30.5.19

Apêl y Tabernacl

Y drydedd bennod yng nghyfres W. Arvon Roberts.

Yn Hydref 1916, cyrhaeddodd llythyr oddi wrth y Parch R.R. Morris, Gweinidog y Tabernacl, Blaenau Ffestiniog, yn diolch i’r ‘Drych’ am gefnogi yr apêl dros y Capel at Gymry yr America. Yn y llythyr hwnnw, dywed ymysg pethau eraill:
“Diolchaf i chwi yn uwch na’r Manod a’r Moelwyn. Cyn gweld y nodiad yn ‘Y Drych’ yr oeddwn bron mewn anobaith dod i fyny a’r telerau, wedi bod yn cynnal cyfarfod swyddogion nos Fercher i geisio cynllunio beth i’w wneud, gan ein bod eto yn fyr i gyrraedd y nod. Ond wedi gweld ‘Y Drych’ cododd fy nghalon, bu i mi fel goleuni y bore. Yr ydym yn teimlo yn angerddol wrth feddwl colli darn mawr o’r addewid. Yr wyf yn siŵr fod yr achos yn achos teilwng, a ninnau yn gwneud ein gorau gwyn ein hunain.”
Tabernacl -llun o dudalen FB Blaenau Ffestiniog, gan Rhian Areteg

Daeth rhoddion pellach:
“Annwyl Mr Williams
Y mae’r apêl wedi cyrraedd Butte, Montana, ac yr ydym wedi gwneud yr apêl yn hysbys yn yr Eglwys. Os daw ychwaneg, gwnawn eu hanfon ar unwaith. Ym amgaeedig cewch order am $3.50.

T. Eilian Williams.”    
Cydnabyddwyd eisoes    $39
Cyfaill o Utica     $2
Drwy law T.E. Williams, Butte, Montana: James Knoyle    $2.50
T.E. Williams     $1
Cyfanswm hyd yma:    $44.50

Oherwydd yr aur a’r arian a ddarganfuwyd, roedd talaith Montana yn cael ei adnabod fel ‘Talaith y Trysor’. Cynyddodd ransio gwartheg yno a denodd y rheilffordd dyddynwyr amaethyddol yno. Yn ôl Cyfrifiad 1900, roedd yna dros fil o Gymry yn ninas Butte. Ond dim ond un achos Cymraeg oedd yn yr holl dalaith, Capel Methodistiaid Calfinaidd Butte (1902-1947).

Un o Gymry mwyaf adnabyddus Butte oedd Samuel Williams (m. 1917), mab i John a Grace Williams, Lord St, Blaenau Ffestiniog. Ymfudodd Samuel i Jamaica yn 1882, ac yn croesodd i’r America, i Utica, yn 1886 cyn ymsefydlu yn Butte yn 1913. Yr oedd ei chwaer ei briod yn byw yn Bryn Eirian, Ffestiniog.

Ymysg y Cymry eraill o Ffestiniog oedd yn trigo yn Butte ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd :- Hugh Hughes (m.1918) o Danygrisiau; Hugh Pierce; John Richard Williams (m.1918) o Ffestiniog. Un o Ffestiniog hefyd oedd Robert Gwilym Jones, Butte – bu farw yn sydyn ym mhrifddinas Montana, sef Helena yn Hydref 1917.
-------------



Ymddangosodd yn wreiddiol (heb y llun) yn rhifyn Mawrth 2019



26.5.19

Stolpia -Y Crimea

Detholiad allan o gyfres boblogaidd Steffan ab Owain.

Ceir llawer o enwau yn ymwneud â brwydrau a rhyfeloedd yn ein hardal. Un enghraifft yw'r enw Saesneg ar Fwlch y Gorddinan, sef Crimea Pass. Credaf i'r lle hwn gael ei enw ar ôl Rhyfel y Crimea (1854-56) ond ni fedraf hyd yn hyn, gael hyd i ddim byd i ategu fod yr enw wedi ei fabwysiadu ar y bwlch.

Nac ar y dafarn a godwyd yno -yn dilyn gorffen y ffordd yn 1852- chwaith. O beth rwyf wedi gasglu, yr enw ar y dafarn o tua 1856 ymlaen oedd Llywelyn (neu Llewelyn) Arms, ac nid y Crimea Inn fel y tybia llawer. Yn wir, methais a gweld unrhyw gyfeiriad at yr enw Crimea mewn papurau o'r 1860au a'r 1870au.

Felly sut cafwyd yr enw hwn ar y lle? Ai enw enw byrhoedlog ar y dafarn oedd 'Crimea', a'i fod wedi newid o fewn ysbaid i Llywelyn Arms? Ac efallai bod yr enw Crimea wedi aros ar dafod y werin hyd heddiw... Awgrymodd rhywun wrthyf efallai mai nafis a weithiai ar y twnel mawr a ddechreuodd ei galw wrth yr enw hwn oherwydd yr holl ymladd a fyddai yno!



Diolch i’r cyfaill Gruff Jones, Cae Clyd am fy atgoffa o lun tafarndy’r Crimea gan Francis Wynne-Finch a dynnwyd yn 1870. Hefyd, diolch i’r Br. Collwyn Jones, Ffordd Cwmbowydd am dynnu fy sylw at y bennod ar hanes y dafarn yng nghyfnod ddiweddaraf  I. Wynne Jones, ‘Gold, Frankenstein and Manure’. Cofiais innau ar ôl ysgrifennu’n strytyn uchod amdano fy mod wedi derbyn hanesyn diddorol am y lle rai blynyddoedd yn ol gan y Br. Trefor Davies, Minffordd, ac felly, chwiliais drwyddo er mwyn gweld pa enw a ddefnyddiwyd gan yr awdur gan ei fod yn dyddio o 1868, ond wedi ei ysgrifennu’n wreiddiol oddeutu 1861. Dyma fras-gyfieithiad o’r hanesyn, rwan:
‘Mae chwareli llechi, neu slabiau, yn yr ardaloedd cyfagos, ond am rai milltiroedd ni welsom ond un tŷ, - tafarn o’r enw ‘Crimea’, ac os yw’r adroddiadau amdani hi yn wir, (er nad ydynt yn gwneud pob tro) nid yw’r lle gorau am letygarwch a chroeso. Druan ohonynt! ... beth bynnag yw eu gwendidau mae’n rhaid eu hedmygu am fyw mewn ffasiwn le, yn enwedig drwy dymor y gaeaf.’
Ie, Crimea yw’r enw a ddefnyddiwyd ganddo. Felly, mae’n dal yn ddirgelwch i mi sut yr oedd y ddau enw, sef ‘Llewelyn Arms’ a ‘Crimea’ yn cael eu defnyddio am yr un lle ar yr un adeg ... os nad oedd yr enw gwreiddiol wedi ei ddiddymu ar ôl ychydig flynyddoedd, ond yn dal mewn arfer gan y werin, fel y dywedais o’r blaen. Pwy all daflu mwy o oleuni ar y mater?
--------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol (heb y llun) yn rhifynnau Mai a Gorffennaf 1998.
Dilynwch gyfres Steffan efo'r ddolen STOLPIA.
---









