hyder…’

Dyma hunangofiant pwysig am un o lenorion ein tref sy’n werth i’w ddarllen.  -TVJ
- - - - - 

Stwff Ma Hogia ‘Di Ddeud Wrtha Fi
Llio Elain Maddocks, 2021 Cyhoeddiadau’r Stamp. £5


Mae’n debyg nad ydi Dei Tomos Radio Cymru yn ffan! Ac os ‘da chi’n weddol sensitif i iaith blaen a thestunau corfforol, bysa’n well i chi sticio at Y Casglwr yn hytrach na’r bamffled newydd yma gan y bardd a’r awdur o Lan Ffestiniog. 

Ar y llaw arall, prynwch gopi ar bob cyfri’ os ‘da chi’n mwynhau ymdriniaeth gonest ac agored o faterion sy’n gyffredin i ferched ymhob man. Er na feiddiwn gynnwys rhai o’r cerddi yn Llafar Bro, mae’r gyfrol yn llawn o ddarnau bachog, punchy fydd yn achosi ebychiadau o gytuno a dathlu plwc y bardd sy’n gorfod ‘treulio ei hamser gwerthfawr yn ymateb’ i bethau twp mae hogia’n ddeud.

Dyluniwyd y clawr gan Erin Thomas, artist o’r Blaenau, sydd hefyd wedi creu darluniau hyfryd i gyd-fynd â bob un o’r cerddi, fel hon.

   “Ti’n Hyll Eniwe”
   Waw, dyna syndod
   mod i’n troi yn hyll
   ar ôl dy wrthod.

Mae Llio yn cyhoeddi cerddi ers tro ar ei chyfrif instagram (@llioelain) ac meddai wrth gyhoeddi’r bamffled yma: ‘er mod i’n gwybod fod pob merch yn gorfod dioddef yr un math o bethau, mi ges i fy synnu faint oedd yn ymateb i’r cerddi gan ddweud eu bod nhw hefyd wedi arfer clywed yr un hen bethau.’  

Mae’n gorffen fel hyn: ‘A phwy â ŵyr, falle bydd ambell i hogyn yn darllen rhain hefyd, ac yn dechrau meddwl cyn siarad!’ 

Cytuno’n llwyr Llio! -GD

Llyfr y Flwyddyn
Cafodd nofel Llio, Twll Bach yn y Niwl, 2020 Lolfa- ei chynnwys ar restr fer adran ffuglen Llyfr y Flwyddyn, Llenyddiaeth Cymru eleni. Er nad hon aeth a hi yn y pen draw, mae’r nofel yn haeddu’r sylw ychwanegol sy'n dod o’r gystadleuaeth yma.

- - - - -

Chwedl Calaffate
Lleucu Gwenllian, 2021 Gwasg Carreg Gwalch. £6.50

Os ei di i’r Wladfa, rwyt ti’n siŵr o gael cynnig jam ffrwyth y Calaffate, ac rwyt ti’n sicr o weld y blodau aur tlws yn tyfu dros y paith. Yn ôl y sôn, caiff pawb sy’n blasu’r ffrwyth eu swyno i ddod yn ôl i Batagonia. 

Dyma’r addasiad Cymraeg cyntaf o’r chwedl drist o gariad, brad a thor calon, sy’n rhoi cipolwg i ni o fywyd ym Mhatagonia ymhell cyn i’r Cymry groesi’r môr.

Mwy o fanylion yn fan hyn.

- - - - -

 

Ymddangosodd yr uchod yn wreiddiol yn rhifynnau Mehefin a Gorffennaf/Awst 2021




28.8.21

Cwm Teigl -pontydd a phêl-droed

Pennod olaf cyfres Emlyn Williams: ATGOFION AM GWM TEIGL – TEG EI LUN [4]

Mae gennyf atgofion melys iawn am Glynis, Teiliau Bach. Pan ddechreuais fynychu’r ysgol yn Llan, roedd Glynis yn dringo i fyny at Bont Benyd (neu ‘Beunydd’) ar ffordd Cwm Teigl, ac wedyn, yn fy nanfon i’r ysgol bob dydd. Roedd hyn yn galluogi Mam ddychwelyd i Llechwedd yn gynt yn y bore i gyflawni ei gorchwylion beunyddiol ar y fferm. Wn i ddim os oedd y ddyletswydd foreuol hon yn plesio Glynis rhyw lawer. Yn anffodus, chefais i mo’i chwmni yn hir iawn, achos fe benderfynodd ei theulu (teulu William Roberts) godi eu pac ac ymfudo dros y môr i Awstralia. Mentro o wyrddni Cwm Teigl i ddifeithwch rhuddgoch Gorllewin Awstralia yn 1959 -dyna i chi anturiaeth yng ngwir ystyr y gair! 

