Clwb Camera

Daeth tymor 2024/2025 i ben ddechrau mis Ebrill gyda chystadleuaeth cwpan y flwyddyn a chyda’r cyfarfod blynyddol yn cloi gweithgareddau.

Chris Parry o Benrhyndeudraeth oedd beirniad y gystadleuath ac yn gosod Rory Trappe yn gyntaf yn adran y printiadau a Dewi Moelwyn yn gyntaf yn yr adran ddigidol.  Dyfarnwyd llun Rory o Lyn Cwmorthin yn llun y flwyddyn.

 

Yn y cyfarfod blynyddol, etholwyd Dewi M. Williams yn gadeirydd, Patricia Cordney yn is- gadeirydd, Helen Kelly yn ysgrifennydd a Rory Trappe yn drysorydd.

Cyflwynwyd tlws ffotograffydd y flwyddyn i Stan Jones.

Hoffai'r clwb diolch i Gwmni ENGIE/FIRST HYDRO am ei haelioni’n darparu cymorth i gael offer cyfrifiadurol a thaflunydd digidol newydd i'r clwb.

Mewn cystadleuath print rhwng clybiau Cymdeithas Ffotograffiaeth Gogledd Cymru a gynhalwyd ganol Ebrill, daeth y clwb yn bedwerydd allan o bedwar-ar-ddeg.

Bydd y tymor newydd yn dechrau ar 17 Medi yn y Ganolfan Gymdeithasol. Croeso i aelodau newydd.

Dewi Williams

LLUN - Llyn Cwmorthin Rory Trappe
- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

 

Atgofion a Chymeriadau!

Dwy noson ddifyr yn cau rhaglen 2024-25 Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog 

Cyfarfu’r Gymdeithas ar nos Fercher, Ebrill 9fed i wrando ar sgwrs ddifyr gan Steffan ab Owain, un o’n haneswyr lleol, ar y testun  Ddoe ni ddaw yn ôl? 

Roedd wedi paratoi cyflwyniad yn llawn o hen luniau'r ardal, lluniau oeddynt yn amlwg yn goglais cof y mwyafrif yn y gynulleidfa ac oedd yn fwy na pharod i wneud sylw a rhoi eu barn wrth ateb gofynion Steffan am eu cof o sawl llun. Noson felly o ddwyn ar gof ac yn ôl Steffan, cwestiwn ydy testun y sgwrs ac nid gosodiad, gan fod y ‘ddoe’ oedd yn y lluniau a ddangoswyd yn dychwelyd yn bur aml yng nghof pawb.  

Aeth Steffan â ni ar daith gan nodi'r hyn a gofiai ar hyn a wnaeth yn blentyn, fel chwarae rowlio teiars i lawr Rhiw Dolwen neu wrth ‘sledjo’ yn Nhalweunydd. Aeth â ni o Ddolwen i fyny i Danygrisiau ac yna nodi atgofion o’r cymunedau a’r strydoedd oedd rhwng post Tanygrisiau a safle’r hen gae ffwtbol lle mae ffatri Metcalfe ers canol 1950au. O ble daeth yr enw crand Haygarth Park tybed?

Chwarel yr Oakeley. Roedd gan Steffan atgofion o chwarae a gweithio yn y cylch fel nifer yn y gynulleidfa yn amlwg. Roedd Steffan wedi cael llawer o’i wybodaeth o’r traddodiad llafar trwy sgwrsio â phobl hŷn ac roedd ganddo gof rhyfeddol am bwy oedd yn byw ac yn ble.

Noson gartrefol a lluniau diddorol oedd yn rhoi cyfle i bawb lynu efo’r testun. 

Diolch i Steffan, mae ganddo wybodaeth anhygoel am ein hardal ac yn wir mae’n gyfeiriadydd penigamp i’r ardal ac yn amlwg wrth ei fodd yn rhannu ei wybodaeth. Ac mae’r nifer sy’n dilyn ac yn amlwg yn mwynhau, ei golofn fisol yn Llafar Bro, sef ‘Stolpia’, wedi dysgu dipyn am yr ardal dros y blynyddoedd. Diolch iddo felly am noson ddiddorol a gwerth chweil.

Nos Fercher, 21 Mai, traddodwyd sgwrs olaf tymor 2024-25 pan ddaeth un o'n haneswyr lleol gorau,
Vivian Parry Williams, i draddodi ar destun gogleisiol, sef Hogia'r Cwt Letrig - y bu ef ei hun yn un ohonynt am y rhan fwyaf o'i yrfa - o 1967 hyd at tua 1991. 