22.5.19

Ynni Cymunedol Twrog

 Uno’r Fro i ymateb i heriau’r dyfodol. Erthygl o rifyn Ebrill 2019

Gyda Llywodraeth Cymru wedi gosod her “i gynhyrchu 70% o’r trydan y mae Cymru yn ei ddefnyddio o ynni adnewyddadwy, erbyn 2030”, mae aelodau cynghorau cymuned a thref Blaenau Ffestiniog, Trawsfynydd, Gellilydan, Maentwrog, Penrhyndeudraeth, Llanfrothen a Thalsarnau wedi dod ynghyd i ymateb i heriau’r dyfodol i ddatblygu a manteisio ar gyfleon yn y maes ynni adnewyddol. Y nod ydi sicrhau rheolaeth o asedau ynni lleol a pherchnogaeth gymunedol.Enw’r fenter, sydd wedi’i chofrestru fel Cwmni er Budd Cymdeithasol, ydi ‘Ynni Cymunedol Twrog’.

Nod pennaf Ynni Cymunedol Twrog yw manteisio i’r eithaf ar ein hadnoddau naturiol er lles ein cymunedau. Mae’r fenter yn gweld ein hadnoddau lleol, yn enwedig potensial cynlluniau ynni adnewyddol, fel cyfleon i greu cyflogaeth a chyfleon buddsoddi sylweddol. Mae’r aelodau yn rhannu’r un weledigaeth: ‘i sicrhau bod arian ac ynni yn aros yn y gymuned leol ac yn cylchdroi o fewn ein cymunedau er lles y trigolion’


Dywedodd Gareth Thomas, cadeirydd Ynni Cymunedol Twrog:
“Mewn amser ble mae plant y byd yn protestio am y newid hinsawdd fydd eu cenhedlaeth yn wynebu, mae’r fenter yma yn un cyffrous iawn gyda saith o gynghorau cymuned yn cydweithio i ddatblygu prosiectau ynni adnewyddol fydd yn fodd i ni gyfrannu tuag at sicrhau amgylchedd cynaliadwy. Hefyd fydd yn ein galluogi i gadw unrhyw fudd economaidd yn lleol. Mae hon yn fenter gan pobl leol er budd pobl leol a'n plant”
Eisoes mae Ynni Cymunedol Twrog wedi bod yn gweithio gyda mentrau lleol, Gwasanaeth Ynni Llywodraeth Cymru, Y Cymoedd Gwyrdd, Cyd-Ynni, EGNIda ac Arloesi Gwynedd Wledig i chwilio am gyfleon i osod paneli solar ar adeiladau, comisiynu strategaeth ynni adnewyddol ar gyfer y Fro - gan drafod gosod pwyntiau gwefru ar gyfer ceir trydan yn ogystal a gweithio'n agos gyda mentrau eraill megis Ynni Ogwen yn Bethesda i ddysgu a rhannu ymarfer da.

Mae’r fenter hefyd wedi bod mewn trafodaethau lefel uchel gyda’r Awdurdod Dadgomisiynu Niwclear (NDA), yr Aelod Seneddol Liz Saville Roberts a Llywodraeth San Steffan i geisio sicrhau perchnogaeth lleol o Bwerdy Hydro Maentwrog. Pwerdy sy'n medru cynhyrchu 30MW o Ynni Adnewyddol ac sydd wedi cyflenwi tua 4,000 gigawatt i'r grid cenedlaethol dros y 90 mlynedd diwethaf - digon i bweru holl dai Cymru am 6 blynedd.


Yn 2010 cynhyrchwyd astudiaeth gan Cwmni Hyder i Gyngor Gwynedd, Magnox North, yr NDA a Llywodraeth Cymru, oedd yn cynnwys y datganiad canlynol:
“Un estyniad posibl i’r cyfleon yma byddai trosglwyddiad posibl gwaith Pŵer Dŵr Maentwrog i ymddiriedolaeth gymunedol, a ragwelir ar gyfer rhyw gyfnod yn y dyfodol, pan fydd y gwaith yn cael ei roi ar werth"
Byddai’r cynllun uchelgeisiol yma yn mynd yn bell tuag at ateb gofynion Llywodraeth Cymru i sicrhau bod capasiti i gynhyrchu un Gigawatt o ynni adnewyddadwy o dan berchnogaeth leol erbyn 2030.

Mae Ynni Cymunedol Twrog yn credu bod angen i’n cymunedau fod yn uchelgeisiol ac y byddai sicrhau perchnogaeth o gynllun o’r fath yn codi hyder, creu cyfleon gwaith a sicrwydd bod yr arian sylweddol sydd yn cael ei greu o’n hadnoddau yn cael ei fuddsoddi yn ôl yn ein cymunedau.

I wybod mwy am gynlluniau Ynni Cymunedol Twrog cysylltwch â:
CwmniBro@cwmnibro.cymru / 07799 353 588

18.5.19

40 mlynedd yn ôl

Wrth i ni gychwyn ar gyfnod newydd, lliw llawn a digidol, diolch i  D. Bryn Jones am fynd drwy ei archif bersonol o ddeunydd Llafar Bro – mae’n mynd a ni yn ôl i'r hen  ddyddiau.


NEGES GAN JOHN MORRIS, QC, A S, YSGRIFENNYDD CYMRU I ‘LLAFAR BRO

Dyna ‘stori flaen’ y papur yn rhifyn Ebrill, 40 mlynedd yn ôl [Rhif 42, Ebrill 1979], a’r is-bennawd.

Mi fydd y rhai ohono ni sy’n ddigon hen yn cofio mai yn Ebrill, 40 mlynedd yn ôl y cefnogodd tri Aelod Seneddol Plaid Cymru, sef Dafydd Wigley (Arfon); Gwynfor Evans (Caerfyrddin); ac Aelod Meirionnydd - Lywodraeth Lafur Jim Callaghan yn ei dyddiau bregus olaf - ar yr amod fod iawndal cyffelyb i’r hyn oedd ar gael i’r glowyr, hefyd i’w dalu i chwarelwyr llechi’r gogledd. Fe gaed y Mesur Seneddol. Ond cwympodd y Llywodraeth, a daeth Margaret Thatcher yn Brif Weinidog Prydain ym Mai, gan gychwyn 18 mlynedd o Lywodraethau Torïaidd, hyd 1997.

Cafodd y darn hwn ei sgrifennu ar 29 Mawrth 2019, y diwrnod yr oedd Prydain i fod i adael yr Undeb Ewropeaidd. Pwy a wŷr a fydd Etholiad Cyffredinol arall? Pwy all ddarogan beth a ddigwydd yn yr wythnosau nesaf?