Mae’r bont a gyfeiriais ati uchod wedi creu cryn dipyn o benbleth i mi. Ai ‘Bont Benyd’ neu ‘Bont Beunydd’ yw’r enw cywir arni? Mae’n siŵr fod rhywun ymysg darllenwyr Llafar Bro yn gwybod yr ateb*. 

Rwyn cofio hefyd Mr Hill yn Bron Teigl a Mr Thompson yn Bryn Wennol; dau ffisiotherapydd oedd yn gweithio llawn amser yn y clinig yn Heol Towyn. Ys gwn i sawl ffisiotherapydd sy’n gwasanaethu’r ardal heddiw? Y cwestiwn anochel sy’n codi … ydy’r ddarpariaeth iechyd yn yr ardal wedi gwella neu waethygu yn ystod y 60 mlynedd diwethaf? [Cwestiwn HAWDD IAWN i drigolion Stiniog ei hateb yn anffodus! -Gol.]

Americanwr oedd Mr Hill, ac roedd ganddo Austin Mini gwyrdd, un o’r rhai cyntaf yn yr ardal yn 1959. Roedd yn rhoi reid i mi weithiau i’r ysgol, ac roeddwn wrth fy modd yn eistedd yn y sêt flaen, yn gwrando ar ei acen unigryw ac yn cael newid gêr y Mini bach wrth gyflymu lawr yr allt tuag at y Bont Lein, a wedyn, ger Cae Swch. Cychwyn heriol i ddiwrnod yn yr ysgol!

 

Mae gen i lun o fy hun ym muarth Teiliau Mawr yn gwisgo dillad ffwtbol Manchester United (coch a gwyn … ond du a gwyn yw’r llun, wrth gwrs!) Wn i ddim pam mae’r llun wedi ei dynnu yn Nheiliau Mawr o bobman, na pham ddewisais i ‘Man U’ fel fy hoff dîm chwaith. Dwi ddim yn tybio fod gan Gruffydd na Gwen Mary Jones fawr o ddiddordeb ym myd y bêl-droed, er i’w mab, Ifan Wyn chwarae droeon fel gôl-geidwad i’r Blaenau ar ddiwedd y pumdegau.

Mae’n wir dweud fod ‘Man U’ a’r ‘Busby Babes’ wedi ymddangos yn y newyddion yn gyson yn 1958 a 1959, yn sgîl trychineb erchyll Munich, ble collodd 8 o chwaraewyr eu bywydau yn y ddamwain awyren. Mae’n debyg fy mod innau wedi cael cip ar y papurau newydd neu wedi digwydd clywed yr hanes ar y radio. Tybed ai’r cydymdeimladau niferus a fynegwyd tuag at y clwb yn ystod y cyfnod torcalonnus hwnnw a’m hysgogodd i ddewis a chefnogi ‘Man U’ o hynny mlaen -a hyd heddiw- mae’n rhaid i mi gyfadda. Pwy a ŵyr?

Welais i erioed mo Harry Gregg, Bill Foulkes, Denis Viollet na Bobby Charlton yn chwarae yn y cnawd ar gae Old Trafford, ond doeddwn i ddim yn hidio dim am hynny. Roeddwn i’n gallu mynd i Gae Clyd efo Taid a Guto Bryn Teg i edmygu gorchestion gwefreiddiol ‘Scousers’ Blaenau, sef Alan Button, y gôl-geidwad yn ei jersi felen, Keith Godby, Dave Todd a’r anfarwol Derek Turner, ymosodwr o fri ! Yn ystod pum tymor, fe chwaraeodd 169 o gemau ac fe darodd y rhwyd 174 o weithiau. Anhygoel! Yn ogystal, roedd ‘Man U’ yn gwisgo yr un lliwiau â Blaenau: coch a gwyn!

Cyn cau pen y mwdwl, rwy’n cofio hefyd rhedeg nerth fy nhraed at Bont Benyd i wylio a chlywed y trên stêm ar ei daith olaf o’r Bala i Blaenau … yn chwibannu a pwffian heibio Teigl Halt islaw yn Ionawr 1960. Fe fu’r hen drên yn gyfleus dros ben, ac i gymharu â dal y bws ym ‘Mhandy Bridge’, roedd yn llawer mwy cyffrous canfod y rhibin mwg yn agosáu, a wedyn, rasio lawr cae Teiliau Bach efo Mam i ddal y trên yn Teigl Halt a mynd i ‘negesa’ i Blaenau … siop Coparét, siop Cambrian i brynu recordiau, siop Woolworth i brynu da-das, a siop y crydd gyferbyn â’r ‘Commercial’ gynt.
Atgofion, atgofion! Ie, wir! 