Roedd hynny cyn iddo fynd i Goleg Harlech ac ymlaen i'r Brifysgol ym Mangor ac ennill gradd mewn Hanes.

Y Cwt Letrig yn fan hyn oedd Pwerdy Tanygrisiau a agorwyd yn 1963 ac a newidiodd fywyd rhai o bobl ifanc y fro trwy gynnig cyflogaeth dda a lleol. Yr ‘hogia’ yma oedd ei gyd-weithwyr ... ac fel pob grŵp o weithwyr, ceid cymeriadau ffraeth a doniol gyda'u dywediadau slic, a'r holl gampau a thriciau oedd yn perthyn i'r fath o grŵp o gyd-weithwyr clos! 

Ymysg y grwpiau hynny’r oedd y chwarelwyr, hogia'r post a hogia Crosville - i enwi ond rhai yn Siniog.

Roedd creu llys-enwau weithiau yn grefft ac yn digwydd mewn chwinciad gyda ffraethineb y grwpiau gwaith hyn. Soniodd Vivian am nifer o gymeriadau ac roedd llun ganddo ar y sgrîn trwy gydol y ddarlith i ni gael gweld at bwy yr oedd yn cyfeirio ... llun a dynnwyd tua dechrau'r 1970au. Rhestrodd rai o'r campau a'r doniolwch, ond hefyd, roedd yn talu teyrnged i'r cymeriadau hynny fu'n rhan bwysig o'i fywyd - a chymeriadau yr oedd y mwyafrif yn y gynulleidfa yn eu hadnabod. 

Tua diwedd y sgwrs, talodd deyrnged i Goronwy Owen Davies (Goronwy Post), fel un o'r cymeriadau a ddylanwadodd arno fwyaf yn ystod ei gyfnod yn y Cwt Letrig. Noson ddifyr iawn.

Cyhoeddwyd ar y diwedd fod y tymor drosodd a thalwyd terynged i'r holl siaradwyr am roi i ni dymor mor amrywiol, addysgiadol a difyr. Apeliwyd am siaradwyr ar gyfer y tymor nesaf ... rhoddir gwybodaeth yn Llafar Bro tua mis Medi am amserlen Tymor 2025-26 ...rhowch eich bryd ar ymuno efo ni y tymor nesaf a bydd croeso i bawb wrth gwrs ... hen a newydd. T

Tecwyn Vaughan Jones

- - - - - -

Dwy erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 2025

Campus!

Dathliadau lleol a llwyddiant i’r timau pêl-droed a rygbi.

Llongyfarchiadau enfawr i Glwb Rygbi Bro Ffestiniog a Chlwb Pêl-droed Amaturiaid Blaenau Ffestiniog ar ddod yn bencampwyr yn eu hadrannau eleni, a sicrhau dyrchafiad i chwarae yn yr haen nesaf i fyny y tymor nesa!

Daeth Bro yn bencampwyr Adran 3 y gogledd-orllewin trwy guro Bangor, ar Gae Dolawel, ar y 5ed o Ebrill. Y sgôr terfynol oedd 29 – 17, efo Dyfan Daniels, Math Churm, Sion Hughes, a Ioan Hughes yn cael cais bob un. Llwyddod Huw Evens i drosi derigwaith, ac mi giciodd Moses Rhys gic cosb yn llwyddianus hefyd. Carwyn Jones oedd seren y gêm.

Roedd yn ddiwrnod braf, a thorf dda wedi troi allan i genfogi, ac aelodau o dimau plant y clwb wedi rhoi dechrau da i awyrgylch y pnawn trwy groesawu’r chwaraewyr i’r maes trwy dwnel o faneri gwyrddion! Gwych bawb; llongyfarchiadau eto. Bydd edrych ymlaen garw at gael chwarae yn Adran 2 eto.

Daeth criw da o chwarewyr, hyfforddwyr, swyddogion a chefnogwyr i’r clwb ganol mis Mai ar gyfer y cinio blynyddol, a chroesawyd bawb i’r noson gan Sion Arwel Jones a’r cadeirydd Glyn Daniels. 

Darllenodd Rhian neges gan y llywydd, Gerallt Rhun, a diolchodd Huw James i’r chwaraewyr, y noddwyr, yr hyfforddwyr, y gwirfoddolwyr, y cefnogwyr a’r pwyllgor am eu cefnogaeth i’r Clwb ar hyd y tymor. Diolchwyd hefyd i’r staff am y bwyd blasus. 

Daeth Mr Alun Roberts o Undeb Rygbi Cymru draw i gyflwyno’r tlws i’r tîm a’u llongyfarch am fod yn bencampwyr Adran 3. Pob hwyl yn Adran 2 flwyddyn nesaf hogia’.

