Senedd Stiniog -cynghorwyr a chynlluniau

Pytiau o adroddiadau David Meirion Jones, o gyfarfodydd Cyngor Tref Ffestiniog

Dymunwn ddiolch o galon i’r Cynghorydd Rory Francis am ysgrifennu’r golofn hon dros y cyfnod diweddar.  

Aelodau Newydd o’r Cyngor: Braf cael dweud, yn dilyn apêl Rory, fod dau aelod newydd wedi ymuno â’r Cyngor.  Wedi i’r Cyngor gytuno i’w cyfethol, rhoddwyd croeso swyddogol i Gareth Glynne Davies a Troy McLean.  

Siom enfawr oedd y datganiad fod Y Cyng. Glyn Daniels wedi ymddiswyddo.  Colled enfawr i’r Cyngor Tref ac i’r ardal.  Prysurdeb gwaith a bywyd oedd rhesymau Glyn am roi’r gorau iddi, job ei dal hi’n bob man tydi?!  Mae am barhau yn ei swydd fel Cynghorydd Sir.

Yn y cyfarfod dilynol cyfetholwyd tri ymgeisydd newydd arall i’r Cyngor. Peter Alan Jones (Pete Boys) a minnau, David Meirion Jones (Dei Mur) dros Rhiw a Bowydd a Dewi Prysor Williams dros Diffwys a Maenofferen. Golygai hyn fod pum aelod newydd wedi ymuno â’r Cyngor dros y ddau fis diwethaf.  

Mae seddi Rhiw a Bowydd bellach yn llawn, ond mae seddau gweigion yn dal i fod, ac os oes gennych ddiddordeb, yna cysylltwch â’r Clerc yn y swyddfa yn y Ganolfan am fwy o fanylion os gwelwch yn dda.

Cwmni Bro: Siaradodd Ceri Cunnington, a oedd yn bresennol fel cynrychiolydd Cwmni Bro, am rôl y cwmni yn yr ardal.  Rhoddodd gyflwyniad o’u hanes a’u bwriad.  Pwysleisiodd eu bod yn annibynnol ond ei fod yn bwysig i gael y Cyngor yn gefn ac i gael pawb yn cyd-dynnu fel petai.  Eglurodd eu bod yn cydlynu pymtheg menter, a bod cydweithio’n hollbwysig wrth rwydweithio a chydweithio am grantiau.  Un elfen o’r gwaith yw twristiaeth, a’u bod hefyd yn cynhyrchu pethau gan ail-fuddsoddi unrhyw elw yn ôl i’r gymuned.  Cylchdroi a datblygu’n lleol ydi’r nod a dywedodd fod Antur Stiniog bellach yn rhedeg Eifion Stores a bod cynlluniau ar gyfer yr hen Siop Effraim ar y gweill.  Diolchodd y Cyngor iddo am ei gyflwyniad a dywedodd y Cyng. Rory Francis yr hoffai weld y Cyngor yn gweithio’n agosach gyda’r mentrau ac y dylai fod gwell cyfathrebiaeth rhyngddynt.  Cytunwyd yn unfrydol ar hyn gan obeithio y bydd y Cyngor yn derbyn cofnodion gan y mentrau gwahanol o hyn ymlaen.

Tŷ’r Wern: Os ydych yn darllen y golofn hon yn rheolaidd gwyddoch fod y Cyngor, yn ddadleuol iawn, wedi pleidleisio yn erbyn cais i ddatblygu hen Eglwys San Mihangel yn Llan Ffestiniog, neu Tŷ’r Wern fel y'i gelwir heddiw.  Y rheswm a roddwyd oedd tybio y byddai adeilad cymunedol arall o’r fath yn mynd yn groes i ddidordebau Neuadd y Pentref a’r Pengwern.  

Mae’n debyg fod y penderfyniad yma, a dweud y lleiaf, wedi codi gwrychyn pentrefwyr Llan, a daeth ambell aelod o bwyllgorau’r Pengwern a’r Neuadd a'r Wern i’r cyfarfod i egluro’r sefyllfa i’r Cyngor.  

Soniodd Andrew Williams (Crym), un sy’n weithgar yn y Wern, ychydig am gefndir y datblygiad.  Dywedodd mai arian dyn o’r enw Nigel Morris, sydd a’i wreiddiau yn yr ardal, sydd tu cefn i’r fenter a’i fwriad yw defnyddio ei bres er lles yr ardal.  Prynodd yr Eglwys, gyda phres ei hun, pan yn wag a doedd gan Cadw na’r Eglwys ddim diddordeb mewn gofalu am yr adeilad a doedd dim cymorth ariannol i’w gael ganddynt.  Aiff ymlaen i egluro mae’r bwriad o’r cychwyn oedd cydweithio gyda’r Pengwern a’r Neuadd er lles y pentref.

Eglurodd fod y fenter yn fwrlwm o syniadau cyffrous fel cynnal cyrsiau i bobl ifanc ar sut i ddatblygu busnesau a dysgu rheoli arian ac yn y blaen. Hefyd cynnig gwasanaeth gosod blodau ar feddi’r fynwent i bobl sy’n byw i ffwrdd a methu dod adref ar ddyddiadau arbennig, a gwneud hyn drwy brynu blodau gan Seren, fyddai eto’n rhannu’r arian yn yr ardal.  Gobeithir cael caffi bach yno a marchnad fach bob hyn a hyn fyddai’n gwerthu nwyddau a chynnyrch lleol yn ogystal â chynnal ambell i gyngerdd. A go brin, meddai, fysa rhywun sy’n mynd i gyngerdd ddim yn piciad i’r Pengwern am beint bach yn gyntaf!

Dywedodd Meic Halliday a Dyfed Jones-Roberts, oedd yno ar ran pwyllgor Y Pengwern, eu bod yn llwyr gefnogi’r fenter, a’i fod yn ddatblygiad cyffrous fydd yn sicr o fod o les i’r pentref ac y byddai Llan yn elwa o’r herwydd.

Cynhaliwyd Cyfarfod Arbennig yn ddiweddarach a phledleiswyd o blaid y cynlluniau ar gyfer Tŷ’r Wern. Bydd llythyr arall yn cael ei yrru at bwyllgor cynllunio'r Parc Cenedlaethol yn mynegi hyn.

Mwy o wybodaeth am Dŷ'r Wern.

Iechyd: Mynegodd aelod o’r Cyngor fod pryder ymysg rhai o drigolion y dref am brinder a chysondeb meddygon teulu ym mhractis Blaenau Ffestiniog. Eiliwyd cynnig i ddanfon llythyr at y Rheolwr Practis yn gofyn iddi faint o feddygon teulu parhaol/rheolaidd sydd yn gysylltiedig â’r practis ar hyn o bryd a beth yw cynlluniau’r practis at y dyfodol.

Materion eraill ar yr agenda sydd o bwys i’r cyhoedd efallai yw bod y dref am dderbyn cyfrifoldeb dros gynnal a chadw hysbysfyrddau UNESCO yn y dref.  Bydd y rhain wedi eu lleoli yn Diffwys, ger Caffi Antur.  I’w trafod yn y dyfodol agos fydd cyflwr toiledau Diffwys a’r cyfrifoldeb amdanynt sydd rhwng y Cynghorau Tref a Sir yn bresennol, a’r posibilrwydd o gael maes parcio ychwanegol yng Nghongl y Wal.

Cynllun Hydro: Trafodwyd cynllun hydro newydd ar gyfer Cwm Cynfal. Bwriad teulu o ffermwyr lleol ydi gosod tyrbin, a all gynhyrchu trydan i oddeutu 400 o dai, yn y Cwm. Bu sôn am brosiect o’r fath yn y gorffennol ond fe'i wrthwynebwyd am resymau gwahanol ac oherwydd hyn, penderfynwyd gael nifer o adroddiadau oedd yn ymwneud â’r pryderon hynny, megis yr effaith amgylcheddol ayyb. Cafwyd cyflwyniad gan frodyr y teulu, ble’r eglurwyd y byddai cyfnod ymgynghori cyn cyflwyno’r cais cynllunio’n ffurfiol. Eglurwyd y gall trigolion lleol elwa o’r cynllun hefyd, drwy dderbyn trydan rhatach wrth ymuno mewn rhyw fath o Glwb Ynni. Byddai rhaid adeiladu cored, neu ‘weir’, i arall-gyfeirio rhywfaint o’r afon, adeiladu cwt olwyn fesur a ballu. 

Cytunodd y Cyngor ei fod yn gynllun uchelgeisiol ond fod nifer o gwestiynau dal angen cael eu hateb. Y bwriad yw trefnu ymweliad â’r safle i gael gwell golwg ar y lleoliad a thrafod mwy am y mater. (Er gwybodaeth, i unrhyw un sy’n dioddef o ddiffyg cwsg, mae’r ddogfen gais a’r cynlluniau arfaethedig i’w gweld yn eu cyfanrwydd – dros fil o dudalennau - yn Llyfrgell y Blaenau- ac mae croeso i bawb sydd â diddordeb fynd yno i bori drostynt).

Theatr Bara Caws: Cytunwyd ar gais gan Theatr Bara Caws am gymorth ariannol i berfformio yn yr ardal. Dywedwyd nad oedd hyn yn beth newydd a phwysleiswyd ar bwysigrwydd ymweliadau’r Theatr i’r ardal a chael pharhâd diwylliant Cymraeg cyfoes yma.

CCTV: Mae’r ddadl ynglyn â’r system CCTV yn y Stryd Fawr yn parhau. Mae’n bwnc llawer rhy gymhleth i’r gohebydd hwn ar hyn o bryd, ond yn frâs, fel hyn ma’i, y bwriad ar hyn o bryd yw ailosod rhyw 5 neu 6 camera cylch cyfyng. Cyn mynd ymlaen fodd bynnag, mae’r Cyngor yn awyddus i glywed beth yw’r farn am hyn yn lleol. Penderfynwyd mae’r ffordd orau o wneud hyn fyddai rhoi papur yn y siopau lleol i holi barn. 

Cynhelir y cyfarfodydd llawn ar ail ddydd Mawrth pob mis, am saith o’r gloch, yn y Ganolfan.

- - - - - - - - - - - - 

Addasiad o ddarnau hirach a ymddangosodd yn rhifynnau Tachwedd a Rhagfyr

Hanes Rygbi Bro- Tymor 1986-87

Tymor 1986-87 o ddyddiadur rygbi Gwynne Williams

Mehefin
3ydd- Cyfarfod rhwng y Clwb a Bwrdd Datblygu ynghlŷn â chynlluniau’r Clwb
Aelodaeth Chwarae £5 / Cyffredin / Cymdeithasol £ 6 / Pensiynwyr £ 3/ Pwyllgor Tŷ   Cad Glyn C   /   Ysg   Raymond C  / Cae Raymond Foel. 25ain- Gwaith sand slitting yn mynd yn ei flaen ond rhaid codi cerrig o’r cae; 80 tunnell  o dywod yn cyrraedd  penwythnos yma; Hadu a torri gan Raymond a gwasgaru dŵr ar y caeau. Ffens o gwmpas y cae – Geraint angen sment a phaent. Gwrthododd y Cyngor Chwaraeon ein cais am grant at y sand slitting er eu bod wedi gaddo ar lafar – gwneud cais flwyddyn nesaf am hanner arall y cae; Prynu bwrdd pŵl £150. 28ain-BBQ yn y Clwb.

 

Gorffennaf
7 bob Ochr yn Traws; 29ain- Pwyllgor: Gofyn am ganiatad i ddod i’r Clwb a’r Sadwrnau gêm adref Clwb Peldroed Amaturiad y Blaenau – Fel Clwb am £10 neu £6 fel uniglion; Cyngor Chwaraeon – cynnig 12.5% o gost  sand slitting ar y cae am y flwyddyn yma    Gobeithio codi golau yn y maes parcio.

 

 

Awst
15fed- Ocsiwn yn y Clwb (Elw £455 ); 6ed- Sioe Blaenau & District Terrier & Lurcher Club (Y Ddôl); 22ain- Ocsiwn yn y clwb; 27ain- Pwyllgor: 6 allan o 8 wedi derbyn gwahoddiad i Traws 21.