Hwyrach fod llochesu yn y gorffennol a chwilio am gysur yn yr oes a fu yn rhan annatod o’r natur ddynol, yn enwedig pan mae cyflwr y byd mor ansicr a thorcalonnus ar hyn o bryd. Ond nid hiraethu am rhyw baradwys coll yw’r bwriad trwy gyfrwng yr erthygl hon. Yn hytrach, glynu’n glos at eiriau craff T.H. Parry Williams yn ei gerdd ‘Bro’:

Nid creu balchderau mo hyn gan un-o’i-go,
Mae darnau ohonof ar wasgar hyd y fro.

SYLWADAU I GLOI:
Rwy’n awyddus hefyd i gysylltu'r atgofion â'r presennol, er eu bod yn adlewyrchu cof plentyn o'r gorffennol. Atgofion ydy’r rhain sy'n pwysleisio dylanwad aruthrol blynyddoedd cynnar ein magwraeth ar ein bywydau fel oedolion yn nes ymlaen. Mae hyn yn gwneud i ni gwestiynu beth sy'n mynd drwy feddwl plentyn bach heddiw mewn cyfnod mor gythryblus a phryderus. Beth fydd cynnwys ei atgofion o'r blynyddoedd 2020 a 2021, tybed? Cyfnod ble nad yw'n gallu sgwrsio a ‘chadw reiat’ gyda'i ffrindiau neu ei gyd- ddisgyblion yn yr ysgol, ble mae'n rhaid gwisgo mwgwd, cuddio ei wyneb a chadw pellter oddi wrth pobl ddiarth; cyfnod ble nad oes modd anwesu a chofleidio ei anwyliaid (taid a nain, er enghraifft). Mae'n debyg y bydd y pandemig dieflig hwn yn cael effaith andwyol ar lesiant meddyddiol a chorfforol plant yn y dyfodol. Felly, mae'n angenrheidiol fod rhieni, teulu, athrawon a gweithwyr cymdeithasol yn rhoi pob chwarae teg i'r genedlaeth ifanc (hyd yn oed y rhai ieuengaf), i fynegi eu pryder, eu gofid a'u gobeithion, a thrwy hynny, eu helpu i wynebu'r dyfodol ansicr sydd o'u blaenau.

-----------------------------------
[*Mae Llafar Bro wedi holi Miss Rhiannon Davies, Tryfal cyn mynd i’r wasg, a ‘Benydd’ fu enw’r bont iddi hi erioed. Oes rhywun ymysg ein darllenwyr yn cytuno efo un o’r enwau a geir yma, neu’n cynnig enw arall eto? Diolch Emlyn am godi testun trafod difyr! Gol.]

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2021



21.8.21

Balŵn Blwm

Colofn olygyddol rhifyn Gorffennaf/Awst 2021

Mae llawer wedi’i ddweud am berfformiad Cymru yn yr Ewros, ac er nad oes gwadu eu bod yn salach tîm na Denmarc yn eu gêm olaf, eto’i gyd roedd yn gamp arbennig iddyn nhw gyrraedd mor bell yn y gystadleuaeth o ystyried yr amodau teithio fu’n rhaid dioddef. Does yna ddim cywilydd mewn mynd allan ‘run pryd a chewri fel Portiwgal, yr Iseldiroedd, a Ffrainc, a gallwn edrych ymlaen rwan at gemau rhagbrofol Cwpan y Byd ym mis Medi; pawb at y peth y bo! 

Elfen gododd galon yn arw iawn yn ystod yr Ewros oedd anogaeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru ar ddisgyblion Cymru i ganu Hen Wlad Fy Nhadau ar ddydd Gwener y 25ain o Fehefin. Bu’r ymateb yn anhygoel gan ysgolion cynradd ac uwchradd trwy Gymru benbaladr; o’r Fro Gymraeg i’r Cymoedd, ac i Glawdd Offa. Roedd llywodraeth San Steffan, ‘da chi’n gweld, wedi bod yn hwrjio syniad chwerthinllyd ar gyfer yr un dyddiad, sef diwrnod ‘un brydain, un genedl’ ac wedi gofyn i ysgolion ganu cân newydd efo jac-yr-undeb i ysgogi balchder brydeinig! Aeth y syniad lawr fel balŵn blwm yng Nghymru a’r Alban! Diolch i athrawon a disgyblion Bro Ffestiniog a Chymru am dynnu deigryn i lygad a chodi calon efo ffilmiau ohonyn nhw’n bloeddio canu ein hanthem genedlaethol ni yn falch efo’r ddraig goch. Arbennig.