NEUADD AR WERTH  

-  oedd pennawd un o’r darnau eraill ar ddalen flaen Llafar Bro ddeugain mlynedd yn ôl [Rhifyn 41, Mawrth 1979]. Dyma - gyda mymryn o newid manion er mwyn eglurhad - ddywedwyd:
“Mae Cyngor Dosbarth (Meirionnydd) yn trafod dyfodol yr hen Neuadd Gynnull [Neuadd y Farchnad]. Yn niwedd 1978 penderfynodd y Cyngor Tref mai gwell oedd cadw’r adeilad er mwyn gwneud unrhyw ddefnydd ohono na’i chwalu fel yr awgrymwyd gan rai. Bydd Cwmni Wallis a Linnell yn gadael yr adeilad ddiwedd y mis hwn, a chredir bod tri yn dangos diddordeb yn y defnydd o’r hen neuadd. Mae un peth yn bendant, ni fydd unrhyw ddatblygiad a fydd yn addasu’r adeilad ar gyfer defnydd cyhoeddus, ac ni ystyrir ei ddymchwel oni fydd hynny yn hollol angenrheidiol.”
Bu‘r stori yn araf ddatblygu, rhyw lwybr digon igam ogam efallai, hyd y dydd heddiw, pan mae cais cynllunio am newid defnydd (i nifer o fflatiau preswyl) yn cael ei ystyried...

DBJ
-----------------------------------


Erthygl o rifyn Ebrill 2019


14.5.19

Ysgoloriaeth Patagonia 2019

Tecwyn Vaughan Jones -cadeirydd y beirniaid- yn trafod enillydd diweddaraf gwobr flynyddol Cyngor Tref Ffestiniog

Dyfarnwyd Ysgoloriaeth 2019 ar Ddydd Gŵyl Dewi, yn Siambr y Cyngor ac roedd teilyngdod sicr eleni eto. Enillydd Ysgoloriaeth 2109 yw Mark Wyn Evans. Brodor o Sgwâr Oakeley a chyn ddisgybl yn Ysgol y Moelwyn ac yna Ysgol Dyffryn Conwy yn Llanrwst cyn mynd ymlaen i astudio yng Ngholeg Menai. Mae ar hyn o bryd yn gweithio i Dŵr Cymru ac yn gweithio fel ffotograffydd amatur gyda chryn ddiddordeb mewn creu fideos ac ymhél a sinematograffeg

Unwaith eto eleni, braint i mi ac i’r ddau feirniad arall, Ceinwen Humphreys ac Anwen Jones oedd cael bod yn rhan o’r broses o ddyfarnu’r ysgoloriaeth yma. Y llynedd dyfarnwyd yr Ysgoloriaeth hon i Lleucu Gwenllian Williams a deithiodd i Batagonia ym mis Hydref, ac rydym yn edrych ymlaen at dderbyn ei hadroddiad am ei phrofiad a byddwn yn rhannu hwn gyda darllenwyr Llafar Bro yn y man.

Pwrpas yr Ysgoloriaeth ydy cryfhau’r berthynas sy’n bodoli rhwng y dref hon a thref Rawson ym Mhatagonia a thrwy hynny gryfhau'r cysylltiad a Phatagonia yn ei chyfanrwydd, a rhwng Patagonia a Chymru. Mae’r Ysgoloriaeth yn ganlyniad, mewn gwirionedd, i’r trefeillio rhwng y Blaenau a Rawson a ddigwyddodd bum mlynedd yn ôl. Mae’r Ysgoloriaeth yn gyfyngedig i rai sy’n byw o fewn ffiniau Cyngor Tref Ffestiniog, neu sydd a’u cyfeiriad cartref yma, ac sydd hefyd rhwng 16 a 30 oed - pobl ifanc yr ardal felly.

Unwaith eto eleni dwi am longyfarch Cyngor y Dref am eu gweledigaeth a’i buddsoddiad yn nyfodol y berthynas hon rhwng y ddryw dref. Mae’r Ysgoloriaeth bellach yn werth £2000 sydd yn swm anrhydeddus wrth gwrs ac sy’n galluogi’r enillydd i ymweld â Phatagonia a chyflawni gofynion yr Ysgoloriaeth … neu mae’n mynd yn bell iawn i helpu i wneud hynny! Mae ysgoloriaeth fel hon, sy’n unigryw, dwi’n tybio ymysg cynghorau cymuned a thref Cymru yn rhywbeth ardderchog ac yn tystio fod y cyngor yn buddsoddi yn y berthynas sy’n dechrau blodeuo rhwng y ddwy dref. Mae’n amlwg fod y Cyngor o ddifrif ac yn gweithredu’n ymarferol i ddatblygu'r berthynas hon.

Mae tri enillydd eisoes wedi ymweld â Rawson a’r Wladfa, tair merch fel mae’n digwydd, ac roedd pob un o’r rhain gyda sgiliau penodol ac yn llysgenhadon gwych i’r dref hon. Mae’r Ysgoloriaeth yn gobeithio annog pobl ifanc i feithrin perthynas dros hir dymor gyda’r Wladfa ac i sicrhau fod ein cymuned ni yma yn elwa o’r berthynas hon … elwa’n ddiwylliannol os nad yn y pendraw ar lefel busnes … pwy a ŵyr be fydd posibiliadau'r dyfodol.

Dan ni’n teimlo fel beirniaid fod angen i bob enillydd sicrhau budd amlwg o’r Ysgoloriaeth hon, boed hynny yn gyflwyniadau i ysgolion lleol a chodi diddordeb plant ifanc yn y cysylltiad hwn gyda’r Wladfa ond hefyd mae modd i godi ymwybyddiaeth y dref ac rydym yn dibynnu ar enillwyr yr Ysgoloriaeth hon i weithredu yn greadigol a chymryd diddordeb yn y gefeillio hwn a meddwl o ddifrif sut y bydd hyn o fantais i Blaenau a Llan ac i’r perwyl hwn mae’r cyngor yn buddsoddi yn y gefeillio hwn.

Cymerwyd y cam cyntaf gan Gyngor y Dref bum mlynedd yn ôl … enwi sgwâr yn enw Rawson; derbyn rhai o drigolion Patagonia yma yn Stiniog a pharhau i wneud hynny; cyhwfan baner yr Ariannin ar Sgwâr Diffwys gyda’r ddraig goch yn ei chanol - gweithred symbolaidd a hawdd ei gwneud siŵr o fod, ond gweithred oedd yn golygu llawer iawn i drigolion Y Wladfa. Diolch i’r rhai fu ynghlwm â’r gweithgareddau hyn, maent wedi braenaru’r tir yn rhagorol a bellach mae’r Ysgoloriaeth yn ymdrech deg iawn i gryfhau ein perthynas gyda’r Wladfa. Braf yw deall wrth gwrs fod yr Ysgoloriaeth hon yn cael ei chynnig yn flynyddol.