Medi
Pwyllgor: Bro  yn talu am y dyfarnwr a’r bwyd i Traws 21; 30ain- Theatr Bara Caws yn y Clwb (£2)

Hydref
1af- Cystadleuaeth Llifoleuadau Traws 21: Bro 22   v  Bala   8 (50c)
8fed- Traws 21  Porthmadog 13 v Machynlleth  3; 29ain- Traws 21  Nant Conwy 21  v  Dolgellau 12.

Tachwedd
5ed- Traws 21  Harlech 26  v  Tywyn  4  ( 50c ); 12fed Traws 21  Bro  7  v  Porthmadog 3  (50c); 19eg- Traws 21  Nant Conwy  3  v Harlech  12; 15fed-Pwyllgor: Taith Sieclofacia – 52 o enwau; 18fed- Rep Whitbread yn cyfarfod a’r Pwyllgor– cynnig 20 galwyn o lager i Sparta Prague; Gwydrau gan Whitbread i Traws 21 Sparta Prague – Dydd Iau Atomfa Traws / Llechwedd / gêm yn y nos; 23ain- Gwynedd v Canolbarth (Bro); 27ain- Bro  12  v  Sparta Praha  13

Rhagfyr
6ed- Gwynedd   v   Rhondda (Bethesda)     Mike (C), Gwilym, Dafydd James ac Alun Jones; 10fed- gêm Derfynol TRAWS 21: Bro  10   v   Harlech   0. Bro wedi ENNILL Cwpan Traws 21 am y tro CYNTAF.  Rheolwr  Mr D K Doo. Gwerthiant Rhaglenni-  £ 100 i gronfa Sganer Gwynedd.
Tîm: Bryan / Barry Pugh Jones / Ken R / Dewi Williams / Malcolm Atherton / Mike S (C) /Rob Atherton / Gwilym J / Glyn Jarrett / Graham Thomas / Dafydd James /John Jones /  Dick James / Elfed Roberts / Alun Jones  Eilyddion- Michael a Bryn Jones; 13eg-Cinio Nadolig (Mochras); 17eg- pwyllgor: Cae mewn cyflwr da iawn o feddwl faint o gemau sydd wedi bod arno; prynu 12 crys i’r tîm 1af.

Ionawr 1987
28ain- Pwyllgor: Cafwyd Grant gan y Bwrdd Datblygu o £1,5K at y gwaith ar y cae /Cael £360 gan C.D.M gwaith haf 1986 (Mae hyn yn golygu oriau gweithio gwirfoddol o 970 awr  = £ 1,5K !); Drws cefn newydd / difrod rhew –sawl byrst  11 !! Trefnu Disgo – pres at y Daith  Elw £283/Prynu Disgo am £600 (gwerth £300 o records) + Trailer /  Wedi cael twymydd gan Raymond Foel / Teis a swmperi  wedi archebu i’r Daith.

Chwefror
25ain- Pwyllgor: Archebu 200 tunnell o dywod; Chwarae i Wynedd: Mike Smith, Gwilym James, Alun Jones, Eilyddion- John Jones, Rob Atherton a Ken Roberts; Gwilym James Cap Cyntaf v Sri Lanka/ Sweden / Belgium  Gogledd  Cymru 1987 tan 1989
Llywydd Anrhydeddus- Dafydd Elis Tomos 1979 i 1987

Mawrth
5ain- Pwyllgor;     Colli i Landudno II yn rownd cyn–derfynnol Cwpan Gwynedd; Bydd rhaid meddwl talu TAW / Disgos elw o £497 i dalu am y bws i’r Daith.

Ebrill
1af- 7  Bob Ochr ar Y Ddôl, ar yr un patrwm a Traws 21 / Gêm Derfynnol am 10.30! Plat Tlws Regina- Tom  Parry Coaches. 18fed-Taith i Siecoslafacia (Ar y Daith 46 );
Sparta Parha II   28   v   Bro II  0
Sparta Parha   19   v   Bro  12   -Cais  Gwil James /Rob Atherton ( Ken Roberts Trosiad )
Zbrojovka II  49   v   Bro II  0
Zbrojouka  38   v   Bro  19   -( Ceisiau  Danny Mc Cormick 2 / Gwil James )

Mai
9fed-Cinio Blynyddol (Mochras)100 yn mynd
26ain-Cyfarfod Blynyddol (Presennol 28)
Tîm 1af (Mike Smith Capt)     Ch 29   E 2   C7   Cyf 2  O blaid 454 /Erbyn 220
2ail dîm Cynghrair Gwynedd (Bryn Jones Capt)   Ch 17   E 4   C13   O blaid 169 / Erbyn 350
Tîm Gwynedd- Mike, Gwilym, Alun, Eillyddion- John Jones, Rob A, Ken Roberts
Chwaraewr y Flwyddyn: Malcolm Atherton; Chwaraewyr Mwyaf Addawol: Adrian Dutton, Christopher Evans; Clwbddyn: Elfed Roberts ( Cigydd ). Aelodaeth (74). Chwarae 38 Chwarae £ 5 /  Cyffredin   £ 6   / Is Lywyddion  £ 10
Ethol. LLYW Gwilym Price / Cad Dr Boyns / Ysg Dylan / Try Osian / Gwasg Bryn/ Gemau Michael / Aelod Caradog Edwards / Cae Raymond /Tŷ Glyn / Hyff Glyn J / Capt 1af Mike / Capt 2ail Bryn /Eraill  Bryan / Tony Coleman / Elfed Williams / Geraint Roberts

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Hydref 2023

Cynllun Gweithredu Hinsawdd Gymunedol

Pobl Ifanc ein Bro yn Arwain y Ffordd ar yr Hinsawdd!

Gyda’r hinsawdd yn y newyddion bob dydd erbyn hyn mae’n anodd anwybyddu’r angen i wneud rhywbeth amdano. Yr hyn all deimlo’n anoddach yw gwybod beth i’w wneud amdano a sut i fynd ati. 

Ond, na phoener, yma ym Mro Ffestiniog mae proses pwysig a chyffrous wedi bod ar y gweill gyda phobl o bob cwr o’r gymuned yn dod at ei gilydd i drafod a phenderfynu ar Gynllun Gweithredu Hinsawdd Gymunedol. Sef cynllun sy’n gosod allan sut rydym ninnau yma ym Mro Ffestiniog am gydweithio er mwyn ymateb i newid hinsawdd a chreu dyfodol cynaliadwy a gwydn i ni’n hunain. 

Cwmni Bro Ffestiniog a GwyrddNi sydd wedi bod yn hwyluso’r broses hynny a siawns eich bod chi wedi sylwi ar ambell i ddiweddariad ar dudalennau Llafar Bro dros y ddwy flynedd diwethaf.

Newyddion da! Mae partneriaeth GwyrddNi wedi sicrhau arian ar gyfer parhau’r gwaith a gweithredu’r cynlluniau dros y 5 mlynedd nesaf. Os hoffwch fod yn rhan o’r datrys cysylltwch â Nina Bentley, Hwylusydd Cymunedol GwyrddNi ym Mro Ffestiniog drwy e-bost nina@cwmnibro.cymru, ar 07950414401, neu piciwch i mewn i swyddfa Cwmni Bro ar y stryd fawr (adeilad y cyngor tref gynt).

Ond heddiw, yn bennaf, hoffwn dynnu eich sylw at blant a phobl ifanc ein bro. Maent yn ysbrydoliaeth i ni gyd. Dros y ddwy flynedd diwethaf maent wedi bod yn dysgu am yr hinsawdd, ymweld â datrysiadau hinsawdd leol, trin a thrafod er mwyn datrys rhai o’r heriau sydd o’n blaenau ac wedi creu syniadau gwych a phendant ar gyfer gweithredu, ac maent wedi bod wrthi yn cychwyn rhoi peth o’r gweithredu hwnnw yna ar waith. 

Dyma i chi gipolwg o’u gweithgarwch.

Plant a phobl ifanc Ysgol y Moelwyn, Ysgol Bro Hedd Wyn, ac Ysgolion Edmwnd Prys a Bro Cynfal yn ymweld â rhai o’r datrysiadau hinsawdd sydd eisoes ar y gweill yma yn ein bro.

Trin a thrafod a phenderfynu beth yn fwy dylem fod yn ei wneud yma i ymateb i newid hinsawdd.
Cyflwyno dyheadau am y dyfodol a syniadau ynglŷn â sut i gyrraedd yna i’r cynulliad cymunedol.
Plant Ysgol Bro Hedd Wyn yn hel sbwriel a gwnïo nadroedd atal drafft i’w rhannu yn y gymuned.
Pobl ifanc Ysgol Y Moelwyn yn adeiladu melin wynt allan o ddeunyddiau wedi eu hailgylchu..
..rheoli rhywogaethau ymledol ...a gwnïo nadroedd atal drafft i’w rhannu yn y gymuned!

Mae’ wedi bod yn ddwy flynedd brysur! Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu i’r daith hyd yn hyn. Ond nid yw’r daith ar ben, wrth gwrs! Dros y pum mlynedd nesaf fydd llawer mwy o ddysgu, trafod a gweithredu. Mae plant a phobl ifanc ein bro yn barod amdani! Byddwch chithau yn rhan o hyn yn ogystal!

Efallai eich bod chi wedi gwneud rhywbeth dros ein cymuned fel ymateb i newid hinsawdd yn barod ac eisiau gwneud mwy? Efallai nad ydych wedi gwneud dim eto? Mae hynny’n iawn, mae yna gyfle i wneud rŵan! I gyfrannu at ein hymateb ni fel cymuned i newid hinsawdd cysylltwch â Nina, Hwylusydd Cymunedol GwyrddNi, manylion uchod. Mae gan bawb gyfraniad pwysig i’w wneud ac mae angen sgiliau o bob math wrth inni weithio tuag at ddyfodol llesol i’n cymuned. Felly na oedwch, cysylltwch heddiw! 

Os hoffech weld gopi o Gynllun Gweithredu Hinsawdd Bro Ffestiniog ewch i wefan GwyrddNi a sgroliwch i lawr at y darn Darganfod Mwy: Cynlluniau Gweithredu.

Fel mae pobl ifanc ein bro wedi ei ddangos inni, mae ein dyfodol fel cymuned yn ein dwylo ni, awn ati i’w siapio!
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2023

Stolpia -Doliau Glandŵr

Hen Ddiwydiannau Rhiw a Glan-y-Pwll, gan Steffan ab Owain

Fel y crybwyllwyd yn y rhifyn diwethaf, credaf mai yn yr 1960au y trowyd Ysgoldy Glandŵr a berthynai i’r Methodistaidd Calfinaidd yn ffatri ar gyfer gwneud cofroddion a doliau Cymreig. 

Drychfeddwl John E. Williams, Heulfryn, neu ‘Jake’ fel yr adnabyddid ef yn ein hardal, sef tad Davina, y ddiweddar Jayne, Jacqueline a Julianne, oedd sefydlu ffatri o’r fath yno. Un enedigol o Feddgelert ydoedd yn wreiddiol ac roedd wedi bod yn gysylltiedig â’r math hwn o fusnes ers yr 1950au. Enw’r busnes yn yr ysgoldy oedd Glandŵr Industries a chyflogid nifer o ferched yno dros y blynyddoedd. 

Bu Gwen Williams, Dolrhedyn, Diane Stone, Manod ac Ann Williams (?Tanygrisiau) yn gweithio yno yn ystod yr 1970au yn gwneud doliau mewn gwisg Gymreig, teganau, a chofroddion eraill. Dyma lun o Diane ac Ann wrth eu gwaith yn y ffatri yn Glandŵr yn paratoi’r doliau ar gyfer eu gwerthu yn y siopau lleol a’r Siop Anrhegion oedd gan y cwmni gerllaw gorsaf Betws-y-coed.

Roedd y doliau Cymreig hyn yn boblogaidd iawn gan dwristiaid o bedwar ban byd, yn ogystal â Chymry o bell ac agos. Fel y gwelir yn y lluniau gwisgid y ddol gyda het ffelt ddu, les gwyn o’i hamgylch, a ruban gwyn i’w chlymu o dan yr ên. Gwisgid ei chorff gyda blows wen llewys hir a chỳffs o les gwyn, a throsto siôl goch, sgert ddu a gwyn siecrog a ffedog les wen. Roedd ei dillad isaf hefyd yn wyn, a sanau gwynion am ei choesau a’i thraed, ac esgidiau duon.