GWOBRAU: 
Chwaraewr y chwaraewyr: Huw Parry
Chwaraewr yr hyfforddwyr: Ioan Hughes
Chwaraewr y cefnogwyr: Huw Parry
Chwaraewr mwyaf addawol: Llion Jones
Cynnydd mwyaf: Ben Buckley
Clwbddyn: Callum Evans

Diolchodd capten y tîm Huw Parry i’r hyfforddwyr i gyd sef Huw, Sion, ac Elfyn am eu hymroddiad di-flino unwaith eto i’r Clwb. Cafwyd noson lwyddiannus a hwyliog iawn.

Ar ben arall y dref, daeth yr Amaturiaid yn bencampwyr adran 1 y gorllewin, Cynghrair Arfordir y Gogledd. 

Dim ond pwynt oedd y Blaenau ei angen i sicrhau eu lle ar frig yr adran erbyn canol Ebrill, ond bu’n rhaid gohirio’r dathliadau llawn, am nad oedd yn bosib chwarae yn erbyn y Mountain Rangers ar nos Fercher yr 16eg, oherwydd y glaw trwm. Ond daeth newyddion fod Caergybi -yn yr ail safle- wedi colli eu gêm hwythau, ac nad oedd felly yn bosib i neb gael mwy o bwyntiau na’r Chwarelwyr. 

Bu hen ddathlu yn nhafarn y Manod pan ddaeth yn amlwg eu bod yn bencampwyr! 

Ar y nos Fercher ganlynol, safodd chwaraewyr Bethesda Rovers mewn dwy res i groesawu’r Amaturiaid i’r cae a’u cymeradwyo fel pencampwyr, a chyflwynwyd tlws y gynghrair i’r tîm ar ôl y gêm yng Nghae Clyd yn erbyn CPD Mountain Rangers ar Ddydd Sadwrn, Mai 17eg.

Enillodd y Blaenau y gêm yn erbyn Pesda o ddwy gôl i ddim, a chyn hynny, ar y 21ain, roedden nhw wedi chwipio 6 heibio’r Fali. Sior Jones oedd seren y gêm honno, ar ôl rhoi 2 yn y rhwyd. Iwan Jones oedd seren gêm Pesda. Enillodd y Blaenau eu dwy gêm arall yn ystod y mis hefyd: 2-0 yn erbyn Caergybi ar y 5ed a 2-7 yn y Gaerwen.

Pob lwc i chi yn Uwchadran Cynghrair Arfordir y Gogledd hogia, mae’n amlwg eich bod yn haeddu eich lle yno!

Ar ôl llongyfarch y clwb ar ddod yn bencampwyr eu hadran, mae’n braf cael dathlu eto, a’u llongyfarch ar ennill Cwpan Her Sgaffaldiau Mabon yn Llangefni. Gwych!

Mae hen edrych ymlaen rwan am y tymor newydd; gwyliwch y cyfryngau cymdeithasol am fanylion gemau cyfeillgar cyn hynny.

Noson Wobrwyo'r clwb:
Chwaraewr y Rheolwyr - Cai Price 
Chwaraewr Ifanc y Rheolwyr - Sion Roberts 
Chwaraewr y Chwaraewyr - Iwan Jones 
Chwaraewr y Flwyddyn - Owain Jones-Owen
Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn - Sion Roberts 
Datblygiad Mwyaf - Elis Jones 
Chwaraewr y Cefnogwyr - Iwan Jones 
Prif Sgoriwr - Sion Roberts 
Clwbddyn y flwyddyn - Gary Flats
Maneg Aur - Bradley Roberts 
Diolch i Dei Wyn a Tom Woolway am greu’r gwobrau.

Mewn newyddion o’r Cymru Premier, llongyfarchiadau anferthol i Sion Bradley o’r Manod, ar ennill yr uwch gynghrair genedlaethol efo’r Seintiau Newydd, wedi iddo sgorio o’r smotyn yn eu buddugoliaeth diweddar yn erbyn y Bala. Gwych Sion!
- - - - - - - - - 

Addasiad o erthyglau a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 2025

Geiriau- PaulW. Lluniau o dudalennau facebook y ddau glwb.

 

Stolpia -Oes Gafr Eto?

Geifr Gwyllt ein Bryniau
Y mae hanes ein geifr gwyllt, neu eifr an-nof (feral) a geir ar fynyddoedd a bryniau Eryri yn ymestyn yn ôl ganrifoedd lawer a chredir bod rhai ohonynt yn ddisgynyddion i rai a oedd yno yn amser Gerallt Gymro yn y flwyddyn 1188 gan iddo gofnodi gweld rhai ar ei deithiau. Yn wir, cred rhai bod eu hil ar greigiau Eryri yn ystod Oes yr Haearn, neu‘n gynt, hyd yn oed.