Mae cais Mark eleni yn plygu i ofynion yr ysgoloriaeth yn berffaith. Mae Mark yn disgrifio ei hun fel ffotograffydd amatur a dyma’r ymgeisydd cyntaf i roi blaenoriaeth i ffotograffiaeth a fideograffeg fel rhan o’i brosiect.

Un peth sy’n disgleirio trwy’r cais ydy brogarwch … mae wrth ei fodd yn astudio tirwedd yr ardal. Mae’n sôn am greu fideo cynhwysfawr am Stiniog cyn mynd i Batagonia a mynd a hon efo fo. Mae’r lluniau yn dangos cariad tuag at ei fro ac mae’n ymgeisio i gael pobl, trwy ei luniau, i feddwl ac i weld y gorau am yr ardal hon.

Mae’r prosiect wedi ei gynllunio yn ofalus a bydd yn cynnwys lluniau o’r ardal wedi eu tynnu gan yr ymgeisydd. Mae’n cynnwys dwy fideo - un wedi ei greu yn y Blaenau gyda chaniatâd athrawon, i gyfweld plant ysgol ynglŷn â’u profiadau o fyw yn yr ardal.

Bydd lluniau o’r Wladfa yn dod yn ôl i’r ardal a hefyd fideo fydd yn pwysleisio profiad plant a phobl o fyw yn Rawson a’r Wladfa. Bydd y fideo yma ar gael i’w dangos mewn sawl lle yn yr ardal.

Mae’r cais yn estyn allan i drigolion y fro ac mae’n awyddus iawn i’w cynnwys yn ei baratoadau. Bydd yn dibynnu ar ewyllys da trigolion yr ardal, i’w helpu i wireddu y rhan gyntaf o’i brosiect.
Mae’r ymgeisydd yn medru plethu ei holl syniadau i un cynllun sy’n greadigol ac yn gynaliadwy yng nghyd-destun yr Ysgoloriaeth. Mae potensial sylweddol yn y cais hwn a chawsom ein gwefreiddio gan fwriad yr ymgeisydd.

Tecwyn Vaughan Jones
----------------------------------------

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2019.

10.5.19

Trafod Tictacs -Edwyn Roberts

Colofn achlysurol yn holi rhai o sêr a hoelion wyth chwaraeon Bro Stiniog. Y tro yma, mi fuon ni’n holi Edwyn Roberts, prif hyfforddwr tîm rygbi Bro Ffestiniog.

Mae wedi bod yn dymor caled, be ydi dy argraffiadau di wrth i’r gemau ddod i ben am y tro?
Mae hi wedi bod yn dymor caled, efallai yn galetach na ddylai i fod yn onest. Mi wnaethom ddechrau yn araf ond wedyn curo tair yn olynol, gan gynnwys buddugoliaeth i ffwrdd yn y Bala, dim ond un o dri tîm i wneud hynny eleni (Pwllheli a Nant Conwy y ddau arall). Ond yn dilyn hyn a fel nifer o dymhorau eraill, mae gemau rhyngwladol tymor yr hydref yn cyrraedd ac yn mynd ar draws ein gemau ni yn y gynghrair ac yn anffodus fe gawsom ychydig o anafiadau, sydd yn rhwystredig iawn, ac i garfan bach fel ni, mae hyn yn ein effeithio yn fawr iawn.

Mae’r gynghrair yn un cryf iawn ar hyn o bryd ac mae’r ffaith fod sawl chwaraewr o glybiau eraill hefyd yng ngharfan RGC yn uwch adran Cymru yn dystiolaeth o hynny. Gobeithio medrwn orffen yn gryf a chadw’r clwb yn adran 1 am dymor arall. Dyna ble mae’r chwaraewyr eisiau chwarae.

Pan ti ddim yn hyfforddi a chwarae, be ti’n wneud o ddydd i ddydd? Rho ychydig o dy hanes yn y byd rygbi hyd yma hefyd.
Dw i’n gweithio yn ngholeg Pwllheli yn dysgu lefel A fel swydd, felly digon o drafeilio ynghlwm â hynny. Fel arall, mae’r plant yn fy nghadw yn brysur iawn a dw i’n treulio llawer o’n amser ar y ffordd fel tacsi i fynd a nhw o amgylch gogledd Cymru ac ymhellach gyda rygbi, pêl droed a dawnsio.

O rhan fy hanes i, dechreues i chwarae i Bro yn 18 oed ar ôl cyfnod gydag Amaturiaid y Blaenau a’r bêl gron, ac mi chwaraeais am flynyddoedd cyn i mi orfod camu yn ôl oherwydd anaf i mhen glin.

Cefais y fraint o chwarae gyda RGC yn eu dyddiau cynnar a chael ambell i brofiad da gyda nhw hefyd. Ond roeddwn eisoes wedi bod yn hyfforddi  tîm dan 16 y clwb pan roeddwn yn fy 20'au cynnar ac yn gwybod mod i eisiau camu fewn i hyfforddi ar ôl i mi orffen chwarae. Yn anffodus, mi ddaeth hynny yn gynt na’r disgwyl. Dechreuais fel hyfforddwr cynorthwyol yn 2010 am ddwy flynedd cyn dychwelyd fel prif hyfforddwr yn 2014.

Be oedd uchafbwyntiau’r tymor; oes yna gêm neu gais neu ddigwyddiad yn sefyll allan?
Y fuddugoliaeth yn y Bala fyddai’r canlyniad sydd yn sefyll allan y tymor yma. Dw i’m yn meddwl fod neb ar draws gogledd Cymru yn meddwl fydda ni’n curo yno, ond pan mae’r hogia’ yn benderfynol, yna mae unrhyw beth yn bosibl. Canlyniad arall fyddai y gêm agos yn ddiweddar yn erbyn Pwllheli.

Oherwydd gwaith, salwch ac anafiadau, roedd Ionawr yn fis heriol dros ben ac fe gawsom ganlyniadau siomedig, felly pan ddaeth Pwllheli draw fel un o’r ddau dîm sydd yn debygol o guro’r gynghrair eleni, roedd hi’n edrych yn amheus iawn. Ond fe chwaraeodd yr hogia’ yn wych a rhwystro Pwllheli rhag sgorio cais, rhywbeth dw i’m yn meddwl sydd wedi digwydd ers tro pan fu Bro yn chwarae Pwllheli. Siom oedd colli’r gêm o 12-11, ond yn sicr roedd arwyddion yno eto o beth mae’r hogia’ yn gallu gwneud.