Llongyfarchiadau hefyd, a diolch i’r Cynghorydd Glyn Daniels -swyddog hysbysebion Llafar Bro- ar ei gynnig blaengar gerbron y cyngor sir yn ddiweddar, y dylid codi dwy bunt ar bawb sydd am gael mynd i ben yr Wyddfa. Syniad ardderchog fyddai wedi dod a miliwn o bunnau i’r economi leol. Tydi’r Parc Cenedlaethol ddim yn cefnogi’r syniad, ond o leia’ bu rhywfaint o drafod ar faterion gor-dwristiaeth yn Eryri yn sgîl y cynnig.

Dwi’n edrych ymlaen yn arw at haf eleni, yn fwy na’r arfer efallai, ar ôl yr holl gyfyngiadau ers llynedd. Does dim cynlluniau i deithio ymhell, dim ond crwydro’r filltir sgwâr a rhoi traed i fyny yn yr ardd. Os gawn ni dywydd da!

Gobeithiaf fod rhywbeth o fewn cloriau’r rhifyn yma fydd o ddiddordeb i bawb. Mae’n bleser a braint cael hel deunydd at ei gilydd efo gohebwyr a cholofnwyr Llafar Bro, ond dwi braidd yn bryderus am y dyfodol os dwi’n onest. Mae’r gwerthiant wedi gostwng ac mae wedi mynd yn anodd iawn cael pobl i yrru cyfarchion i golofnau’r ardaloedd, er annog, cymell, ac atgoffa ar y cyfryngau cymdeithasol. 

Gadewch i ni wybod sut fedrwn wella’r ddarpariaeth gyfeillion ac mi geisiwn, gyda’n gilydd, gyhoeddi papur o safon am flynyddoedd eto i ddod. Diolch am eich cefnogaeth; daliwn i gredu!

Paul Williams

16.8.21

Stolpia- gwynt a thrydan

Atgofion am Chwarel Llechwedd … pennod arall yng nghyfres Steffan ab Owain

Un o’m dyletswyddau fel ffitar yn y chwarel yn yr 1960au oedd cychwyn y cywasgyddion awyr yn y boreau, sef tri ohonynt i gyd. Byddai un ohonynt mewn adeilad ar y Bonc Ganol a gyferbyn â rhan ogleddol y felin, mwy neu lai, a’r grisiau a fyddai rhwng y bonc hon a Phonc yr Efail (5). Credaf mai caban, neu swyddfa fach oedd yr adeilad yn wreiddiol, h.y. cyn fy nyddiau i yn y chwarel. Beth bynnag, cofiaf fynd yno un bore a rhoi’r cywasgydd ar waith, ond gan fod y cyflenwad trydan yn dod o bwerdy’r chwarel ym Mhant yr Afon, ger y Twnnel Mawr, ni ddechreuodd y peiriant ar ei union a dechreuodd wreichioni cryn dipyn a diffoddais ef rhagblaen yn fy nychryn. Yn dilyn y profiad hwn, byddwn yn aros i weld y golau yn dod ymlaen i fyny yn yr adeiladau ar Bonc yr Efail cyn ei gychwyn, a sicrhau bod y cyflenwad wedi cyrraedd y cwt compresor.

Wel, un bore roeddwn yn aros yn nrws y cwt i weld os yr oedd y golau wedi dod ymlaen ar Bonc yr Efail, ond nid oedd dim math o lewyrch i’w weld yno. Wedi bod yn ôl ac ymlaen i mewn ac allan o’r cwt am oddeutu chwarter awr neu fwy yn ei ddisgwyl, penderfynais ei throedio hi i fyny am y bonc i ganfod beth oedd y broblem, ond wedi ychydig gamau, mi glywn leisiau yn dod i’m cwfwr drwy’r tywyllwch, a rhyw dri neu bedwar o’m cydweithwyr oeddynt. Yn y man dywedodd un ohonynt-

“Y mae rhywbeth mawr o’i le efo’r letrig.” 

Ponc yr Offis- cwt compresor oedd yr adeilad ar ben yr inclên ar y chwith, yn y 60au

Fel yr oedd hi’n dyddio, gyda mwy o olau dydd, mi welsom beth oedd y drwg. Nid oedd gwifrau o gwbl ar y polion a ddeuai i fyny o bwerdy Pant yr Afon. Roedd lladron wedi bod wrthi yn y nos ac wedi dwyn pob un wan jac ohonynt. Edrychasom ar ein gilydd yn gegrwth, a methu a choelio bod ffasiwn beth wedi digwydd. Cofiaf hefyd bod rhai’n gweithio ar y Twnnel Mawr y noson flaenorol, ac mae hi’n bosib bod sŵn mynd a dod i mewn ac allan o’r twnnel wedi bod yn help i’r lladron gyflawni eu drygwaith yn rhwydd. Wrth gwrs, golygodd tipyn o waith i ni wedyn i osod gwifrau o’r newydd yn eu lle, ac yn y cyfamser, bu’n rhaid troi at ddefnyddio trydan o’r grid am sbelan.