Pan oeddwn yn hogyn yn yr 1950au, byddai gweld geifr hwnt ac yma ar greigiau Nyth y Gigfran, Cwmorthin a godre’r Allt Fawr yn beth gweddol gyffredin. Gyda llaw, os gwelid hwy yn crwydro i lawr i waelodion y mynydd, byddai’n arwydd o dywydd mawr i ddod ymhen ysbaid o rhyw ddiwrnod neu lai. 

Bu gostyngiad yn eu niferoedd am gyfnodau rhwng yr 1970au a’r 1990au, ond y maent i’w weld  ar gynnydd unwaith eto. Yn ddiweddar, a phan oeddwn yn mynd am dro efo Jes, fy ngast ddefaid ffyddlon, deuthum ar draws y creadur hwn yn y llun isod. Chwarae teg iddo, nid oedd yn fygythiol o gwbl, dim isho ein twlcio o gwbl, ac ar ôl imi dynnu ei lun, aethom o’n tri ar ein amryfal lwybrau. 

Ychydig ar ôl cyfarfod ein cyfaill corniog daeth i’m cof yr amser pan ddaeth rhyw hen fwch gafr i lawr o’r mynydd i’r Rhiw yn yr 1950au a dechrau crwydro o gwmpas y lle fel y byddai’r defaid a geid ar ein strydoedd gynt. Pa fodd bynnag, roedd hwn yn un digywilydd, yn drewi i’r entrychion, ac o dro i dro, byddai’n bwgwth ein twlcio efo’r cyrn mawr ar ei ben. 

Un prynhawn penderfynodd ein dilyn i fyny at siopau Market Place, ger y Neuadd, ac fel yr oedd hi’n digwydd bod, roedd yn dywydd cynnes iawn, ac roedd drws Siop Mr Penhall (tad Wyn a Melody) sef yr un agosaf at y North Western Hotel (Ring Newydd) yn llydan agored. Y mae’n rhaid ei fod wedi gweld rhywun yn dod allan o’r siop efo rhywbeth yn ei law a daeth i’w ben i edrych beth oedd i’w gael yno. Y peth nesaf a welsom oedd yr hen fwch yn mynd ar ei ben am waelod y cownter gwydr a’i dwlcio yn iawn nes yr oedd y jariau da-da a’r danteithion ar hyd y llawr. 

Y mae hi’n debygol ei fod wedi gweld adlewyrchiad ohono’i hun yn y gwydr ac wedi meddwl bod un o’i debyg eisio cwffas, ac iddo gael myll efo’r bwch dychmygol.

Wel, gallwch ddychmygu sut yr oedd Mr Penhall yn teimlo ar ôl i’r hen fwch greu llanast a gadael  drewdod yn ei siop a’i gaffi. Piciodd i nôl ei frwsh llawr a’i hel oddi yno i’r ffordd a chau’r drws yn glep arno rhag ofn iddo ddychwelyd yno. 

Os cofiaf yn iawn, bu’r hen fwch yn crwydro wedyn ger Y Cwm (Commercial Hotel) ac mae’n debyg bod rhywun wedi ei riportio i’r awdurdodau gan i Griffith Williams, Talweunydd (tad John, Rowenna, a‘r diweddar Dafydd) ddod heibio wedyn gyda'i fan a’i bacio i’w chefn a mynd a fo yn ôl i droed Moel Iwerddon, neu rywle, a dyna’r tro olaf inni ei weld.

Dywediadau am y Geifr
Y mae hi’n amlwg bod y geifr wedi bod yn ddylanwad arnom ar hyd y canrifoedd gan fod amryw o hen ddywediadau ac idiomau amdanynt yn ein hiaith. Dyma ychydig enghreifftiau.

Fel gafr ar daranau – yn llawn cyffro, neu mewn panig.
Pan ddel tro ar y geifr, yr afr gloff fydd ar y blaen.
Barf yr afr / Barf y bwch – y blodyn Tragopogon pratensis
Blew geifr - cymylau hirfain, weithiau gydag ychydig o dro arnynt - cirrus. Arwydd glaw.
Bwch dihangol (scapegoat)

- - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Y Wynnes Cymunedol

Mae'n debyg bod 17 menter gymunedol yn nalgylch Llafar Bro, gyda 77 o bobl ar eu byrddau ac mae'r Pengwern yn Llan Ffestiniog yn esiampl adnabyddus o sut mae mentrau cymunedol yn gallu bod yn destun llwyddiant.