Be ydi’r cynlluniau at y tymor nesa, a sut mae mynd ati i baratoi?
Yn anffodus, dw i wedi penderfynu camu i lawr ar ddiwedd y tymor yma. Dw i wedi gwneud y penderfyniad ymhell cyn y Nadolig ac wedi gadael i’r pwyllgor a’r hogia’ wybod bellach o fy mhenderfyniad. Ar ôl 5 mlynedd o fod yn y rôl, dw i’n teimlo efallai fod hi’n amser am lais newydd erbyn hyn a gwyneb gwahanol i geisio symud y tîm yn ei flaen.

Yn ogystal â hynny, gyda’r plant acw yn brysur gyda’u chwaraeon nhw, dw i’n teimlo fod hi’n bwysig fy mod yn eu blaenoriaethu nhw (a’r wraig wrth gwrs) ac yn gwneud popeth medra'i er mwyn eu cefnogi nhw. Mae hi wedi bod yn anodd iawn cyfuno rôl hyfforddi a hyfforddiant/gemau’r plant tymor yma. Ond fydda'i ddim yn diflannu o’r clwb. Dw i wedi gorfod chwarae tipyn fy hun yn ddiweddar ac wedi dechrau mwynhau, felly fydda'i ar gael fel chwaraewr os fydd yr hyfforddwr/wyr newydd eisiau i mi helpu. Yn ogystal, dw i’n siŵr o helpu Bro bach a helpu gyda hyfforddi un o’r oedrannau iau.

Mae’r cae yn edrych yn dda ar ôl gwelliannau diweddar, a Dolawel yn lleoliad trawiadol i chwarae rygbi yng nghysgod tomen fawr yr Oclis: pa gaeau eraill wyt ti’n mwynhau ymweld â nhw, a pam?
Ydy, mae’r cae yn edrych yn dda ac mae diolch mawr i Bren, Tony Crampton, Snowy a Gai am hynny. Mae’r 4 allan ym mhob tywydd yn sicrhau fod y cae mewn cyflwr i’r hogiau chwarae arno, rhywbeth tydi pobl ddim yn sylweddoli o bosibl. Mae gwaith yn cael ei wneud arno eto yr haf ‘ma i’w gael mewn cyflwr gwell eto, felly gobeithio fydd y cae ymysg y gorau yn y gogledd erbyn mis Medi. Mae chwaraewyr o glybiau eraill yn aml iawn yn dweud pa mor dda ydy chwarae yn Bro a pha mor dda ydy’r cae (dibynnol ar y tywydd wrth gwrs) a’r ‘back drop’ sydd gennym.

Gêm ola'r tymor ar gae Dolawel (4ydd Mai 2019). Bro wedi curo'r Wyddgrug o 17-8 i sicrhau lle yn ffeinal Plât Gogledd Cymru. Llun Paul W
Dw i’m yn meddwl fod cae arall dw i’n hoff o chwarae fwy nac yn Bro i fod yn onast. Efallai Bethesda dros y blynyddoedd oherwydd y gemau cystadleuol rydym wedi gael yno a’r dorf yn ‘hostile’ i ddweud y lleiaf, ond fel chwaraewr, roeddwn yn hoff iawn o hynny.

Rydym yn lwcus iawn o’r cae a’r cyfleusterau sydd gennym yn Bro, rhywbeth dw i’n meddwl efallai ein bod yn cymryd yn ganiataol yn anffodus. Mae’r clwb, y balconi a’r caeau yn gyfuniad gwych a does dim un clwb arall yn y gogledd yn gallu cymharu yn fy marn i.

Pa mor bwysig ydi cael cefnogaeth dda ar ochr y cae ac ar falconi’r clwb? Sut all y clwb ddenu mwy i ddod i wylio gemau?
Ennill gemau. Mae mor syml a hynny dw i’n meddwl. Pan mae tîm yn gwneud yn dda mae pobl eisiau mynd i wylio, ond os ydy’r tîm yn colli, yn anffodus, oni bai am griw ffyddlon, tydi pobl ddim mor awyddus i wylio. Mae tîm pêl droed Cymru wedi dangos hynny dros y blynyddoedd diwethaf.
Ond i fod yn deg, rydym wedi bod yn cael cefnogaeth da yn Bro ers blynyddoedd bellach. Hyd yn oed mewn gemau i ffwrdd, mae cefnogwyr brwd yno, hyd yn oed pan byddwn yn trafeilio yr holl ffordd i chwarae Yr Wyddgrug. Mae ‘Teithiau Brenin’ yn mynychu bron pob gêm i ffwrdd. Tua 8 ohonynt yn cael bws mini. Yn Bala yn gynt yn y tymor roedd tua hanner cant yna dw i’n siŵr o Bro. Mae’r gefnogaeth rydym yn gael yn wych ac mae o yn sicr yn rhoi hwb i’r chwaraewyr cael criw da ochr y cae neu ar y balconi. Ond rhaid i ni sicrhau ein bod yn rhoi rheswm iddynt ddod yno hefyd.

Mae cymeriadau ac anturiaethau blynyddoedd cynnar Clwb Rygbi Bro Ffestiniog wedi cael dipyn o sylw yn llyfr Arthur Thomas y llynedd*, pa ddigwyddiadau doniol sydd wedi digwydd yn dy gyfnod di (ac sy’n addas i’w hadrodd yn Llafar Bro!)?
Dw i heb ddarllen y llyfr fy hun eto chwaith ond wedi clywed am rhai o’r straeon. Ni fysa hi’n glwb rygbi oni bai fod ‘straeon nac fysa? Dw i’m  yn siŵr os oes gen i unrhyw stori ddifyr fyddai yn addas i Llafar Bro chwaith!!

Be wyt ti’n feddwl o gynlluniau posib yr Undeb Rygbi i greu tîm proffesiynol yn y gogledd? Pa effaith gaiff hynny ar dimau adran un a dau?
Mae hyn yn rhywbeth dw i’n credu yn gryf yno i fod yn onest ac mae gen i farn cryf amdano. Dw i’n meddwl fod hi’n hen amser i ni gael tîm proffesiynol yn y gogledd er mwyn rhoi cyfle i gogleddwyr gael cyfle i wylio rygbi o’r safon uchaf heb orfod trafeilio 3 awr un ffordd i wylio gêm. Yn ogystal â hynny, dw i’n meddwl ei fod yn hanfodol er mwyn datblygu’r gêm yma yn y gogledd. Mae llawer o waith yn mynd ymlaen yn y gogledd i hybu’r gêm ar y funud ond mi fuasai hyn yn gallu ysbrydoli gymaint o blant i chwarae rygbi ac i fod eisiau dilyn eu harwyr. Dychmygwch fod chwaraewyr o safon George North ac Alun Wyn yn chwarae yn wythnosol ym Mae Colwyn, a thimau fel y Sgarlets neu Leinster yn dod yma i chwarae yn rheolaidd. Mi fyddai hynny yn cynyddu ymwybyddiaeth am y gêm gymaint, a gobeithio yn golygu fydd y gogledd yn cyfrannu tipyn mwy i’r tîm cenedlaethol dros y blynyddoedd.