Byddai’r ddau gywasgydd arall ym mhen gogleddol ‘Melin No5’ ar Bonc yr Efail, un ohonynt yn glamp o gompresor a’r llall yn dipyn llai o faint. Un tro, fel yr oeddwn  ar fin mynd i fewn i’r ffitin siop, galwodd un o chwarelwyr y felin arnaf a dweud bod angar, neu stêm garw yn dod o’r compresor mawr a bod gofyn imi gael golwg arno yn bur siarp. Wedi cyrraedd ato, gwir oedd ei eiriau. Roedd y rhan uchaf ohono dan stêm mawr, ac felly, mi ddiffoddais ef ar fy union. Pan gefais olwg arno wedyn er mwyn gweld pam nad oedd y dŵr yn llifo i’r rhyngoerydd (intercooler), mi glywn oglau fel rhywbeth yn berwi mewn cegin. Wedi cario’r neges i Emrys, fy mos, aethpwyd ati hi yn y prynhawn i’w ddatgymalu, ac ar ôl agor y caead talcen, gwelwn (ac ogleuwn), beth oedd y mater - roedd brithyll bach wedi mynd i lawr drwy’r beipen ac wedi mynd yn sownd ym mhrif bibell y rhyngoerydd. Roedd oglau pysgodyn yn berwi yn ein ffroenau hyd nes y tynnwyd y creadur bach allan ohoni a chael y dŵr i lifo iddo drachefn. Gyda llaw, nid oedd gan yr un ohonom ffansi bwyta’r ‘sgodyn, chwaith!

O.N. - Diddorol oedd sylwadau Bryn yn rhifyn Mai gyda chyfeiriad at ei dad yn gweithio yn Chwarel Llechwedd, ac fel y byddai’n hoff o bysgota yn Llynnoedd Barlwyd. Y mae gennyf gof o’i weld gerllaw caban y pysgotwyr ger Llyn Mawr (Barlwyd) un tro pan yr oeddem ni’r hogiau yn crwydro’r fro ar ddiwrnod braf yn yr haf.
--------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2021

12.8.21

Canlyniadau TGAU

Datganiad gan Ysgol y Moelwyn ar ddiwrnod cyhoeddi canlyniadau TGAU haf 2021

Llongyfarchiadau fil i ddisgyblion bl. 11 Ysgol y Moelwyn ar ennill canlyniadau canmoladwy eleni! Mae pob disgybl yn haeddu clod arbennig iawn.

Mae’r ffordd mae disgyblion y Moelwyn wedi ymateb mor gadarnhaol a chydwybodol i heriau’r pandemig dros y deunaw mis diwethaf wedi bod yn glod arbennig iawn i bob unigolyn. Mae sgiliau annibynnol disgyblion i lwyddo mewn gyrfa bob amser yn bwysig ond mae pwysigrwydd y sgiliau hyn wedi bod yn hollbwysig eleni.


Diolch yn fawr i chi fel staff yr ysgol am wynebu heriau’r clo mewn dull mor broffesiynol, am eich cefnogaeth ddiflino i ddisgyblion ac am fod mor barod a brwdfrydig i droedio yr ail filltir gan sicrhau fod pob unigolyn yn cael chwarae teg. 


Diolch yn fawr i chi ddisgyblion am eich cyfraniad arbennig iawn i`r ysgol a`r gymuned leol dros y pum mlynedd diwethaf! Llongyfarchiadau i bawb ar eich llwyddiant. Pob dymuniad da i chi ar eich gyrfa yn y dyfodol! Cofiwch gadw mewn cyswllt!
---------------

Llongyfarchiadau enfawr i'r disgyblion gan griw Llafar Bro hefyd, a phob lwc i bob un ohonoch yn eich menter nesaf!



10.8.21

Diogelwn

A fyddai hi’n torri’ch calon chi petaech chi’n gwerthu’ch tŷ a’r perchnogion newydd yn ei ail-enwi’n 'Llan-Tropez' neu rywbeth tebyg?  Os y byddai, y newydd da yw bod modd osgoi'r hunllef honno bellach, a hynny trwy ymuno â chynllun DIOGELWN a gafodd ei lansio'n gynharach eleni gan Gymdeithas yr Iaith. 

Yn y bôn, felly, mae'r cynllun yn bartneriaeth rhwng y Gymdeithas (rwyf yn falch o fod yn aelod ohoni) a phobl Cymru, ac mae'n perthyn i'r traddodiad hir o hunangymorth sydd gan y Cymry Cymraeg.          

Mae yna ddwy ffordd o ymuno â'r cynllun.