Ceid amrywiaeth o enwau Cymraeg ar y doliau hyn megis Crugwen, Eirwen ac Anwen, ac yn ddiau, rhai enwau eraill. Ceid enwau Saesneg i gydfynd ag enwau Cymraeg y ddwy gyntaf sef Snowhite a White Heather. 

Tybed pwy sydd efo un o’r doliau hyn a wnaethpwyd yn y ffatri yng Nglandŵr? Yn dilyn marwolaeth Mr Williams yn 1976, daeth Davina ei ferch, a’i fab yng nghyfraith, i redeg y busnes a bu ganddynt siop yn y Blaenau am beth amser. 

Onid yn yr adeilad lle mae Caffi Antur heddiw oedd y siop, ynteu a ydwyf yn cyfeiliorni? Er nad wyf yn sicr, credaf i’r busnes ddod i ben yn y ffatri yn ystod yr 1980au, serch hynny, y gallwch brynu rhai o ddoliau Glandŵr ar amryw o wefannau’r rhyngrwyd. Rhyw daflu golwg sydyn ar y busnes yr wyf wedi ei wneud yma. Yn ddiau, gall Davina ddweud llawer mwy amdano nag y medraf i ei wneud.

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Hydref 2023

Y Gymdeithas Hanes yn Crwydro

Ddiwedd Medi cafwyd y cyfarfod cyntaf yn nhymor newydd y Gymdeithas. Roedd diwedd yr wythnos honno yn Gyhydnos i rai ac Alban Arthan neu yn Fabon i eraill, roedd cyfarfod am 5.30yh yn sicrhau digon o oleuni am o leiaf dwy awr arall i wneud taith iawn o gwmpas Rhiwbryfdir. 

Cafwyd amser arbennig yng nghwmni Steffan ab Owain a drefnodd y noson a daethom eto i sylweddoli pwysigrwydd y Rhiw yn natblygiad y Blaenau. 

Cychwynwyd y daith gyferbyn â’r hen Ysbyty Oakeley ac yna ar hyd Ffordd Fach ac anelu am Ffordd Dinas, a draw dros y rheilffordd fawr at waelod y Llwybr Cam. Wedyn ymlwybro yn ôl at Benygroes a heibio hen Gapel y Rhiw (Tai Dwyryd) a gorffen wrth y tro sy’n arwain i Gae Baltic. 

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Hydref 2023

Bu dwy ddarlith hyd yma yn y gyfres sgyrsiau poblogaidd. Y nesaf ydi HEN FURDDUNOD Y PLWYF gan Steffan ab Owain ar Ionawr 17.

Mae crynodeb o sgwrs Charles Roberts -effaith pandemig 1918- ar gael yn rhifyn Rhagfyr, sydd yn y siopau rwan.

Isod mae hanes darlith Peredur Huws (darn allan o rifyn Tachwedd 2023):

Y Gymdeithas Hanes. Cyfarfod Hydref 18fed
Cawsom wledd o luniau a phrofiadau unigryw'r teithiwr dan ddaear amlwg sef Peredur (Pred) Hughes o Bentrefelin, Cricieth. Dechreuodd ei yrfa fel saer cychod a llongau yn Falmouth, Cernyw, a thro wedyn yn gweithio ar adeiladu Gorsaf Bŵer Hydro Dinorwig yn Llanberis ac yna cyfnod yn gweithio mewn chwareli llechi yn y Blaenau a Dyffryn Nantlle. Erbyn hyn mae wedi ymddeol ac yn tywys ymwelwyr dan ddaear (rhan amser) gyda Go Below Underground Adventures yng Nghwmorthin a Rhiw-bach. Mae wrth ei fodd yn fforio hen weithfeydd ac mae’n cyfaddef fod hyn yn obsesiwn ganddo. 

Mae ganddo archif sylweddol o lunia hynod ac unigryw dan ddaear yn y gweithfeydd hyn a’r modd y mae ef a’i ffrindiau yn cerdded ac yn dringo drwyddynt. Disgrifiodd ei deithiau mewn nifer o leoedd ar hyd a lled Prydain gan ddangos lluniau mewn hen chwareli llechi, gweithfeydd plwm, aur, copr, calch ac mae ganddo luniau o’i dro yn hen waith mango (manganîs) y Moelwyn. 

Weithiau mae’n arwain ymwelwyr ond gan amlaf ef a’i ffrindiau sy’n fforio, yn ymchwilio a dilyn eu trwynau. Mae'r llunia'n dangos hen offer a ddefnyddid i weithio dan ddaer, a’r chwareli hyn bellach wedi troi’n fynwent i’r holl beiriannau hyn. Dangosodd luniau lliwgar o blanhigion a dyfai ymhell dan ddaear a hyd yn oed llyffantod a genau coeg oeddynt yn byw mewn tywyllwch parhaol cannoedd o droedfeddi o dan y ddaear. 

Roedd y sgwrs yn agoriad llygaid a deud y lleiaf! Cyhoeddodd y Cadeirydd, Dafydd Roberts fod y Gymdeithas wedi derbyn arian gan yr elusen Freeman Evans ac o’r herwydd yn medru cadw y tâl aelodaeth yn ddim on £6 dros y tymor. 

TVJ

Gerddi Ar y Gorwel

Diweddariad Cynllun Skyline Ffestiniog

Prif amcan ein prosiect Skyline yw dod a bwyd, tanwydd a'r wybodaeth am gynnal ein hunain yn ôl i'r gymuned leol. Fel rhan o’r gwaith, mae cynllun i ddechrau gardd fasnachol gymunedol a fydd yn weithredol ac effeithiol. Mae’r cynllun hefyd yn gweithio i hybu bioamrywiaeth yn yr ardd, a chynnig cyfleoedd gwirfoddoli a dysgu. Wrth edrych ar ymchwil newydd a thynnu o hen draddodiad amaethyddol, mae nifer o brosesau diddorol ar y gweill yno.

Dechreuwyd y gwaith ym Manod bron i flwyddyn yn ôl, ac erbyn hyn mae'r safle wedi newid yn llwyr. O dir gwastraff i ardd brydferth, mae’r safle heddiw yn adlewyrchu gwaith caled Wil Gritten a’i dîm yno dros y misoedd diwethaf.

Mae’r gwaith adeiladu mawr wedi gorffen: Mae tŷ gwydr, cwt barbeciw, a phaneli solar wedi eu codi, yn ogystal â digon o welyau plannu. Mae’r twnnel polythen 5m x 20m wedi’i godi erbyn hyn hefyd, ac wedi cael ei lenwi gyda phridd. Er mwyn cynyddu'r tymor tyfu a pharatoi ar gyfer y gwanwyn, mae pibellau cynnes wedi’u pweru o dyrbin gwynt bach yn rhedeg drwyddo.

Mae dipyn o lysiau wedi eu tyfu’n llwyddiannus yn barod, gan gynnwys pwmpenni, brocoli, perlysiau, a llysiau dail gwyrdd, ond y cam nesaf yn y prosiect bydd dechrau tyfu llysiau a ffrwythau o ddifri. Mae’n amser agor y lle i’r cyhoedd! Y gobaith yw i’r ardd gael ei gweithredu gyda chymorth pobl leol, a fydd yna’n gallu manteisio ar y cynnyrch. Yn ogystal, bydd yn bosib hefyd gwerthu’r cynhyrchion i fusnesau a sefydliadau lleol er mwyn i’r ardd allu cynnal ei hun yn ariannol yn hirdymor. Yna, gall y prosiect ehangu’n ymhellach wrth i fwy a mwy o bobl ddysgu’r broses o dyfu bwyd.

Roedd safle Maes y Plas yn ofod nad oedd yn cael ei defnyddio heblaw am ambell i berson yn mynd a’u ci am dro, felly, trwy drafod gyda swyddogion Cyngor Gwynedd, cytunwyd i’r Dref Werdd gael les rhad am 25 mlynedd i ddatblygu’r safle. Gyda’r rhan fwyaf o’r gwaith caled wedi ei gwblhau, bydd y gerddi yn rhan o brosiect newydd Y Dref Werdd sydd wedi ei ariannu gan gronfa Camau Cynaliadwy Cymru gyda’r Loteri Genedlaethol. Prif nod y cynllun fydd i ddatblygu prosiectau sydd yn grymuso’r gymuned i chwarae rhan bositif gyda newid hinsawdd, yn ogystal â chynaladwyedd. Syniadau eraill fydd yn cael eu datblygu fydd meithrinfa goed fechan, plannu hyd at 3000 o goed brodorol, datblygu beics trydan ar gyfer aelodau'r gymuned, datblygu ymhellach ein gofod creu a thrwsio a rhaglen gynhwysfawr addysg gydag ysgolion a grwpiau'r Fro.

Dywedodd Gwydion, Rheolwr Prosiect Y Dref Werdd 

“Buom yn ffodus iawn o gael bod yn rhan o brosiect Skyline am y ddwy flynedd diwethaf. Mae sawl cynllun cyffrous wedi dod ohono, heb son am yr holl adnoddau gwerthfawr gaiff eu defnyddio gennym a’r gymuned. Ein bwriad a'n gobaith gyda’r ardd farchnad yw, nid yn unig darparu ffrwythau a llysiau wedi ei dyfu ym Mro Ffestiniog i’r gymuned, ond sefydlu'r gerddi fel menter yn ei hun, gyda’r gobaith y bydd yn sefyll ar draed ei hun yn y dyfodol agos wrth gynhyrchu incwm a swyddi. Fy mreuddwyd ers y cychwyn yw i efallai gallu cyflenwi ysgolion y fro gyda ffrwythau a llysiau iach sydd wedi eu tyfu ar yr un tir maent yn tyfu fyny arno, sydd am chwarae rhan fawr i’r hinsawdd. Diolch i bawb sydd wedi helpu datblygu’r safle”!

Bydd cyfle yn fuan i wirfoddolwyr gyda diddordeb mewn dysgu garddio, neu ddim ond eisiau helpu, i ddod i helpu cynnal yr ardd. Rydym eisiau clywed eich syniadau! 

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â wil@drefwerdd.cymru
- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Hydref 2023

Mwy o Adloniant; Diwylliant; Chwyldro!

Cafwyd dwy noson o ganu a sgwrsio eto yng Nghaffi Antur Stiniog, dan ofal cangen leol yr ymgyrch dros annibyniaeth i Gymru. 

Cynhelir Cyfres Caban er mwyn cynnig adloniant a diwylliant a chyfle i drafod a chodi ymwybyddiaeth am yr hyn y medrwn ni wneud dros ein hunain fel cymuned a chenedl.

Ar nos Wener olaf mis Medi cafwyd caneuon a straeon difyr a digri gan Mair Tomos Ifans, a cherddi gan Sian Northey. Noson hwyliog iawn mewn awyrgylch braf. 

Ar nos Wener olaf Hydref, Geraint Løvgreen a Gwil John fu’n diddanu efo rhai o’u ffefrynnau ac ambell gân newydd hefyd, a Bethan Gwanas yn son am y broses o greu ei nofel ddiweddaraf Gladiatrix, ynghyd â hanesion doniol ei theithiau.

Diolch i bawb ddaeth i gefnogi eto, roedd criw da wedi troi allan i noson Caban Hydref, yn ogystal a llawer o wynebau newydd, wedi ymuno o bell ac agos. Gwyliwch y gofod am fanylion rhan nesa’r gyfres*.

Posteri gan Gai Toms a Cadi Dafydd

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2023

* Bydd y gyfres yn ail-ddechrau ar nos Wener olaf Ionawr (26ain), ac wedyn ar Chwefror 23ain ac Ebrill y 5ed. Gallwn ddatgelu y bydd Tecwyn Ifan, a Meinir Gwilym ymysg yr artistiaid! Rhowch y dyddiadau ar eich calendrau rwan!

Hanes nosweithiau cyntaf Cyfres Caban

Gwaith Di-flino Glyn

Erthygl gan y Cynghorydd Glyn Daniels, o rifyn Hydref 2023

Gaf i ddechrau drwy ddiolch i Llafar Bro am fy ngwahodd i ysgrifennu ychydig am yr hyn rwyf wedi bod yn ei wneud dros y misoedd diwethaf yn fy rôl fel cynghorydd sir lleol dros ward Diffwys a Maenofferen. Felly dyma grynodeb byr o'r hyn rydw i wedi bod yn ei wneud. 