Dwi ddim yn meddwl fyddai yn cael effaith negyddol ar glybiau’r gogledd gan fod hi’n annhebygol fod bob un o chwaraewyr adran 1 o’r safon i chwarae i’r tîm. Ond os ydynt, o leiaf mae llwybr iddynt i fewn i’r gêm broffesiynol heb orfod symud o’r ardal fel mae chwaraewyr wedi gorfod gwneud dros y blynyddoedd. Os rhywbeth, dw i’n meddwl fyddai o fudd i’r clybiau gan fydd yno siawns dda fod niferoedd sydd yn chwarae rygbi yn cynyddu. Croesi bysedd ddaw un yn y dyfodol agos.

Ydi Warren Gatland a’i dîm hyfforddi wedi cael gormod o glod, ta ydyn nhw’n haeddu pob canmoliaeth? Be ydi dy farn di am yr ymgyrch 6 gwlad eleni?
Haeddu pob clod maent yn gael yn fy marn i. Mae nhw wedi gwneud job ffantastig dros y 10 mlynedd diwethaf. Tydi pob blwyddyn heb fod yn llawn llwyddiant a dros y blynyddoedd mae sawl un ar y cyfryngau cymdeithasol neu mewn tŷ tafarn wedi lleisio eu barn yn gryf ddylai Gatland fod wedi mynd, gan fod ei steil o chwarae wedi dod yn rhy hawdd i’n gwrthwynebwyr baratoi ar ein cyfer. Ond efallai fod rhai gyda cof byr o sut oedd Cymru yn chwarae cyn iddo gymryd drosodd a’r siambyls yng Nghwpan y Byd yn 2007. Weithiau mewn bywyd mae gennym lawer i fod yn hapus amdano a llawer o bethau da yn digwydd yn ein bywydau a nid ydym yn gwerthfawrogi hynny a mond yn sylweddoli beth oedd gennym pan mae hynny wedi dod i ben. Dw i’n ofni hynny gyda Gatland. Dw i’n eithaf sicr byddwn fel y Cymry yn sylweddoli pa mor dda oedd Gatland wedi iddo adael – ond yn gobeithio mod i’n anghywir wrth gwrs.

Roedd 6 gwlad eleni yn wych. Pwy fyddai yn meddwl hanner amser yn y gêm gyntaf yn Ffrainc byddai Cymru yn curo y Gamp Lawn? Dw i’m yn meddwl ein bod wedi gweld y gorau gan Gymru gyda’r bêl yn eu dwylo, ond maent wedi dod yn dîm anodd iawn i’w curo ac mae hi’n braf gweld hynny. Mae fwy nac un ffordd o ennill gemau, a dwi’m yn meddwl fod llawer yn meindio fod Cymru heb sgorio llith o geisiau yn y bencampwriaeth.

Be am y gystadleuaeth ryngwladol newydd y maen nhw’n son amdani rwan?
Ia, mae hynny yn swnio yn ddifyr iawn. Fe wnes i sôn gynna ein bod eisiau cael mwy o bobl i wylio rygbi ac i chwarae’r gêm yn y gogledd, ond mae hynny yn wir o amgylch y byd. Rydym yn gweld faint o arian sydd yn cael ei fuddsoddi ym mhêl droed o amgylch y byd a faint o arian mae Sky a BT yn dalu er mwyn darlledu gemau. Mae rygbi angen ceisio cael rywbeth tebyg sydd am ddenu buddsoddwyr i’r gêm a chynyddu refeniw yr undebau, ond mae’n rhaid i rygbi fod yn gallu cynnig pecyn deniadol er mwyn gwneud hynny.

Fydd hi’n ddiddorol gweld sut mae hynny am ddatblygu dros y blynyddoedd nesaf. Mae ‘World Rugby’ wedi gallu gwneud hynny i ryw raddau gyda rygbi 7-bob- ochr a chyfres y byd, ac mae gwledydd sydd ddim yn wledydd rygbi yn draddodiadol wedi tyfu a dod yn llawer mwy cystadleuol, fel Sbaen yn curo Seland Newydd dechrau mis Mawrth yn Vancouver. Fydd llawer hefyd yn cofio canlyniad anhygoel Siapan yn erbyn De Affrica yng Nghwpan y Byd 2015. Siawns fod hyn yn beth da i’r gêm yn y tymor hir? Ond mae angen rhywbeth sydd am dyfu’r gêm a dyma un o’r strategaethau dw i’n meddwl sydd ganddynt i geisio gwneud hynny ar hyn o bryd.

O ran y gêm gymunedol, a dyfodol clybiau lleol fel Bro, pa mor bwysig ydi datblygu rygbi ym mhob oedran, ac ymysg merched hefyd? Sut griw sy’n dod trwodd ar hyn o bryd?
Hanfodol! Does dim clwb heb chwaraewyr yn dod trwodd. Pan ddechreues i chwarae rygbi roedd rhaid i mi fynd i chwarae i glybiau fel Porthmadog a Dolgellau er mwyn cael gemau rheolaidd tu allan i’r ysgol gan nad oedd timau iau yma. Roedd gennym dîm da iawn yn yr ysgol ‘radeg yna ond dim ond dau ohonom gariodd ymlaen rîli i gynrychioli y tîm cyntaf gan ein bod yn mwynhau y gêm ac yn awyddus iawn i ddal ati, ond bydda Bro wedi elwa pe bai eraill wedi cario ymlaen hefyd.

Erbyn hyn mae Bro bach yn mynd o nerth i nerth ac mae criw bychan iawn o wirfoddolwyr, ond criw da iawn yn gweithio’n galed i sicrhau fod rygbi yn cael ei gynnig ym mhob oedran i blant yr ardal. Mae chwaraewyr talentog iawn yno gyda nifer ohonynt yn cael cydnabyddiaeth drwy chwarae i’r rhanbarth. Mae’n bwysig fod hynny yn parhau a bod llif cyson o chwaraewyr yn dod drwodd i chwarae i’r tîm cyntaf/ail dîm.

Mae rygbi merched hefyd yn tyfu ar garlam yma. Eto, criw bychan o wirfoddolwyr angerddol sydd yn rhoi llawer iawn o’u hamser i sicrhau fod merched yn cael chwarae teg a’r cyfle i chwarae’r gêm. Ac mae hynny mor braf i’w weld. Mae rygbi yn gêm i bawb, gêm gynhwysol, a dylai unrhyw un sydd â diddordeb chwarae rygbi gael y cyfle i wneud hynny. Mae’n bechod nad oes gennym dîm merched hŷn yma ar hyn o bryd fel roedd rai blynyddoedd yn ôl. Dyna lle ddechreuodd Jess a da ni gyd wedi gweld faint o lwyddiant mae hi wedi cael wedyn (gyda thalent a gwaith caled wrth gwrs), sydd yn wych. Ond roedd hi’n bwysig fod y cyfle yno iddi, a pwy sydd i ddweud nad oes merch arall yn lleol fedr efelychu llwyddiant Jess? Mae plant ac oedolion talentog iawn yma yn yr ardal ac mae’n bwysig eu bod i gyd yn cael y cyfle i chwarae.