Yn gyntaf, os ydych chi ar fin neu wrthi'n gwerthu'ch tŷ, bydd yn rhaid i chi gyfarwyddo cyfreithiwr beth bynnag wrth gwrs, a dim ond gofyn iddo lawrlwytho cymal safonol oddi ar wefan y Gymdeithas a'i roi yn y cytundeb gwerthu sydd rhaid.  Mae'r cymal hwnnw'n cynnwys cyfamodau (sef addewidion ffurfiol, ysgrifenedig) gan y prynwyr i beidio â newid yr enw Cymraeg ar eich tŷ, yn ogystal â chyfyngiad a fydd yn diogelu'r cyfamodau hynny (ar ôl iddo gael ei gofrestru gan y Gofrestrfa Tir).

Yn ail, hyd yn oed os nad ydych chi'n gwerthu'ch tŷ ar hyn o bryd, gallwch roi'r un cyfamodau i'r Gymdeithas eich hunain (a'u diogelu nhw gyda chyfyngiad yn yr un modd).  Pwrpas hwn yw atal prynwyr neu gymyndderbynwyr rhag newid enw'r tŷ yn y dyfodol.  Er mwyn i chi allu cyflawni’r amcan hwn, mae'r Gymdeithas wedi darparu dogfen safonol hefyd y bydd eich cyfreithiwr chi’n gallu’i llawrlwytho oddi ar eu gwefan.

Dyma DDOLEN i'r dudalen berthnasol ble mae'r cymal a'r ddogfen ar gael yn rhad ac am ddim*.



Wrth gwrs, byddai'n ddelfrydol petai Senedd Cymru'n deddfu yn y maes hwn, ond faint o enwau Cymraeg ar dai a fydd yn cael eu colli am byth cyn i hynny ddigwydd?  Ydyn ni'n gallu fforddio aros?  Gogoniant y peth yw nad oes angen i ni aros o gwbl bellach: gallwn wneud hynny ar ein pennau’n hunain gan ymuno â DIOGELWN.

Efallai'ch bod chi'n meddwl tybed: sut fydd y Gymdeithas yn gwybod a yw unrhyw gyfamod enw wedi’i dorri?  Yr ateb yw bod gan bob un ohonom rôl i'w chwarae: dyna ran o'r bartneriaeth yr oeddwn yn sôn amdani gynnau fach.  Mae’r Gymdeithas yn bwriadu cyhoeddi rhestr ar eu gwefan maes o law: rhestr o dai y bydd yr enwau Cymraeg arnyn nhw wedi'u diogelu.  Os ydych chi’n sylwi ar gymydog sydd wrthi'n newid enw Cymraeg ar ei dŷ i un Saesneg, bydd modd i chi wirio'n syth trwy fwrw golwg sydyn ar y rhestr a yw e'n torri cyfamodau neu beidio.   Os hynny, bydd gan y gymuned leol fandad na allai fod yn gliriach na'n gryfach i roi pwysau ar y cymydog hwnnw i beidio â newid enw’i dŷ, neu i'w newid yn ôl.  Afraid dweud, gellid rhoi gwybod i'r Gymdeithas yn ogystal er mwyn iddi hi allu rhoi pwysau ar y person dan sylw a'i atgoffa o'i addewidion.     

O ran diddordeb, mae gan Flaenau Ffestiniog arwyddocâd arbennig yng nghyd-destun DIOGELWN.  'Neuadd Ddu’ oedd yr enw tŷ cyntaf a ddiogelwyd dan y cynllun, sef cyn-gartref i'r bardd a’r awdur, Sian Northey, ym Manod.  Yn wir, Sian wnaeth ysgogi popeth trwy gyhoeddi trydariad fis Mehefin y llynedd am ei phryderon hi ynglŷn â’r enw ar ei thŷ roedd hi ar fin ei werthu.  Oherwydd fy mod i’n gyfreithiwr sydd wedi arbenigo yn y maes trawsgludo tir ers dros 30 mlynedd, teimlais yn gryf fod dyletswydd arna i i geisio gwneud gwahaniaeth, yn enwedig o ystyried i fi weld ffordd o wireddu breuddwyd Sian, nid yn unig yn achos ei thŷ hi, ond hefyd pob tŷ arall yng Nghymru y mae enw Cymraeg arno.      


Felly, beth am ddiogelu'r enw Cymraeg ar eich tŷ chi?  Dim ond ymuno â DIOGELWN sydd rhaid!