Fel llywodraethwr yn Ysgol Maenofferen, rwyf i a’r corff llywodraethu wedi bod yn ceisio cael mynediad i’r ysgol dros y trac rheilffordd o’r orsaf drenau, oherwydd y problemau traffig difrifol o gwmpas yr ysgol.

Hefyd fel aelod o bwyllgor y Ganolfan Gymdeithasol rydym wedi bod yn gweithio'n galed dros y mis diwethaf yn ceisio cael grant o hyd at £200,000 i osod ffenestri a bwyler newydd yn yr adeilad. O lwyddo i gael grant byddwn yn diogelu'r adeilad pwysig hwn i'r dyfodol. 

Rwyf  wedi bod yn mynychu nifer o gyfarfodydd yr wyf yn aelod ohonynt, sef Cyngor Gwynedd, Cyngor Tref Ffestiniog, Pwyllgor Craffu Cymunedau Cyngor Gwynedd, Ynni Cymunedol Twrog, Llywodraethwyr Ysgol Maenofferen, Pwyllgor Rhanddeiliaid Trawsfynydd, Pwyllgor y Ganolfan Gymdeithasol ac wrth gwrs Pwyllgor Llafar Bro. Hefyd, yn ddiweddar, cefais yr anrhydedd fel cyn chwaraewr Clwb Rygbi Bro Ffestiniog o gael fy ethol yn gadeirydd y clwb. 

Rwyf hefyd wedi bod yn gweithio gyda’r Cynghorydd Elfed ap Elwyn a Network Rail i gael glanhau’r trac rheilffordd o’r gordyfiant. Rydym hefyd wedi bod yn edrych i mewn i drio helpu’r Gymdeithas Hanes i sefydlu amgueddfa yn ein tref hanesyddol ac yn y rhan hon o Wynedd. 

Yna, rydych chi'n dod at y rhan bwysicaf o fod yn Gynghorydd Sir, sef ceisio helpu fy etholwyr, boed hynny yn broblemau parcio, cŵn yn baeddu, problemau tai cymdeithasol, mae’r rhestr yn ddiddiwedd. Weithiau mae pobl eisiau sgwrs gan nad ydyn nhw'n gwybod ble i droi nesaf.

Felly dyna ni, ychydig o waith misol Cynghorydd Sir.
Bu bron imi anghofio fy rôl fwyaf pwysig, sef swyddog hysbysebion i Llafar Bro!
Felly parhewch i gefnogi ein papur lleol i sicrhau ei ddyfodol.

Os ydych angen cysylltu â fi ynglŷn ag unrhyw fater, cysylltwch â fi ar  07731605557 neu, cynghorydd.glyndaniels@gwynedd.llyw.cymru
Cofion gorau i chi gyd,
Cynghorydd Glyn Daniels
Ward Diffwys a Maenofferen

- - - - - - - - - - 

Erthygl am y Cynghorydd Elfed Wyn ap Elwyn

Hanes Rygbi Bro- Tymor 1985-86

Hanes Clwb Rygbi Bro Ffestiniog o ddyddiadur Gwynne Williams  

Mehefin 1985
Pwyllgor- Prynu peiriant torri gwair /Gwasgaru TOP SOIL (£30 x 4 llwyth ) Paentio’r Clwb – John a Dilwyn a Marcus a Bryn yn gyfrifol. Caniatad Cynllunio i godi cysgod ar ochr y cae.

Gorffennaf
6ed Barbaciw yn y Clwb; 17eg Helfa Drysor; 24ain- Pwyllgor: Swyddog Cyhoeddusrwydd  -Cradog Edwards/ Bwrdd Anrhydeddau– trefnu cynnwys a lleoliad

Awst
16eg Ocsiwn yn y Clwb >Elw  £374; 3ydd Gwthio Gwely o’r Blaenau i Penrhyn, hel £317 Disgo £100; 7 Bob Ochr Harlech; 21 Awst Taith Tramor Iwerddon  

Medi
12fed Ardal M v Gwent (Cwpan Howells): Bro 20- UWIST 14.  Ymddiswyddodd Deilwyn Jones o’r Pwyllgor  - Brian Jones i mewn.  Gwynedd V Clwyd  (Sgwad: John Jones, Dick, Tony Coleman, Alun, Gwilym, Dafydd, Ken a Mike). Yn nhîm Gwynedd: Mike, Gwilym ac Alun. Aelodaeth Dros 100. Tri-deg pedwar o chwaraewyr.

Hydref
30ain Pwyllgor- Gary Hughes, Gwilym Wyn , Rob Atherton a Dick James- Dan 23 Dolgellau; 

Tachwedd
Bro 54 v Benllech 0 (crysau newydd )

Rhagfyr  
3ydd -Cais am Drwydded. 11eg Pwyllgor -Burgler alarm yn gweithio /Cynnal a Chadw y llifoleuadau -- Peter Scott /Dr Boyns yn trefnu mynd i Aberystwyth ar gwrs Bwrdd Datblygu ynghlŷn a’r caeau/ Cyflwr y caeau yn peri gofid / Aelodaeth -chwaraewyr 45/ Trip Majorca- £125 PAWB wedi talu, 31 yn mynd. Trwydded 5 mlynedd ; 21ain Cinio Dolig  (Y Rhiw Goch ) (£6.50)

Ionawr 1986  
22ain- Pwyllgor-  Eric Edwards (Pensaer ) –cynlluniau ar gyfer ail wneud llawr uwchben y Clwb/ Cylchlythyr wedi dod allan gan Merfyn / Trafferthion gyda llifoleuadau / Aeth 3 ar gwrs CAEAU -Dr Boynes , Dafydd Jarrett a Dylan Roberts / Rhaid sand slittio’r caeau. Capten 2ail dîm Kevin Thomas yn cael trafferth gyda’i ben glin – Michael yn cymeryd drosodd/ Raymond Tester ar y Pwyllgor Tŷ; Gwthio gwely i Ysbyty Bron y Garth  at Ward y Plant  Ysbyty Gwynedd £607.

 

Chwefror
Taith Tramor (Majorca ):
Palma 0 v Bro 12  (Ceisiau: Gwilym Wyn Williams / Mike S) (Trosi Idris Price / Alun Jones )
Costa de Calvia 16 v Bro 25 (Ceisiau Keith Williams /Alun Jones /Sprouts /Mike Smith / Cais cosb. Alun Jones cicio)
26ain-Pwyllgor- Ymholiad gan URGC -tîm yn cychwyn yn Traws? Cynlluniau am y Clwb a’r caeau – edrych am arian gan BDC, Cyngor, a Chwaraeon. Eric Edwards wedi gwneud braslun o beth fyddai y Clwb yn edrych fel / Pyst wedi dod o Pont y Pant gan Dave Hoskins; 

Mawrth
8fed- Gogledd Cymru v Cylch Aberafan. (Alun Jones /Gwil James / Mike Smith ); Richard James Is-gapten Dolgellau (Mewn Cystadleuaeth yn Wrecsam); Pontypŵl 21 v Rhanbarth M Gogledd Cymru 12.  Gêm Derfynol Cwpan Howells, chwaraewyr Mike (Capten) / Gwilym / Alun / John Jones;
26ain- Pwyllgor- Cydymdeimlo â theulu John E Evans a’n gadawodd ni mor sydyn; Enwi’r darian clwbddyn yn ‘Tarian Goffa John E Evans’. Cost Sand Slitting- Tua £5,000 dros 60 mis. 

Ebrill
23ain- Pwyllgor: Rhaid archebu tywod a gro; y pibellau i wneud ffens o gwmpas y cae wedi cyrraedd (O Cwcs Penrhyn )/ Grand National: Elw - £98

Mai
5ed- Saith Bob Ochr yr Urdd Meirion (ar Y Ddôl); 10fed- Ras Taircoes Canolfan - gorffen yn y Clwb. 16eg Cinio Blynyddol (Rhiwgoch ). Cyflwyno Tarian John E Evans i Glwbddyn y Flwyddyn; 18fed- Ras Mynydd Reebok; 20fed Cyfarfod Blynyddol (Presennol 27). 24ain- Gwthio gwely i godi arian i Ysbyty Gwynedd £607; 28ain- Pwyllgor: cael cwpan gan CEGB ar gyfer cystadleuaeth dan y llifoleuadau; cyfethol Gwynne, Elfed, Jon, Ken, Caradog, Marcus a Gwilym James. Y sand slitting wedi dechrau / Cae’r ail dîm wedi ei dorri gan Raymond.  

Canlyniadau
Tîm 1af    : Chwarae 31  Colli 9  Ennill 21  Cyfartal 1  O blaid 547 / Erbyn 267
2ail dîm: Ch16  C8  E 8  O blaid 156 / Erbyn 301
Methu am gais i fod yn Aelodau llawn o Undeb Rygbi Cymru
Ethol: Llyw D E Thomas / Cad Dr Boyns / Ysg Dylan / Gemau Michael/ Wasg Bryn /Cae Raymond / Trys Osian / Tŷ Glyn / Aelod Raymond  / Hyff a Capt  1af Mike / 2ail Capt  Bryn. Eraill -Richard James / John Jones / Derwyn Willams / Brian Jones / Raymond Tester
Chwaraewr y Flwyddyn: Gwilym James
Chwaraewyr Mwyaf addawol: John Jones a Geraint Roberts
Clwbddyn: Glyn Crampton
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2023

Elwa dim o dwristiaeth?

Adroddiad ar YMCHWIL GYMUNEDOL gan Maia a Hanna, Cwmni Bro Ffestiniog

Cyflogir un o bob pump person yng Ngwynedd yn y sector twristiaeth ond yn aml mae'r gwaith yn talu'n sâl, yn ansicr a thymhorol. Mae'r cynnydd mewn Airbnb a gwyliau llogi tymor byr yn debygol o wneud ffeindio cartref yn anos i bobl leol ac yn golygu bod ymwelwyr yn gwario llai yn yr ardal.

Fe gaiff y modd y bydd twristiaeth yn datblygu yng Ngwynedd dros y degawd nesaf effaith fawr ar dwristiaeth yn yr ardaloedd chwarelyddol. Felly, mae'n bwysig gweithio allan pa fath o dwristiaeth yr ydym eisiau ei weld yn datblygu a sut i gyflawni hynny. 

Cynhaliwyd prosiect peilot drwy corff noddi ymchwil, sef Ymchwil ac Arloesi DG / UK Research and Innovation, i alluogi rhwydwaith ymchwil cymunedol i edrych ar sut y gall y cymunedau chwarelyddol gael mwy o lais a rheolaeth dros y materion sy'n bwysig iddynt hwy, cefnogi trafodaeth a datblygiad cymunedol ac adeiladu dyfodol llewyrchus a chynaliadwy. 

Er mwyn mynd i'r afael â'r gwaith sefydlwyd tîm o ymchwilwyr, yn cynnwys cynrychiolwyr o Gwmni Bro Ffestiniog, Partneriaeth Ogwen, a Siop Griffiths Cyf (Penygroes) gyda chefnogaeth academyddion Economi Sylfaenol Cyf / Foundational Economy Ltd a'r elusen addysgol, Economy. 

Rhwng mis Mawrth a mis Mehefin cyhaliwyd ymchwil ar dwristiaeth yng Ngwynedd yn hwyluso trafodaethau yn y gymuned ac ymchwil i ddeall pa fath o dwristiaeth mae'r cymunedau chwarelyddol eisiau ei weld a'r cyfleoedd i ddylanwadu ar ddyfodol twristiaeth yn lleol. Siaradwyd efo bron i gant o gyfranogwyr gan gynnwys ymwelwyr a thrigolion lleol yn ymwneud â gŵyl Hongian (yn y Blaenau, 19-21 o Fai),  dysgwyr 16 i 18 oed Coleg Meirion-Dwyfor, ymwelwyr caffi Antur Stiniog a llawer mwy. 

Isod mae canlyniadau a dadansoddiad bras o ganlyniadau Bro Ffestiniog o’r ymchwil peilot gan obeithio bydd yn ddechreuad ar waith yn ymestyn dros tair mlynedd. 

Cwestiwn 1: Mewn un gair; pam ‘dach chi’n meddwl bod pobl yn ymweld â’r fro?      