Yn y gorffennol, pan oedd Bro yn cael cyfnod caled, roedd rhai o’r hogia’ yn mynd i glybiau eraill, ac mae’n amhosib gweld bai ar chwaraewyr talentog sydd isio mynd ymlaen i chwarae ar y lefal ucha’ posib,  ond sut mae cadw’r sêr ar y llyfrau?
Unwaith eto, ennill gemau mae’n debyg. Ar hyn o bryd, a gobeithio yn dilyn tymor yma, mae Bro ymysg y clybiau gorau yng Ngogledd Cymru, sydd yn anhygoel o ystyried mai niferoedd isel sydd yn dal i chwarae’r gêm yma o gymharu gyda rhai o glybiau eraill y gogledd. Ar y funud does dim rhaid iddynt fynd i unrhyw glwb arall os ydynt eisiau chwarae ar y lefel uchaf yn y gogledd gan fod y cyfle yma ar eu stepan drws.

Os fyddai Bro yn chwarae mewn cynghrair is, efallai fydd rhai yn edrych i symud clwb, ond gobeithio fod y talent yma i gadw Bro yn yr adran 1 am y blynyddoedd sydd i ddod fel bod y chwaraewyr ifanc sydd yn dod trwodd yn cael yr un cyfle i chwarae yn adran 1. Mae digon o dalent yma i’r tîm aros yn adran 1 a gobeithio bod yr hogia yn benderfynol o gario ymlaen a sicrhau fod hynny yn wir dros y tymor hir, ac os fydd yr hogiau i gyd yn tynnu gyda’u gilydd, does dim rheswm pam na ddylai ennill y gynghrair/cwpanau yma.

Pwy yn y byd rygbi –yn chwaraewyr neu’n hyfforddwyr- ydi dy arwyr di?
O rhan hyfforddwyr, yn amlwg mae Warren Gatland yn un i edrych fyny tuag ato oherwydd y llwyddiant mae o wedi gael. Sir Ian McGeechan yn un arall yn ogystal â Steve Hansen a Graham Henry a’r rôl maent wedi chwarae yn llwyddiant y crysau duon dros y 14 mlynedd diwethaf (a gyda Cymru gynt). Ond i ddewis un, Wayne Smith, cyn is-hyfforddwr Seland Newydd. Dw i wedi darllen dipyn amdano a’i wylio droeon dros y blynyddoedd. Dw i’n hoff iawn o’i weledigaeth o’r gêm a sut mae o yn awyddus i’w dimau chwarae, a sut i fod ar y cae ac oddi ar y cae. Hyfforddwr o’r safon uchaf.

Mae nifer fawr o chwaraewyr ac yn anodd iawn dewis un. Ond dros y blynyddoedd dw i wedi bod yn hoff iawn o wylio chwaraewyr, ac fel un o’r cefnwyr, dw i wedi mwynhau gwylio chwaraewyr fel O’Driscoll, Christian Cullen, Lomu yn amlwg, Andrew Mehrtens, van der Westhuizen, Dan Carter, Scott Gibbs ac yn fwy ddiweddar, chwaraewyr fel Jonathan Davies. Mae nifer fawr o flaenwyr hefyd, megis Richie McCaw, Pocock, Quinell (sydd yn dod i’r clwb fel siaradwr gwadd yn ein cinio blynyddol eleni) ac Alun Wyn Jones. Llawer iawn i ddewis ohonynt!

Mae clybiau fel Harlech a Phormadog wedi cael trafferthion yn ddiweddar; be ydi’r heriau mwyaf wrth redeg clwb? Oes yna gynlluniau eraill i godi pres ar y gweill? Sut fedr bobl gyfrannu?
Mae rhedeg clwb gyda llawer iawn o heriau ac mae nifer fechan o bobl yn brysur iawn ac yn gwneud nifer o dasgau gwahanol i gadw clybiau i fynd. Mae clybiau fel Bro yn ddibynnol ar wirfoddolwyr a does byth digon i gael, boed hynny i fod ar y pwyllgor i rannu syniadau, lleisio barn neu ymgymryd â rôl benodol, i fod yn hyfforddwyr, torri gwair a pharatoi y caeau, i olchi cit a sicrhau fod bwyd ar gael i bawb. Rydym yn lwcus iawn o’r criw bach sydd yma yn gwneud hynny yn ein clwb ni. Ond heb chwaraewyr does dim clwb. Os nad ydy hogiau lleol yn awyddus i chwarae, does dim tîm a fydd Bro ddim yn bodoli, a dyma ydy’r problemau mae Porthmadog a Harlech wedi gael yn ddiweddar, sydd yn drist iawn i ddweud y gwir.

Dw i ddim yn siŵr iawn pam fod nifer iawn o bobl ifanc ddim eisiau dal ati i chwarae pan yn oedolion dyddiau ‘ma, ond mae’n sefyllfa sydd yn achosi pryder mawr i nifer fawr o glybiau, a dw i’n cynnwys Bro yn hynny. Oherwydd amryw o rhesymau gwahanol, mae nifer fawr o chwaraewyr talentog ardal ‘Stiniog wedi penderfynu rhoi’r gorau i chwarae ar ôl chwarae i’r ieuenctid neu yn eu 20au, a dw i’n bryderus iawn o’r patrwm yma dros y blynyddoedd diwethaf. Gobeithio bydd hyn yn gwella a bydd llai o chwaraewyr yn rhoi’r gorau iddi dros y blynyddoedd nesaf oherwydd mae dyfodol Bro yn ddibynnol ar yr hogiau yma yn parhau i chwarae. Dw i yn angerddol tuag at rygbi yma yn Stiniog ac eisiau gweld y clwb yn mynd o nerth i nerth a gobeithio bydd hynny yn parhau i ddigwydd.

O rhan cyfrannu yn ariannol, mae’r ‘tote’ dal i fynd bob dydd Sul ac mae’r arian yma yn cael ei godi i Bro bach a helpu’r adran iau i fedru cario ymlaen y gwaith da ac i barhau i fynd o nerth i nerth.

Diolch yn fawr Ed a phob lwc i ti yn y dyfodol.