Simon Chandler

---------------------------


*Nid yw Llafar Bro yn gyfrifol am gynnwys gwefannau allanol

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2021


6.8.21

Apêl

Mae’r deunaw mis diwetha, diolch i’r Covid, wedi drysu patrwm bywyd y rhan fwya ohonon ni, a go brin y cawn ni weld pob dim yn ôl fel ag yr oedd o fyth eto. Yn reit siŵr, mi fydd raid gweithio’n galed i godi’r gwahanol gymdeithasau yn ôl ar eu traed - y Gymdeithas Hanes a’r Fainc Sglodion, Merched y Wawr a’r W.I, yn ogystal â sawl cymdeithas arall. A be am ddyfodol Band yr Oakeley a phob un o’n corau lleol ni? Oes, mae lle i bryderu.

Mae ‘Llafar Bro’ hefyd wedi bod mewn peryg o fynd o dan y don.  

Dychmygwch mor anodd fu hi i gynhyrchu’r papur o fis i fis - mor anodd i’r gwahanol ohebwyr fynd ati i hel newyddion, a hynny pan oedd pawb ohonom yn gorfod cadw yn ein tai, a phob ysgol ar gau. 


 

Dychmygwch hefyd yr anhawster o rannu copïau o gwmpas y siopau ac o dŷ i dŷ. Ond fe ddoed i ben â hi’n rhyfeddol ac fe lwyddwyd i gynhyrchu pob un rhifyn - ambell un, o reidrwydd, yn ddigidol, - ac i’w gael allan wedyn i chi’r darllenwyr, hyd yn oed pan oedd y sefyllfa ar ei gwaethaf. 

Fu petha ddim yn hawdd o bell ffordd gan mai criw bach o wirfoddolwyr sydd wrthi o fis i fis. A dyna pam y gwnaed apêl ddiwedd 2020, yn rhifyn Rhagfyr. Apêl oedd honno nid yn unig am fwy o brynwyr, ond hefyd am fwy ohonoch i hyrwyddo’r gwerthiant o fis i fis trwy wirfoddoli i ddosbarthu’r papur o fewn eich stryd neu’ch ardal fach eich hun. Gwaith hanner awr ar y mwya, bob mis. 

Ond siomedig iawn fu’r ymateb hyd yma, a dyna pam ein bod ni’n gorfod gneud yr un apêl eto fyth - Os ydach chi’n teimlo ar eich calon fel helpu, yna be am gysylltu efo Shiân* ein hysgrifenyddes neu Vivian* yr is-ysgrifennydd, i roi eich enw ymlaen fel dosbarthydd i’ch cymdogion agos a thrwy hynny neud eich rhan i sicrhau dyfodol ‘Llafar Bro’ am flynyddoedd eto i ddod.

*(manylion cyswllt)

2.8.21

Cwm Teigl- cerdded

Atgofion Emlyn Williams [3]

Weithiau byddai Mam yn picio i mewn a dweud... “Dwi’n mynd i garthu’r beudy. Aros yn y tŷ. Mae’n oer” … neu … “Dwi’n mynd i ddyfrio’r gwartheg at yr afon” … neu … “Dwi’n mynd i roi llith i’r llo” … neu …  “Dwi’n corddi yn y bwtri.” 

Ymadroddion o’r oes a fu, ac er na ddefnyddiais i rhyw lawer arnynt yn ystod fy ngyrfa, eto i gyd, maent wedi eu hanfawroli a’u selio ar y cof.

Does dim dwywaith mai allan yn y caeau yr oeddwn yn y gwanwyn a’r haf, a hyd heddiw, pan fyddaf yn arogli gwair ffrés newydd ei dorri, rwy’n clywed llais Mam yn galw..... “Cer i nôl dy gribin, a ty’d i chwalu’r ystodau efo fi.”  Roedd Dad wedi torri’r gwair am hanner awr wedi pump y bore cyn mynd i’w waith yn Bwlch. Bu llawer tro ar fyd ers hynny, a ni chlywir byth mwy dermau fel ‘cribinio’, ’rhencio’, neu ‘mydylu’ yn y caeau gwair. Eto i gyd, i rai ohonom, maen nhw’n dal i atseinio yn nyfnderoedd y cof.

Mae tywydd tesog yr haf yn fy arwain at ddigwyddiad cofiadwy arall yn 1957.....clywed pobl yn parablu mewn iaith estron … ‘Eggs,’ ‘How much?’ a ‘Shooting break’. Ai dyma’r tro cyntaf i mi amgyffred ei bod hi’n bosib cyfathrebu mewn iaith arall? Ymwelwyr oeddynt ar eu ffordd i Gae Canol, y tŷ mwyaf anghysbell yn y cwm. Ar ôl prynu hanner dwsin o wyau, ail-gychwynodd y ‘shooting break’ a fe’i dilynais yn hercian yn araf i fyny’r ffordd drol hyd at odrau’r Manod Mawr.