Fe grewyd ‘cwmwl geiriau’ efo’u hymatebion, oedd yn cynnwys pethau fel ein hatyniadau hardd er enghraifft y mynyddoedd, ond elfennau eraill hefyd fel Zip World a Rheilffordd Ffestiniog, a roddodd ymateb difyr gyda sawl bersbectif o ran be oedd pobl yn meddwl sy’n atynnu pobl yma.
Y geiriau amlycaf yn y cwmwl oedd: mynyddoedd; prydferthwch; scenery; slate; ac ati.

Cwestiwn 2: Lle ‘dach chi’n meddwl ddylai gael ei rannu/werthfawrogi mwy yn yr ardal?

Ar gyfer hwn, roedd map ar y wal yn gofyn i bobl roi sticer i ddangos pa leoliadau oedden nhw’n meddwl dylai gael eu harddangos mwy, ac fe ddengys yr ymatebion bod pobl yn awyddus i arddangos mwy o’u ffefryn-lefydd yn y fro, boed hynny yn elfen hanesyddol fel y canfyddiadau archeolegol, eraill yn rhoi llefydd fel Moel Hebog, y Rhinogydd a’r Wyddfa os nad oeddent yn ymateb gyda llefydd yn Ffestiniog, ac yn ddiddorol iawn, ni roddwyd unrhyw atyniadau i lawr, dim ond llefydd yn nodedig am eu harddwch a’u hanes yn lleol. 

Roedd hefyd awgrym bod pobl eisiau cadw a chynnal ardaloedd fel Bro Ffestiniog yn rywle tawel, llonydd, a chadw ymwelwyr yn y llefydd mwy poblogaidd fel Llanberis.

Cwestiwn 3: Yn eich barn chi i ba raddau mae’r ardal yn elwa o dwristiaeth?   
Mae’r data yn awgrymu bod y mwyafrif o bobl lleol yn mynd yn fwy tuag at y barn bod yr ardal yn elwa dim ond ychydig neu ddim o’r diwydiant dwristiaeth, tra bod ymwelwyr yn fwy o’r farn ei bod yn elwa llawer. Er hyn, mae hefyd yn glir bod ymateb amrywiol wedi bod gan bobl sydd unai yn ‘nabod yr ardal yn dda i gymharu â’r rheiny sydd ddim. 

 

Cwestiwn 4: Sut hoffech chi weld twristiaeth yn datblygu yn y dyfodol?
Roedd yn amlwg bod gan bobl farn amrywiol ar yr hyn yr hoffent ei weld ar gyfer dyfodol twristiaeth. Mynegodd llawer o unigolion yr awydd i gefnogi a hyrwyddo busnesau a busnesau newydd lleol. Cafodd cau sawl siop ar y stryd fawr effaith amlwg ar ardal Ffestiniog, gyda 17% o'r ymatebwyr yn galw am gymorth busnes. Dywedodd un ymatebydd, "Mae angen i ni ddod at ein gilydd fel busnesau a thrigolion i weld sut y gallwn hyrwyddo'r ardal gyfan." Ar y cyfan, roedd cred gref bod angen i bawb gydweithio i hyrwyddo'r ardal a gwneud iddi ffynnu.

Roedd isadeiledd hefyd yn ymddangos mewn llawer o ymatebion gan gynnwys newidiadau mewn parcio yn y dyfodol a chanolfan groeso fwy amlwg i rannu gwybodaeth yn yr ardal.

Yn ôl 12% o'r ymatebion, dylai'r ardal hyrwyddo eco-dwristiaeth tra hefyd yn gwarchod yr amgylchedd. Roedd yr ymatebion hyn yn gyffredin mewn ymatebion Cymraeg, gyda nifer yn galw am dwristiaeth sy'n parchu'r ardal a'r diwylliant lleol. Yn ogystal, cafodd twristiaid eu hannog i gadw'r ardal yn lân ac yn daclus.

Cwestiwn 5: Ydych chi wedi clywed am y Llwybr Llechi?
Roedd ymwybyddiaeth o Lwybr Llechi Eryri ymysg cyfranogwyr dros ddeunaw oed yn uchel (66%) ond roedd y gwrthwyneb yn wir ymysg cyfanogwyr rhwng 16 a 18 oed (dim ond 15.4%). Awgrymir bod lle i wella yn hywyrddo’r llwybr yn enwedig ymysg pobl ifanc. 

I drafod y prosiect neu cael fwy o wybodaeth cysylltwch a cwmnibro@cwmnibro.cymru

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Carafannau ac Ynni

Hawl cynllunio carafannau bugail Barlwyd

Yn dilyn y sylw yn y golofn olygyddol yn rhifyn yr haf ("sut ar y ddaear gafodd y fath bethau ganiatâd cynllunio mewn lle felly?"), cafwyd llawer o negeseuon a sgyrsiau ar y stryd am y carafannau hyn, sydd ym marn nifer mewn lleoliad cwbl anaddas, felly mi yrrodd Llafar Bro ymholiad i adran gynllunio Cyngor Gwynedd. 

Dyma eu hymateb:

“Mae’r safle wedi ei eithrio o’r angen am ganiatad cynllunio yn yr achos hwn, ac atodaf i eich sylw gopi o’r drwydded eithrio swyddogol a gyhoeddwyd gan Woodland Champions Club ar y 28 Gorffennaf 2023.

Yn anffodus, mae’r safle tu hwnt i reolaeth y Cyngor fel yr Awdurdod Cynllunio a Thrwyddedu Lleol ar hyn o bryd, gan mai Llywodraeth Cymru sydd yn rhoddi’r awdurdod i glybiau o’r fath gyhoeddi trwyddedau fel hyn.”

Dyna ni felly, rhaid i’r gymuned dderbyn nad oes sianel ddemocrataidd i gyfrannu sylwadau am ddatblygiadau fel hyn! 

Mae’n debyg fod Llechwedd wedi rhoi cyflwyniad i’r cyngor tref am eu bwriad yn yr hydref llynedd, ac wedi cael caniatâd cynllunio i adeiladu cwt pwrpasol i gadw’r carafannau dros y gaeaf.

Carafannau Barlwyd a Moel Penamnen yn y cefndir. Llun -Paul W

Ynni Cymunedol Twrog

Mae gan Feirionnydd, a Bro Stiniog yn arbennig, hanes gyfoethog ac arloesol o gynlluniau ynni adnewyddol yn cael eu datblygu gan defnyddio adnoddau naturiol yr ardal, ac mae cyfleon ar gyfer datblygu rhai newydd.

Sefydlwyd Ynni Cymunedol Twrog yn 2018 fel cwmni buddiant cymunedol gan griw o bobl leol yn sgil trafodaethau gan Gynghorau Tref a Chymuned yn yr ardal am sut i sicrhau bod cymunedau’r ardal yn elwa o’r cyfleon hyn. Nod Ynni Cymunedol Twrog ydy ceisio sicrhau bod y cymunedau hyn yn elwa cymaint â phosib o’r cyfleon i gynhyrchu ynni adnewyddol trwy berchnogaeth a rheolaeth cymunedol o’r cynlluniau, ac i greu cymunedau cadarn cynaliadwy. Gobeithir y gellir efelychu llwyddiannau mentrau ynni cymunedol eraill fel Ynni Ogwen.

Criw gwirfoddol sydd yn rhedeg y fenter ar yn hyn o bryd, ond yr ydym yn ceisio am grant i ni fedru cyflogi rhywun rhan amser.

Mae’r fenter yn gweithio ar nifer o brosiectau posib ar hyn o bryd. Yr ydym wedi bod yn ffodus yn ddiweddar i gael cymorth gan rai sydd yn gweithio ar ran consortiwm o fentrau ynni cymunedol yng Ngwynedd - Cyd Ynni. Maen nhw wedi bod yn asesu’r potensial i osod paneli solar ar doeau rhai o adeiladau cymunedol yr ardal, fel Canolfan Gymdeithasol Blaenau Ffestiniog, a fydd yn medru lleihau eu costau rhedeg a’u gwneud yn fwy cynaliadwy.

Yr ydym yn cydweithio mewn partneriaeth efo nifer o fentrau lleol eraill fel Cwmni Bro Stiniog a’r Dref Werdd, Cymunedoli Cyf, Cyngor Gwynedd ac eraill, i geisio datblygu atebion fydd yn medru gwneud costau gwresogi Tanygrisiau yn arbennig yn fwy fforddiadwy, a gwneud y tai yn fwy cynaliadwy. Ceir rhagor am hyn yn y rhifyn nesaf. 

Yn y cyfamser os am ragor o wybodaeth croeso i chi gysylltu â ni trwy ein ebost ynnitwrog@cwmnibro.cymru

GRANT

Yn Eisteddfod Boduan lansiodd Gweinidog Newid Hinsawdd Cymru gwmni Ynni Cymru– cwmni ynni newydd, ym mherchnogaeth y cyhoedd i ehangu cynhyrchu ynni adnewyddadwy sy'n eiddo i'r gymuned ledled Cymru fel rhan o'r Cytundeb Cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Mae’r datganiadau i’r wasg yn cyfeirio at £750,000 sydd wedi'i roi i 11 prosiect ar ffurf grantiau adnoddau dros y tair blynedd nesaf. Mae'r rhain yn cynnwys Prosiect gwres Tanygrisiau, Ynni Cymunedol Twrog. (Gol.)

Rhod y Rhigymwr- Olyniaeth

Cyfres Iwan Morgan, y tro hwn o rifyn MEDI 2023

Dyma hi’n fis Medi unwaith eto, a’r amser wedi cyrraedd i fwrw golwg ar gynhaeaf toreithiog Prifwyl lwyddiannus arall. Mae’n siŵr i rai ohonoch chi’r darllenwyr gael treulio ychydig ddyddiau difyr ar Faes Boduan, ac yfed o win croeso trigolion Llŷn ac Eifionydd. 

Hyfrydwch i mi fu cael gwasanaethu fel beirniad yn yr adran cerdd dant unwaith yn rhagor. Cefais fodd i fyw yn tafoli chwech o gystadleuthau, a’r cerddi a ddewiswyd gan y Panel Lleol, dan gadeiryddiaeth Einir Wyn Jones, Penrhos ... [un o blant ein bro ni] ... yn rhai mor amrywiol a chanadwy. 

Y dasg osodwyd i’r partïon agored oedd cyflwyno cywydd grymus y diweddar Gerallt Lloyd Owen i Dryweryn, a daeth chwe pharti i ymgiprys am Gwpan Coffa Llyfni Huws a £300. Mae’r cywydd yma, a gyfansoddwyd bron i ddeugain mlynedd yn ôl, mor berthnasol heddiw, pan glywn ni am dai’n ein cymuned yn cael eu gwerthu i estroniaid am brisiau uwch na all trigolion lleol eu fforddio. Drwy foddi Capel Celyn, un o’r cymunedau uniaith Gymraeg olaf, does dim syndod i’r hanes yma ddod yn symbol o’r bygythiad i barhad ein cymunedau Cymraeg traddodiadol. Llwyddwyd i gyfleu hyn mewn metaffor pwerus ac emosiynol yng nghywydd treiddgar Gerallt:

Nid oes inni le i ddianc,
Nid un Tryweryn yw’n tranc,
Nid un cwm ond ein cymoedd;
O blwyf i blwyf heb na bloedd
Na ffws y troir yn ffosil
Nid un lle ond ein holl hil.

Tywysir ni i ganol y cymunedau sydd dan warchae drwy ddefnyddio delweddau hollol addas:

Boddir Eryri’r awron,
Nid ynys mo Ynys Môn.
I dir Llŷn daw’r lli anial
Heb angor Dwyfor i’n dal
Wrth harbwr iaith, wrth barhad
A thirwedd ein gwneuthuriad.

Fesul tŷ nid fesul ton
Y daw’r môr dros dir Meirion ...

meddai un o gwpledi mwyaf cofiadwy’r cywydd.
Yn niflaniad Capel Celyn, mae’r syniad o’n darfodedigrwydd ni fel cenedl yn hollol amlwg.

Môr o wacter Cymreictod,
Môr na bydd un Cymro’n bod

meddai wrth ddisgrifio’r dilyw a ddaw i orlifo’n cymunedau a ‘diwreiddio’n daearyddiaeth’ fesul tyddyn.