PW

(*  'ABC, Y Bysiau a’r Haka Cymraeg', Arthur Thomas, Gwasg Carreg Gwalch 2018) 
----------------------------------

Ymddangosodd fersiwn byrrach yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2019
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen 'Trafod Tictacs'

6.5.19

Rhod y Rhigymwr -cawl odiaeth

Colofn reolaidd Iwan Morgan

Bum yn meddwl am bennill agoriadol Morgan Llwyd o Wynedd o’i gerdd ‘Hanes rhyw Gymro’:
Ym Meirionnydd gynt ym ganwyd, 
Yn Sir Ddimbech ym newidiwyd,  
Yn Sir y Mwythig mi wasnaethais, 
Yn Sir Fynwy mi briodais. 
Roedd Morgan Llwyd yn un o fawrion y ffydd Gristnogol yng Nghymru. Fe’i ganed union bedair canrif yn ôl i eleni -1619- ym mhlasty gwledig Cynfal Fawr, plwyf Maentwrog, a chafodd fagwraeth oedd yn nodweddiadol o fân uchelwyr Cantref Ardudwy yn yr oes honno -  teuluoedd a gafodd eu trwytho yn y traddodiad llenyddol Cymraeg a gwerthoedd crefyddol a chymdeithasol yr Eglwys Sefydledig.

Afon Gynfal, Pulpud Huw Llwyd. Llun- Tecwyn V.Jones

Un o hil Huw Llwyd ydoedd – a fu’n anturiaethwr a milwr dewr ar faes y gad yn Ffrainc a’r Iseldiroedd. Fe luniodd englyn i ddisgrifio’i hun ar ei fynych grwydradau yn niwedd yr unfed ganrif ar bymtheg:
Yn Ffrainc yr yfais yn ffraeth – win lliwgar,
Yn Lloegr cawl odiaeth;
Yn Holand, menyn helaeth,
Yng Nghymru, llymru a llaeth.
Ond roedd Morgan Llwyd yn dra gwahanol i Huw Llwyd. Nid milwr yn lifrai’r brenin fuodd o, ond gwas ffyddlon i’r Arglwydd Iesu.

Yn bymtheg oed, symudodd Morgan, y llanc ifanc galluog, i ysgol yn nhref Wrecsam, ac yno y daliwyd ef yn rhwyd yr Efengyl dan bregethu’r piwritan gwresog, Walter Craddock. Oherwydd ei danbeidrwydd, erlidiwyd Craddock o’r dref.

Dilynodd Morgan Llwyd ei dad yn y ffydd i Brampton Bryan, plasty a chyrchfan y piwritaniaid yn Llanfair Waterdine - pentref ar y ffin â Chymru ac ar ffiniau siroedd Amwythig a Henffordd. Oddi yno, aeth i Lanfaches, nepell o Gasgwent yn Sir Fynwy, lle rhoddodd William Wroth y gorau i fod yn rheithor, a dod yn weinidog annibynwyr cyntaf Cymru ym 1639.

Yn Llanfaches y priododd Morgan ag Ann ym 1641. Bu’n rhaid ymwahanu dros dro, gan i’r Rhyfel Cartref dorri allan yn Awst 1642. Fe drefnodd Morgan i’w briod deithio i Gynfal at ei fam, ac aeth yntau fel caplan i Oliver Cromwell i genhadu a chefnogi’r milwyr oedd am weld ‘gweriniaeth’ a ‘democratiaeth’ yn y wlad.

Cyfrinydd (mystic) oedd Morgan Llwyd i lawer – un a gredai y gellir cysylltu’n uniongyrchol â Duw drwy weddi, myfyrdod neu ymarferion arbennig, a thrwy hynny, dreiddio i ddirgelion sydd tu hwnt i ddeall dyn. Ond i eraill, pregethwr ar dân dros ennill cenedl y Cymry i Grist ydoedd – un o radicaliaid cynnar yr Annibynwyr Cymraeg a geisiai ddeffro cenedl i’w chyfrifoldeb.

Mae arddull y pregethwr huawdl, grymus i’w weld yn ei gyfrolau. Y mwyaf adnabyddus ohonyn nhw ydy ‘Llyfr y Tri Aderyn’.
---------------------------

Addasiad o'r erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol (heb y lluniau) yn rhifyn Mawrth 2019.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen.

3.5.19

Stolpia -diwedd pennod

Pennod olaf cyfres Steffan ab Owain am Hynt a Helynt Hogiau’r Rhiw yn y 50au

Credaf ei bod hi’n amser imi gloi’r drws ar helyntion hogiau’r Rhiw yn ystod y 50au, bellach, neu mi fydd pawb wedi syrffedu’n lân ar y testun. Credwch fi, y mae wedi bod yn dipyn o straen ar adegau cofio digwyddiadau yn ein hanes tros 60 mlynedd yn ôl. Eto i gyd, y mae llawer ohono wedi bod yn bleserus, ac y mae’r ymateb wedi bod yn bur dda ar y cyfan.

Dolawel
Yn dilyn fy mhwt yn rhifyn Chwefror am y cathod annof a fyddai’n cartrefu yng ngodre Tomen Fawr Chwarel Oakeley, atgoffwyd fi gan Raymond Cunnington, a fyddai yn byw yn Blaenddôl, Glan-y-Pwll yn y 50au, wrth gwrs, mai cathod brech oeddynt gan fwyaf. Y mae ganddo yntau gof o’u  gweld nhw yno droeon pan oedd yn hogyn. Atgoffwyd fi hefyd y dydd o’r blaen wrth imi weld y timau rygbi yn chwarae yn ‘Cae Joni’, neu Cae Dolawel am yr amser a fyddem ninnau yn chwarae yno, ac yn cystadlu yn y gemau a gynhelid gan gwmni Chwarel Oakeley.

Cofier, y pryd hynny, ceid cae gwair yno gan Ned Owen, Lodge Plas Weunydd ar gyfer porthiant anifeiliaid. Dilynwyd ef gan Gruffydd Williams, Talyweunydd, sef tad Rowenna a’r diweddar Dafydd (NCL). Roedd hi’n braf edrych ar y teulu yn hel y gwair yn ystod y cynhaeaf a gweld y ceffyl a’r drol gyda gwair arni hi yn ymlwybro ei ffordd i fyny’r rhiw am Dalyweunydd.

Diolch i Sharon, chwaer Michael a Wayne (Paentiwr), am y llun ohoni hi yn ferch fach a’r hen anfarwol Mic y ci bach, a achubodd bywydau Brei, Ses (Cecil) a finnau tra roeddym yn nhywyllwch tanddaearol Chwarel Holland.

Bydd Stolpia o’m heiddo fi yn cymryd seibiant am sbelan. Diolch i bawb am eu help tra bues i yn ysgrifennu ychydig o hanes hogiau’r Rhiw yn y 50au. 
------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2019. Diolch i Steffan am gyfranu'n rheolaidd at ddeunydd difyr Llafar Bro. Mae casgliad o erthyglau'r gyfres ar gael trwy wthio'r ddolen STOLPIA.