Roedd ymwelwyr (neu ‘pobl ddiarth’ fel eu gelwid y pryd hynny) yn brin iawn yn y cwm yn y pum-degau. Ond, wedi’r cwbl, roedd yna griw o bobl arbennig yn mentro i’r cwm yn yr haf. Roeddynt yn gwisgo esgidiau uchel fel clocsiau, trwsus byr ac anorac liwgar (coch, melyn neu las).
Pwy ydy’r bobl ‘ma, Mam? Ble maen nhw’n byw? Ble maen nhw’n mynd? Ydy’n nhw’n ffeind?
Hithau yn ateb, “Hikers, fy ngwas i. Maen nhw’n crwydro’r mynyddoedd.
Crwydro ? Pam?” 

Cerddwr yn edrych lawr ar ben uchaf Cwm Teigl o lethrau'r Manod Mawr. Llun Paul W

Doeddwn i ddim yn fy myw yn deall beth oedd pwrpas yr holl gerdded ‘ma. I’r gwrthwyneb, roeddwn yn deall yn iawn y rheswm dros gerdded pedair milltir yn ôl a blaen i ysgol Llan bob dydd. Roeddwn yn deall y rheswm dros gerdded heibio Teiliau Mawr, i fyny i Fryn Eithin ac wedyn carlamu i lawr heibio Bro Manod a cnocio drws Bryn Llwyd ym mhen uchaf Cae Clyd. Y pwrpas oedd ymweld â Taid a Nain, a’r pleser mwyaf oedd cael mynd efo Taid (Jac Glan) a Guto Bryn Teg i wylio ‘gêm ffwt’ ar y cae cyfagos. 

Yn ogystal, roeddwn yn deall y rheswm dros neidio’r gamfa a dringo’r ffridd i gyfeiriad Tŷ Nant y Beddau bob nos Sadwrn neu nos Sul. Y bwriad oedd ymweld â Medwyn a Bronwen ac Einir Wyn a chael swper blasus yn eu cwmni diddan. Ond cerdded yn ofer, heb bwrpas … roedd hynny’n creu dipyn o benbleth i mi.

Chwe-deg mlynedd yn ddiweddarach, mae darluniau o’r ‘hikers’ yn parhau i fflachio drwy’r meddwl. Ac mewn gwirionedd, hwyrach fod yr ‘hikers’ wedi gwneud mwy o argraff arnaf nag oeddwn yn tybio ar y pryd. Mae’n wir fod rhai estroniaid ymhlith y cerddwyr, a hwythau’n parablu mewn ieithoedd annealladwy i blentyn 5 oed. Wrth fynd heibio’r fferm, roedd rhai yn fy nghyfarch, yn torri gair neu ddau a cheisio cynnal sgwrs. Roedd fy atebion innau braidd yn anystwyth a bratiog, mae’n siŵr. Ond wrth wylio y smotiau amryliw yn diflannu i gyfeiriad Hafod Ysbyty, tybed ai dyna’r foment y cafodd yr hedyn ei hau, a gwneud i mi freuddwydio a dweud yn ddistaw bach wrth fy hun....."Ys gwn i fedra’i siarad fel nhw rhyw ddydd? Pwy a ŵyr?”

Pwy oedd y cymeriadau a’r digwyddiadau eraill a ddylanwadodd arnaf yn ystod fy mhlentyndod yng Nghwm Teigl? 

Un o hoelion wyth y gymuned, wrth gwrs, oedd John Davies Tryfal. Roedd yn arferiad ganddo fynd â’r tarw du Cymreig am dro heibio Llechwedd hyd at Bant yr Hedydd. Roedd yr ymarfer yn help i ystwytho cyhyrau’r anifail, mae’n siŵr. Rwyn cofio, unwaith, i’r hen darw urddasol ei olwg sefyll yn stond o flaen beudy Llechwedd, ei lygaid yn pefrio a’r carnau blaen yn stampio’r ddaear. Doedd dim modd ei symud. Pam felly, feddyliech chi?

Wel, roedd Mam a finnau yn y cae gwair cyfagos ac roedd hithau wedi agor ffenestri’r tŷ led y pen er mwyn i ni fwynhau Côr Godre’r Aran yn bloeddio canu ar y recordydd ‘Dansette’. Fe fu’n rhaid i Mam frysio i’r tŷ i dawelu’r côr a chaniatáu i John Davies hebrwng yr anifail yn hamddenol braf yn ôl i fuarth Tryfal. Wn i ddim os mai wedi ei frawychu’n ddisymwth oedd yr hen darw neu wedi ei swyno gan sain peraidd y côr meibion yn canu cerdd dant. Gyda llaw, mae’r record hir honno yn dal yn fy meddiant heddiw. (Label Delysé 1957 neu 1958).
------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2021

(Heb y llun)