A chawn yn y llinellau cyferbyniol canlynol enghraifft o gyfleu trallod cymunedau mewn ieithwedd syml:

Yn y Llwyndu mae Llundain,
Mae acen Bryste’n Llwyn Brain,
Lerpwl, mwy, sy’n Adwy’r Nant,
Manceinion ym Mhenceunant.

Does dim dwywaith nad oedd Gerallt yn un o feirdd Cymraeg mwya’r ugeinfed ganrif a dechrau’r ganrif bresennol, ond ar brynhawn Gwener yr Ŵyl, hyfrydwch i Gymru gyfan fu gweld athrylith arall yn sefyll ar ei draed ... Alan Llwyd. Gan iddo fyw’n y Llan nes ei fod yn 5 oed, mae gan ein hardal ni beth hawl arno. 

Fel bardd y daeth Alan i fri yn ‘70au’r ganrif ddwytha, pan gipiodd y Gadair a’r Goron Genedlaethol ar ddau achlysur, [Rhuthun ym 1973 ac Aberteifi ym 1976], a hefyd, drwy gyfrwng ei gyfrolau cynnar o gerddi. Bu ‘Anghenion y Gynghanedd’, a gyhoeddwyd gan Wasg Prifysgol Cymru ym 1973 yn feibl gwerthfawr i nifer ohonom fu’n ceisio datblygu fel cynganeddwyr yn y cyfnod hwnnw. 

Hanner canrif yn ddiweddarach, mewn Prifwyl a gynhaliwyd ym mro ei fagwraeth, cafodd ei gydwladwyr gyfle i edmygu doniau un a erys yn un o wŷr llên penna’r Iaith Gymraeg ... prifardd, llenor, academydd, ymchwilydd, cofianydd, sgriptiwr ffilm ac yn y blaen ... mae’r rhestr yn ddiddiwedd! 

Pwy ond yr athrylith hwn allai lwyddo i gyhoeddi dros 80 o lyfrau mor swmpus?
“Olyniaeth” ydy thema awdl arobryn Boduan ... ‘Llif’ – “olyniaeth o un genhedlaeth i’r llall – parhad ein DNA drwy ‘hen afon ein hynafiaid’, a sefydlogrwydd y môr yn wyneb newid i’r amgylchedd a’r gymuned" meddai un o’r beirniaid. Cawn y bardd yn dychwelyd i’w henfro a’i chael hi’n wahanol, ond eto’n atgofus o gyfarwydd.

Os na fu i chi ei darllen eisoes, fe’ch anogaf i fynd ati’n ddiymdroi. Mae’r modd y llwydda’r bardd i gyflwyno’i awen mor rhwydd a naturiol yn rhywbeth i ryfeddu’n llwyr ato. Fel y nododd un arall o’r beirniaid ... “mae’i gynganeddion, er mor syml o glasurol ar un wedd, fel cyfanwaith yn orchestol.”
Dyma flas o’r agoriad:

Mae’n haf! Dychwelaf i’w chôl; dychwelyd
a’i chael mor wahanol;
dof i’r fro eto yn ôl,
troedio’r hen fro foreol.

Trois fy nghefn arni’n llefnyn;
Dychwelaf sawl haf yn hŷn.

A’i diweddglo ... sy’n cloi myfyrdod crefftus y bardd ar amser a meidroldeb:

Mae heddiw mor ddiddiwedd
â ddoe. Mae echdoe ym medd
yfory. Mae llifeiriant
yn nŵr rhyw fymryn o nant.
Fy ŵyr yw’r echdoe a fu;
fy wyres yw yfory,
ninnau’n feirwon anfarwol
yn y rhai a adáwn ar ôl.

Mae’n werth nodi i Alan ddisgleirio mewn dwy gystadleuaeth arall yn y Brifwyl hon hefyd ... buddugol ar y soned ... ‘Ffenestr’ a’r englyn unodl union ... ‘Ynys.’ 

Delweddu ‘Seren y Gogledd,’ sy’n allweddol ar gyfer mordwyo, fel ‘ynys’ a wnaeth ‘Stella Maris’ [‘Seren y Môr’] mewn ‘englyn campus’ yn nhyb y beirniad, Peredur Lynch. Adnabuwyd y Forwyn Fair wrth y teitl yma’n yr Oesoedd Canol, gan yr ystyriwyd hi, drwy ei gallu goruwchnaturiol yn dywyswraig morwyr:

Yn ei llaw mae cannwyll wen; i’r morwyr
hi yw Mair, a’r wybren
a’r sêr yw ei hofferen:
goleuni Enlli’n y nen.

Gwn i un o gefnogwyr selog a dawnus y golofn yma gystadlu ar yr englyn ... dan y ffug-enw ‘Arsyllwr Brawd Cwsg Enlli.’ A thrwy’r ffug-enw yma, eglurir y ddelwedd a welodd y bardd. 

Ymwahanwyd, fe yw mynach mirain
y môr, wele gilfach,
pererin a’i gyfrinach,
pur ysbryd ei fyd mor fach.

Da iawn ti, SIMON CHANDLER!

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Stolpia- Ysgoldy Glandwr

Hen Ddiwydiannau Rhiw a Glan-y-Pwll gan Steffan ab Owain

Nid Capel Soar, y soniwyd amdano eisoes, a oedd yr unig gapel neu ysgoldy crefyddol i gael ei weddnewid a’i droi yn ffatri yn yr ardaloedd hyn. Un arall a drowyd yn ffatri yn yr 1960au (mi gredaf) oedd Ysgoldy Glandwr (MC), sef adeilad a godwyd yn 1898. 

Pa fodd bynnag, cyn imi fynd ati hi i ddweud gair am y ffatri, hoffwn roi tipyn o gefndir yr Ysgol Sul a’r lleoedd y cynhelid hi cyn codi adeilad yr ysgoldy. Gyda llaw, roedd bwriad i godi adeilad pwrpasol rhwng rhesdai Glandwr a Glanyllyn yn yr 1870au, ond methwyd a chael caniatâd gan y tirfeddiannwr. 

Yn ei dyddiau cynnar, sef o’r flwyddyn 1871 ymlaen, cynhelid hi mewn lle a elwid yr Hen Lofft a safai gerllaw. Yna, ar ôl bod yno am oddeutu 11 mlynedd symudwyd i dŷ Hugh Thomas, Glandwr, sef un o athrawon yr Ysgol Sul. Erbyn hynny amrywiai ei nifer rhwng 58 a 96, ond gan nad oedd lle i bawb yno mynychai mwyafrif y to hŷn yr ysgol yng Nghapel y Rhiw. Y plant a fyddai’n ei fynychu fwyaf, a byddai Evan Jones, Ffridd Lwyd a Thomas Roberts, Tai’n Foel, a rhai o’r chwiorydd, yn cynorthwyo Hugh Thomas i’w dysgu i ddarllen, gwrando ar storiau’r beibl, bod yn ufudd, ayyb. 

Wedi marwolaeth Hugh Thomas yn 1891, symudwyd i Ffridd Lwyd, cartref Evan Jones, ond wedi rhyw 10 wythnos yno cafwyd lle yn y Capel Pren a safai ar yr ochr uchaf i resdai Glandwr. Bu’r ysgol yno am ryw 6 blynedd i gyd, ac ar ôl sicrhau llecyn o dir ar gost o £45 adeiladwyd ysgoldy newydd yn y fan y saif heddiw. Dechreuwyd ar y gwaith yn 1897, yna ei agor yn gyntaf ar 1 Mai, 1898, a’i gwblhau yn 1900 ar gost o £ 568. 2s 0. Un o’r rhesymau am y gwaith a’r gost ychwanegol oedd yr angen am ddosbarth ar wahân ar gyfer y plant bach. Cwynai’r oedolion ei bod yn anodd canolbwyntio yn eu dosbarthiadau oherwydd y sŵn a ddeuai oddi wrth cornel y plantos. Gyda llaw, erbyn y flwyddyn 1900 roedd cynnydd yn nifer y rhai a fynychai’r ysgoldy nes cyrraedd 137, a llawer iawn ohonynt yn blant. Yn ôl traddodiad yr oes, cafwyd te parti i ddathlu’r agoriad. 

Llun- Aelodau o Ysgoldy Glandwr ar gychwyn i Gymanfa y Methodistiaid rhywdro yn yr ? 1920au.
Gwelwn yn y llun bod adeilad ymhen isaf rhesdai Bryn Tirion, sef ar y dde eithaf. Yno, y byddai’r Capel Pren a fu mewn defnydd gan y Bedyddwyr ar un adeg. Diolch i Gareth T. Jones, Ysgrifennydd ein Cymdeithas Hanes am roi benthyg y llun inni.

Yn ôl Nia Williams, (Glaypwll Villa gynt) bu’r Ysgoldy mewn defnydd fel Ysgol Ddyddiol ar gyfer dosbarth y babanod ym mis Medi 1939 tra roedd Ysgol Glanypwll yn cael ei ailwampio. Bu’r plant yn cael eu dysgu yno tan mis Chwefror 1940. Credaf i finnau ei fynychu rhywdro yn yr 1950au tra roedd yn dal mewn defnydd fel ysgoldy gan y Methodistiaid Calfinaidd. Nid oes gennyf gof am yr hyn a oedd ymlaen yno, chwaith; efallai Ysgol Sul, neu noson o adloniant o fath.

Pwy sy’n cofio mynychu’r ysgol yno? Y tro nesaf, rwyf yn gobeithio dweud gair neu ddau am y ffatri doliau a fu yno.

Ysgoldy Glandwr heddiw. Llun Paul W

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2023

Dadansoddi Cymunedol

Erthygl gan Sion Llewelyn Jones, Llan Ffestiniog, am waith ymchwil sy’n berthnasol iawn i gymunedau ardal Llafar Bro. 

Mae Sion bellach yn ddarlithydd yn Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol ym Mhrifysgol Caerdydd, ac mae wedi bod yn amlwg yn y cyfryngau Cymraeg eleni yn egluro safiad y darlithwyr fu’n streicio yn erbyn toriadau pensiwn a chyflog deg, ac yn fwy diweddar ar effaith posib Eisteddfod Genedlaethol 2024 ar y Gymraeg yn ardal Pontypridd.

Ail-ymweld ag ‘A North Wales Village’: parhad a newidiadau i blwyf Llanfrothen ers yr 1950au
Dros yr haf, mae dwy fyfyriwr, Catrin Morgan a Mirain Reader, wedi bod yn gweithio gyda Dr Erin Roberts (sy’n wreiddiol o Lanfrothen) a finnau ar astudiaeth ddilynol o ymchwil ethnograffig gynhaliodd fy nain, Isabel Emmett (a ymgartrefodd ym Mlaenau Ffestiniog hwyrach ymlaen), ar blwyf Llanfrothen ar ddiwedd y 50au a dechrau’r 60au. Symudodd fy nain o Lundain i Lanfrothen yn y 50au. Fel unigolyn oedd ddim yn dod o’r ardal, roedd gan fy nain ddiddordeb ceisio deall a disgrifio agweddau gwahanol yn y gymdeithas a diwylliant newydd roedd hi’n byw ynddi. Mae canfyddiadau’r ymchwil i’w darllen yn y llyfr A North Wales Village: A Social Anthropological Study.

Isabel a Sion

Rydyn ni wedi bod yn dadansoddi data o’r Cyfrifiad ar Lanfrothen, gan ganolbwyntio ar ystadegau ar grefydd a’r iaith Gymraeg.  Pan gynhaliodd fy nain ei hymchwil yn y 50au a’r 60au, roedd crefydd dal yn chwarae rhan bwysig ym mywydau pobl Llanfrothen. Er enghraifft, nododd fy nain bod pobl yr ardal yn gwybod eu Beibl yn dda iawn a byddai testunau o’r Beibl yn sail ar gyfer rhai o drafodaethau anffurfiol y trigolion. Er hyn, roedd yna dystiolaeth yn yr ymchwil bod crefydd yn cael llai o ddylanwad ar fywydau pobl gyda llai o drigolion yn mynychu capeli a’r eglwysi.