Pan gaewyd y drysau yn Chwefror 2009, roedd sawl un yn ofni mai dyma'r tro olaf y gwelir tafarn yn Llan Ffestiniog. Ond, yn dilyn cyfarfod cyhoeddus yn fuan wedyn, fe benderfynwyd datblygu menter gymunedol i'w hailagor ac yma fe anwyd Pengwern Cymunedol Cyf.

Yn dilyn ymdrechion arwrol i godi arian a gyda chymorth Llywodraeth Cymru, fe brynwyd yr adeilad yn Mawrth 2011, a dros y misoedd wedyn, fe adnewyddwyd yr adeilad gan dîm ymroddgar o wirfoddolwyr. Fe agorwyd y bar a'r ystafell weithgaredd erbyn diwedd Mai 2011 ac ymhen blwyddyn wedyn, roedd y gegin a'r bwyty wedi ei hailagor. Roedd tair ystafell wely ar gael erbyn Tachwedd 2013, ble mae bellach naw ar gael. 

Mae’r weledigaeth tu ôl i'r Pengwern ar ei newydd wedd, wastad wedi bod er budd cymuned Llan Ffestiniog, ond drwy ddefnyddio adnoddau o fewn y gymuned ehangach i wella ymhellach ar y gwaith da y maent wedi ei gyflawni dros y ddegawd a mwy ddiwethaf.

Tra bod y Pengwern yn hen law bellach o fewn byd y mentrau cymunedol, mae yna adeilad hanesyddol lleol arall sydd dim ond yn cychwyn ar y daith o ailagor y drysau.

Wedi ei gofrestru fel gwesty'n wreiddiol, gwelwyd enw Y Wynnes ar Gyfrifiad 1871 (ond mae'n bosib y gall fod ychydig yn hŷn), cafodd ei gofrestru rhyw ddegawd yn ddiweddarach fel tŷ tafarn. Yn ôl yn sôn, roedd yna barchedig lleol gyda'r enw Wynne (does neb yn siŵr os mai enw cyntaf neu cyfenw ydoedd hwn) a oedd yn berchen ar nifer helaeth o lefydd yn y Manod ac felly credir mai dyma tarddiad yr enw Y Wynnes ar y dafarn hynafol hon.

Fe gaewyd drysau'r Wynnes yn 2017, ac yn ôl Nia Parri-Roberts, sydd wedi byw yn Manod ers dros dri degawd, er ei bod hi'n adeg trist iawn, roedd y trigolion "wedi meddwl y byddai rhywun arall yn ei gymryd drosodd" ac nad oeddynt byth wedi meddwl na fyddai'n agor eto. Ymhen hir a hwyr, dywedodd Nia fod y gymuned wedi "dechrau sylweddoli mai adfail oedd gena ni, a doedd o ddim yn mynd i ailagor heb i ni wneud rhywbeth am y peth."

Bellach, yn dilyn cyfarfod cychwynnol, ble fynychodd 60 o bobl a mwy a sawl un arall yn ymddiheuro na fedrant fynychu ar y noson, mae'r gefnogaeth tuag at y syniad o brynu ac ailagor adeilad oedd yn arfer bod yn nghalon cymuned Manod, rhywle oedd wastad yn brysur ofnadwy, wedi bod yn hynod galonogol ac mae trafodaethau ar y gweill i weld be ellir ei wneud i adfer yr adeilad hanesyddol yma. Pan blannwyd y syniad yma, roedd y trigolion yn ei gweld hi fel 'breuddwyd fawr', a'r frawddeg "fysa ni'n cicio'n hun os nawn ni ddim trio" i'w glywed yn aml – ond bellach, gyda chefnogaeth gref ymysg y gymuned leol, mae'n teimlo fod posib gweld dyfodol llewyrchus i'r Wynnes, fel tŷ tafarn, ond sydd a gweithredoedd eraill o fewn ei waliau yn ystod y dydd, megis siop, caffi, rhywle i bobl ifanc, hŷn, dysgwyr, crefftwyr...mae'r posibiliadau yn niferus! 

Rhoddir y gair olaf i Gwenlli Evans, un o'r bobl sy'n gweithio yn ddiflino i sicrhau dyfodol i'r adeilad - "Cadw’r hen Wynnes, a dod â lot o bethau eraill mewn iddo fo". 

Cadwch lygad dros y misoedd nesaf am unrhyw ddiweddariadau gyda'r fenter gyffrous hon ac fe ddymunwn bob lwc iddynt.
- - - - - - -

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025