Ers i fy nain gynnal ei hymchwil, mae nifer o addoldai'r ardal wedi cau. Yn ogystal, mae yna ddirywiad sylweddol wedi bod mewn crefyddoldeb. Er enghraifft, cododd canran y rhai sydd yn gweld eu hunain yn anghrefyddol o 20.1% yn 2001 i 48.8% yn 2021. Ond, dros y degawdau diwethaf, mae mwy o unigolion yn yr ardal yn dilyn crefyddau eraill tu hwnt i Gristnogaeth fel Bwdhaeth, Hindŵaeth ac Islam. Mae seciwlareiddio cynyddol a thwf o ran amrywiaeth cynyddol mewn credoau crefyddol yn batrymau sydd i’w weld nid yn unig yn Llanfrothen, ond hefyd ar draws Gwynedd a Chymru.

O ran yr iaith Gymraeg, mae ffigyrau Cyfrifiad 1961 (sef yr un adeg cynhaliodd fy nain ei hymchwil) yn dangos bod 75% o drigolion Llanfrothen yn gallu siarad Cymraeg a Saesneg, gyda 11% yn gallu siarad Cymraeg yn unig. Ond, ar yr un pryd, roedd y syniad mai’r iaith Saesneg ac nid y iaith Gymraeg fyddai’n helpu unigolyn i ddringo’r ystol gymdeithasol a mynd ymlaen yn y byd yn dal yn gryf yn yr ardal.

Mae nifer o siaradwyr Cymraeg yn Llanfrothen wedi parhau i ostwng ers 1961, gyda Chyfrifiad 2021 yn dangos bod 69.8% o unigolion yn yr ardal yn gallu siarad Cymraeg. Mae hyn yn adlewyrchu patrymau ar draws Gwynedd a Chymru. Gall nifer o ffactorau egluro’r gostyngiad yma gan gynnwys allfudiad o bobl ifanc sy’n siarad Cymraeg o’r ardal, y mewnlifiad o unigolion o gefndiroedd di-Gymraeg i’r ardal a phenderfyniad unigolion i beidio parhau i ddefnyddio a siarad Cymraeg.   

Yn y dyfodol, rydyn ni’n gobeithio cyfweld ag unigolion yn yr ardal er mwyn darganfod beth sydd yn egluro’r patrymau rydyn ni wedi adnabod o ran newidiadau i grefydd a’r iaith Gymraeg. Yn ogystal, rydyn ni eisiau darganfod sut brofiad ydi hi i fyw yn Llanfrothen heddiw a sut mae hyn yn cymharu gyda chanfyddiadau fy nain o unigolion oedd yn byw yn yr ardal yn y 50au a’r 60au. 

Er bod yr astudiaeth yma’n canolbwyntio ar Lanfrothen, rydyn ni’n credu bydd canfyddiadau’r ymchwil yn berthnasol i ardaloedd eraill o Gymru gan gynnwys Bro Ffestiniog. 

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Gallwch ddilyn Sion ar TrydarX @SionLlJones

Cynghorydd Prysuraf Gwynedd?

Diolch yn fawr unwaith eto i Elfed Wyn ap Elwyn, sy’n cynrychioli ward Bowydd a Rhiw, am gytuno i rannu rhywfaint o’i hanes diweddar.

Mae’r haf wedi bod yn un eithaf prysur i mi, wrth i mi wneud fy ngwaith gyda’r cyngor, gweithio swyddi eraill, a threulio amser gyda fy nheulu.

Dyma’n fras dipyn o bethau bues i’n gwneud:

Roedd dipyn o lefydd angen cadarnhad gydag ail-beintio neu paentio llinellau melyn o’r newydd;  cafodd rhai o’r llinellau melyn eu paentio ar Fedi’r 1af,  ger tai Dolawel, Rhiwbryfdir.
Mae dwy broblem y codi’n eitha’ aml, sef parcio a baw cŵn, ac mae dipyn o’n amser i fel arfer yn cael ei neilltuo i fynd ar ôl y problemau yma! 

Trafaeliais o gwmpas y ward nifer o weithiau yn siarad a thrafod problemau o ddydd i ddydd gyda phobl a busnesau. Trefnwyd arwydd dim tipio slei ar y ffordd i Chwarel Maenofferen. 

Elfed yn anerch Rali Annibyniaeth i Gymru, Caernarfon 2019. Llun- Ifan James

Bu’r warden baw cwn yn y ward er mwyn:
1. Edrych at ddatrys bobl sydd wedi bod a cwn o gwmpas yn baeddu
2. Gosod 2 fin newydd yn Rhiwbryfdir a Glanypwll
Bu’m mewn cyfarfod i drafod glanhau’r llinell drên rhwng Blaenau a Thrawsfynydd -mae mwy o fanylion mewn ysgrif arall yn y rhifyn hwn.

Dilyn y trafodaethau i gael y bws hwyr rhwng Blaenau a Phorthmadog, dilyn fyny’r cyfarfod i edrych ar ddatblygiad gyda’r T22. Cysylltu gyda Liz Roberts (Cynghorydd Sir Conwy) a Thrafnidiaeth Conwy – a chyfarfod er mwyn trafod cael Bws Fflecsi lawr i Flaenau Ffestiniog. Trefnwyd cyfarfod gyda Trafnidiaeth Cymru i drafod dyfodol yn trên rhwng y Blaenau a Llandudno.

Dwi wedi dechrau glanhau arwyddion stryd rhwng Dolrhedyn a Glanypwll, fel rhan o ddiwrnod ‘Glanhau Stepan drws’ - gobeithio cynnal diwrnod fel yma unwaith pob deufis.

Ambell weithgaredd arall:
Helpu bobl gyda materion personol sy’n codi; Cyfarfod efo criw sydd eisiau creu lle i chwarae pêl-rwyd; Mynd ati i drafod cael grantiau i adeiladau a chlybiau yn y dre’; Edrych ar y ffordd i ddatblygu parc yn Fron Fawr; Dilyn fyny ar faterion sy’n codi gydag ADRA; Cysylltu â’r tîm glanhau i dacluso o gwmpas y ward; Cyfarfod efo’r Cyngor Tref 07/08 i drafod y system CCTV; Trafod materion gyda chymdeithasau ym Mlaenau.

Mae nifer o bethau eraill dwi wedi’i wneud ond ddim yn gallu cofio bob dim, a llawer o achosion hefyd sy’n dal i fynd ymlaen.

Tu allan i waith y cyngor bues i'n gweithio mewn ambell swydd wahanol, o weini bwyd, i arddio a ffermio, a braf hefyd oedd gallu cipio dipyn bach o ddiwrnodau prin i fwynhau gydag Anwen a’r ‘feilliaid yn mynd i’r Eisteddfod ym Moduan, a mynd am dro o gwmpas Gwynedd.

Os ydych chi eisiau codi unrhyw fater cofiwch godi’r ffôn neu e-bostio cynghorydd.elfedwynapelwyn@gwynedd.llyw.cymru - hapus i drafod a helpu unrhyw amser.

(Gwahoddwyd pob un o bedwar cynghorydd sir y dalgylch i yrru diweddariad. Gol.)

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Y cynghorydd Glyn Daniels o rifyn Hydref

Hen Lwybrau, rhan 4

Pennod arall o gyfres Hen lwybrau a ffyrdd ein bro, gan golofnydd Stolpia, Steffan ab Owain.

Dyma barhau ychydig eto gydag enwau rhai o hen lwybrau a ffyrdd ein bro. Fel y gwyr rhai ohonoch defnyddir amryw o lwybrau’r fro gan bysgotwyr brwd ‘Stiniog a’r cylch. Gwn am o leiaf ddau lwybr a elwir wrth yr enw ‘Llwybr y Pysgotwyr’ neu ‘Llwybyr ‘Sgotwrs’ ar lafar.

Llwybyr Sgotwrs
Ceir un llwybr o’r enw hwn yn ymyl y ffordd fawr gerllaw hen derfyn y sir a therfyn plwyf Dolwyddelan fel yr eir am Fwlch Gorddinen neu’r Crimea. Arwain at Lynnoedd Barlwyd y mae hwn ac mae rhan ohono yn croesi’r ‘Domen Sgidia’ ac yn codi i fyny heibio hen dyllau chwarel fach Clogwyn Llwyd ac yn mynd dros y gefnen y tu isaf i Foel Barlwyd a draw heibio’r hen gorlannau at y llynnoedd.

Y Domen Sgidia a'r Clogwyn Llwyd. Llun -Paul W

Y mae llwybr arall yn mynd draw o gyffiniau Cae Clyd beibio ffermydd Bron Manod a Chae Canol Mawr ac ymlaen hyd at y ffordd yng Nghwm Teigl. Yna, mae’n codi i fyny heibio hen Chwarel Alaw Manod a Nant Drewi a thros y rhostir a’r corsydd tuag at Lynnoedd Gamallt. Gosodwyd cerrig gwynion hwnt ac yma ar hyd ochr y llwybr gan yr hen bysgotwyr er mwyn iddynt godi’r llwybr mewn tywyllwch neu ar niwl.

Llwybr y Gweithwyr
Dyma’r enw a ddefnyddid ar yr hen lwybr sy’n dod o gyfeiriad Blaen Nantmor, heibio i Lyn Llagi a draw am y Foel Druman a thros ochr ogleddol Yr Allt Fawr ac i lawr drwy Fwlch y Moch, heibio Llyn Iwerddon am Chwarel Oakeley. Llwybr y chwarelwyr a gerddai’r holl ffordd o Feddgelert a’r cyffiniau oedd hwn yn y dyddiau a fu. Byddai’r gweithwyr hyn yn aros mewn baricsod am yr wythnos waith a cherdded adref yn eu holau ar hyd yr un llwybr ar ddydd Sadwrn a hynny drwy bob tywydd, wrth gwrs. 

Canodd Dewi Mai o Feirion gerdd am yr heb lwybr hwn, sef O Wynant i Ffestiniog; yn Cymru (OME) 1911. Dyma ran ohoni:

Moel Druman sydd fel oriel aur y wawrdydd
Yn awr yn ymddyrchafu o fy mlaen
Ac yma’r ymohiriaf fel ymdeithydd
I weld y golygfeydd sydd ar daen;
Heb oedi’n hir ar ael y Foel awelog,
Ymlwybraf heibio i Gwm Mynhadog gun;
Ar aelgerth yr Iwerddon uwch Ffestiniog
Yn hynod o ddisymwth caf fy hun.

Gyda llaw, gosodwyd cerrig gwynion ar ochr yr hen lwybr hwn hefyd gan yr hen chwarelwyr a fyddai’n gorfod ymlwybro ar ei hyd yn oriau man y bore ac mewn niwl a thywyllwch yn aml iawn. Y tro diwethaf y bum i fyny ar ochr Yr Allt Fawr nid oedd yr un ohonynt i’w gweld yna mwyach.

Llwybr Sara a Llwybr Lladin
Llwybr yn rhedeg i lawr o wely hen ffordd haearn Chwarel Rhosydd a heibio Pant Dŵr Oer ac Incleniau Chwarel Croesor ac yna draw am Moelwyn Banc yng Nghroesor yw hwn. Bum yn meddwl, tybed a oedd rhyw fath o lwybr anhygyrch yma cyn iddynt ddechrau datblygu’r chwareli a phwy oedd y Sara yma a adawodd ei henw ar y llwybr hwn?

Gan y cyfaill Edgar Parry Williams y clywais am Lwybr Lladin gyntaf. Llwybr igam-ogam yn codi i fyny o Flaen Cwm (Croesor) am Chwareli Croesor a Rhosydd yw hwn. Tybed a wyr un o ddarllenwyr Llafar rywbeth amdano?

Ffordd Goch
Soniais o’r blaen am y Ffordd Las ger Dolwen, onid o? Wel, hen ffordd drol yn rhedeg oddi wrth hen ysgoldy Rhydysarn draw at dy gwair Plas Meini yw’r ‘Ffordd Goch’.
Diolch i ddau o gyn-drigolion Rhydysarn am yr wybodaeth. Mae’n bur debyg mai ar ôl lliw y tir gerllaw y derbyniodd yr hen lwybr hwn ei enw ac wrth gwrs, mae’r Allt Goch ryw chwarter milltir uchlaw hefyd, onid yw?

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2003

Rhan 1 y gyfres
 

Erthygl Sgotwrs Stiniog

 

Crwydro'r Rhinogydd

FOEL PENOLAU A MOEL YSGYFARNOGOD
Ysgrif gan Llinos Griffin sydd yn ein cyfres ‘Crwydro’ y tro hwn.

Dan ni wedi cael rhyw haf rhyfedd heb wybod yn iawn os dan ni’n mynd ‘ta dod o ran y tywydd. Yn heulog braf ond digon mwll un funud ac wedyn coblyn o gawod y nesa’. Dw i ddim yn rhy hoff o gerdded yn y glaw, wel a dweud y gwir, nid y glaw ydi’r broblem ond y niwl sy’n perthyn iddo. Dw i wedi cerdded mewn cawl pys o niwl droeon a chael fawr o fwynhad yn enwedig os ydi rhywun yn uchel ar y copaon a ddim yn siwr o’i bethau i ddod i lawr, felly gwell peidio mentro ydi hi gen i’r dyddiau yma. 

Ddechrau Gorffennaf oedd hi arnan ni’n mentro i fyny i’r Rhinogydd ar un o’r diwrnodau rheiny lle doedden ni ddim yn siwr os oedden ni’n gwneud y peth iawn ai pheidio, ond a minnau angen dianc am aer fel y bydda i bob penwythnos heb eithriad, mynd wnaethon ni, dwy ohonon ni a does nunlle gwell i ddenyg a chael llonydd na’r Rhinogydd. 

Dw i wedi bod i gopa Moel Ysgyfarnogod sawl tro, neu wrth gwrs i Fryn Cader Faner islaw ac felly mi barcion ni yn y lle arferol uwchben Maes y Neuadd a ddim yn bell o odre Moel y Geifr cyn ymlwybro tuag at Lyn Eiddew Bach a Mawr. A theg edrych tuag adref yn wir gyda’r cymylau llwydion yn gwneud yr olygfa tuag at afon Dwyryd, Ynys Gifftan a Phenrhyn yn fwy dramatig nag arfer. Dw i wrth fy modd gyda golygfeydd sydd fyth yn edrych yr un fath ddwywaith ac mae hon yn un o’r rheiny – mae’r Ddwyryd a’i llanw wastad yn newid ac mae ‘na gysur yn hynny i mi. 

Yn lle dilyn y llwybr chwarel i odrau Moel Ysgyfarnogod, mi benderfynon ni anelu am gopa Foel Penolau yn gyntaf gan fynd heibio glannau Llyn Dywarchen a dim smic heblaw amdanon ni’n rhoi’r byd yn ei le ac ambell i ŵydd Canada yn clegar. A dan ein traed, y llawenydd mwyaf o weld gwlithlys neu chwys yr haul yn goch a melyn ar hyd y gors. Mae ‘na rywbeth arbennig iawn am y blodyn cigysol hwn a’i olwg diniwed ond gwae i unrhyw bryfyn a ddaw ar ei draws. Mae fel rhyw anghenfil chwedlonol. 

A son am y rheiny, dyma ni’n cyrraedd y cewri eu hunain a cherrig epig Foel Penolau ac wrth gyrraedd ochr arall i’r bwlch, y gwynt mwyaf yn chwipio ar ein hwynebau a ninnau prin wedi cael chwa o awel ar ein ffordd i fyny. Hwd am ein pennau ac anadlu ac oddi tanon ni draw am adra, golygfa o Ben Llŷn draw i Flaenau Ffestiniog gan gynnwys yr Wyddfa wrth gwrs. Does dim teimlad gwell na golygfa felly a’r elfennau’n llosgi’n wynebau. Lle perffaith am ginio! Roedd rhaid sgramblo rhyw fymryn i gyrraedd y copa ei hun a dim ond ambell funud arhoson ni yno gan ein bod yn cael andros o drafferth aros ar ein traed. 

A'r cymylau llwydion yn edrych yn eithaf bygythiol, mi aethon ni am Foel Ysgyfarnogod reit handi a’r un wefr wyntog unwaith eto ar ei gopa! Mi fyddan ni bob tro’n ffafrio cylchdaith yn lle dod i lawr yr un ffordd os yn bosib, mi gymeron ni’r trac llechi i lawr ac yno, mae hi’n wir gwestiwn gen i os gellir dadlau nad cewri wedi eu claddu ydi’r hen gerrig ‘ma a Bendigeidfran ei hun yn edrych draw am Iwerddon ydi un o’r ochrau ‘na’n bendant. 

Mae’n bleser gen i weld y grug mor llachar o biws adeg yma o’r flwyddyn hefyd a rhwng hynny a’r ffaith bod y glaw wedi cadw draw, roedd hi’n dro berffaith. Allwch chi ddim mynd o’i le yn y Rhinogydd – mae fel dianc i blaned arall ar eich carreg ddrws, un y baswn i’n gallu swatio yn ei chôl am byth… a’r gwynt yn chwythu yn fy nghlustiau.      

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Darllenwch y gyfres trwy glicio 'Crwydro' yn y Cwmwl Geiriau ar y dde (rhaid dewis web view os yn darllen ar ffôn)

Barn ar Dreftadaeth Llechi

Dau ddarn o rifyn Medi 2023

Colofn y Pigwr

Daeth copi o bapur newyddion Cyngor Gwynedd drwy dwll llythyrau trigolion yr ardal hon ychydig wythnosau’n ôl. Ar y dudalen flaen gwelir pennawd a fyddai’n codi calonnau darllenwyr, yn sicr. Dyma ddywed y geiriau gobeithiol hynny:

‘Tair ardal i elwa ar hanes y chwareli’.

Dyma’r math o eiriau ddylent fod yn ysbrydoliaeth i ardalwyr canolfannau llechi’r gogledd, gan gynnwys ni, breswylwyr prifddinas llechi’r byd, Blaenau Ffestiniog. Ond arhoswch funud, a darllenwch yn fanwl yr hyn sydd gan yr ‘arbenigwyr’ honedig ar ddosbarthu arian a ddaw i goffrau cymunedau’r garreg las dan gynllun a elwir yn ‘Llewyrch o’r Llechi’.  

Llun- Paul W

Cadwch mewn cof mai ‘dan arweiniad Cyngor Gwynedd’,  wedi i’r Cyngor hwnnw dderbyn cymorth ariannol o Gronfa Ffyniant Bro y Llywodraeth, y daeth y newyddion da i olwg y cyhoedd. £26 miliwn yw’r swm a glustnodwyd ar gyfer gwaith megis, a dyfynnaf eto... ‘trawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis; sefydlu canolfannau dehongli ac ymgysylltu ym Methesda a Blaenau Ffestiniog’... ynghyd â briwsion eraill.

Fel y gwyddom, bu’r Gymdeithas Hanes leol yn y Blaenau wrthi ers blynyddoedd yn ceisio argyhoeddi Llywodraeth Cymru ac Amgueddfa Cymru o bwysigrwydd cael Canolfan Dreftadaeth i’r dre’ – PRIF Ganolfan lechfaol y BYD!  Ond er cynnal nifer fawr o gyfarfodydd, llawn siarad gwag yn aml, gyda swyddogion dylanwadol o’r ddau sefydliad uchod, dal i aros yr ydym am gymorth tuag at gael codi adeilad haeddiannol i gofio am gyfraniad y chwareli, a’u gweithwyr, tuag at economi’r ardal, Cymru a Phrydain dros y blynyddoedd. Onid yw’r fro hon, oedd unwaith yn cyflogi bron i bum mil yn ei chwareli niferus (mwy na sy’n byw yma bellach!) yn deilwng o gael y gydnabyddiaeth y mae yn ei haeddu?

A pham rhoi blaenoriaeth i bentre’ Llanberis dros dref oedd yr ail fwyaf, ar ôl Wrecsam o ran poblogaeth, dechrau’r 20fed ganrif? Onid rhwbio halen i friw oedd datblygu’r amgueddfa yn Llanberis, ac yn waeth fyth y sarhad o chwalu rhes o dai chwarelwyr gynt yn Nhanygrisiau yn y 1990au, a’u hailgodi ar safle’r amgueddfa newydd yn Llanbêr. Onid yw’n amser i gynghorwyr, tref a sir, a chynrychiolwyr eraill i fynd ati i ofyn sawl cwestiwn perthnasol, er lles ein cymuned yma?  

Mae angen atebion i ambell ddatganiad gan ‘arweinwyr’ y Cyngor Sir, parthed datganiadau yn yr erthygl yn ‘Newyddion Gwynedd’.  Yn gyntaf, beth yw’r cynlluniau i ‘drawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis’, a faint o gyfran o’r £26 miliwn o bunnoedd fydd hynny?  

Yn ail, a chwestiwn pwysig i ni ym mhlwy’ Ffestiniog, beth yw'r ‘canolfannau dehongli’ a fwriedir i’w codi yma ac ym Methesda, a faint o gyfran o’r arian mawr gaiff ei neilltuo ar gyfer hynny tybed? Byddai’n newyddion aruthrol o dda cael gwybod mai Canolfannau Treftadaeth, yn cael eu rhedeg dan nawdd Amgueddfa, neu Lywodraeth Cymru fyddai’r ateb. Ystyriwch hyn: Oni fyddai’r math hyn o ddatblygiad yn fendith hir-ddisgwyliedig i economi Blaenau Ffestiniog, a’i phobl, wedi gorfod diodde’ dirywiad anferthol yn ei heconomi, ar bob lefel. Nid wyf am ddechrau cofnodi ystadegau’n ymwneud a’r dirywiad a ddaeth heibio’r hen dre’ dros y blynyddoedd diweddar, ond mae’r cyfnod fel cymdeithas drefol lwyddiannus wedi mynd heibio ers tro.

Bu i aelodau o’r Gymdeithas Hanes gyfarfod â swyddogion yn cynrychioli Llywodraeth Cymru a’r Amgueddfa Lechi, Llanberis yn ddiweddar, a chael gwybod bod cymaint â thros 30 yn cael eu cyflogi yn amgueddfa Llanberis bob haf, a miloedd o ymwelwyr yn dod yn eu ceir a’u bysiau yno’n swydd bwrpas i gael hanes y diwydiant oedd mor flaenllaw yno. Na, dim sôn am gyfraniad chwarelwyr Blaenau Ffestiniog i’r diwydiant hwnnw o gwbl. Onid ydi’n hen bryd i gyfraniad y gweithwyr diwyd rheiny gael ei gydnabod deudwch?  A fyddai’n ormod disgwyl i chithau, ddarllenwyr brwd Llafar Bro i roi pin ar bapur a chysylltu â’r sefydliadau ac unigolion sy’n euog o gau llygaid i sefyllfa echrydus eich annwyl gynefin?

Mae Blaenau Ffestiniog, fu unwaith yn dref lewyrchus iawn, gyda dyfodol disglair iddi yn wirioneddol grefu ar rywun ddechrau gwrando, cyn iddi fynd yn rhy hwyr.  Pigwr

Be ydych chi’n feddwl? Ydych chi’n cytuno efo’r Pigwr? Gyrrwch air! -Gol.

- - - - - - -

Tai Fron Haul

Dair blynedd yn ôl roedd yr Amgueddfa Lechi yn ‘dathlu’ symud tai Fron Haul o Danygrisiau i Lanberis, ac fe gyhoeddwyd llawer o'u deunydd hyrwyddo yn rhifyn Medi 2020 Llafar Bro.

Roedd son bryd hynny am osod bwrdd dehongli ar safle gwreiddiol y tai, ond hyd yma, does dim golwg o unrhyw weithgaredd ar y safle, ac mae cyflwr truenus yno.

Mi holodd Llafar Bro nhw ynglŷn â'u bwriad -neu beidio- i osod bwrdd gwybodaeth ar y safle. Meddai pennaeth yr Amgueddfa:

“Yn dilyn y prosiect yr ydych yn cyfeirio ato, bu trafodaeth ynglŷn â gosod bwrdd dehongli neu blac ar safle gwreiddiol tai Fron Haul. Trefnwyd cyfarfod efo’r cynghorydd tref, lle cadarnhawyd bod y tir mewn dwylo preifat. Bu mwy nag un ymgais i gysylltu â’r perchennog er mwyn symud ymlaen, ond yn anffodus ni fuom yn llwyddiannus.
Rydym yn parhau i fod yn gefnogol i’r syniad o osod plac. Fe awn ati i edrych eto ar ddatrysiad posib.”

Cyflwr y safle yn 2023. Lluniau- Paul W