Stolpia- Ogofeydd a Chrefftau

Gan fod ein colofnydd hirhoedlog Steffan ab Owain yn cymryd egwyl haeddianol, mae o wedi rhoi caniatâd i Llafar Bro edrych ‘nôl trwy’r archif a dethol darnau amrywiol o’i hen ysgrifau. 

Yn y bennod gyntaf yma, cawn bytiau o gyfres arall ganddo -Llên Gwerin- o 40 mlynedd yn ôl ym 1982, yn ogystal â darnau o gyfres Stolpia o 30 ac 20 mlynedd yn ôl, ym 1992 a 2002. 

Ogofeydd
Er fod yr ardal hon yn frith o lefelydd chwarelyddol, ychydig iawn o ogofeydd a geir yma, yn enwedig ogofeydd â hanes neu draddodiad iddynt. Gelwir dau hen ffermdy yng ngodre’r Moelwyn wrth yr enwau Ogo’ Llechwryn ac Ogo’ Oronwy ond nis gwn yn lle mae’r ogofeydd eu hunain ‘chwaith.

Cyfyng iawn yw ceg Ogo’ Stwlan heddiw ac er na fu’n ogof fawr erioed roedd yn haws cerdded i mewn iddi flynyddoedd yn ôl a chyn iddynt wneud y ffordd i fyny at y llyn. Ni chlywais am un chwedl ynglŷn â’r hen ogof ond os y cofiwch darganfyddwyd pen bwyell garreg gan R. Glyndwr Edwards ychydig bellter o’r fan honno rai blynyddoedd yn ôl pan oeddynt ar ganol gwneud y gwaith trydan.

Ogof Cwmbywydd - dywedodd un hen ŵr wrthyf fod ogof yng Ngwmbywydd (nid honno sy’ ar ochr y llwybr a olygir) a’i cheg wedi ei chuddio ag eiddew. Yn ôl yr hen gyfaill, mae’r ogof yn cyrraedd o Gwmbywydd i lawr i le gerllaw Plas Dolmoch ond nid oes neb sy’n fyw heddiw yn gwybod am ei dau ben. 

Clywais un arall yn dweud bod ogof yng nghyffiniau Cefn Trwsgwl ac i ŵr a fu’n lletya yn ‘Stiniog fynd a’i gi am dro heibio’r lle un tro a phan oedd yn mynd heibio man arbennig ar y gefnen aeth y ci i snwyro i rhyw dwll. Pan gyrrhaeddodd y dyn at y twll gwelodd bod math o risiau yn arwain i lawr i grombil ogof ond ni fentrodd i lawr y diwrnod hwnnw. Ychydig ddyddiau ar ôl iddo ddweud yr hanes hwn wrth gyd-weithiwr bu’r gŵr farw.

Crefftau llechi

Llun- Amgueddfa Genedlaethol Cymru

Gwnaed llawer o bethau o lechfaen gan ein teidiau, megis cloddiau, ffaniau, gratiau, pwysau papur (paper weight), atalfeydd drysau (door stops) a.y.b.

Un o’r gwrthrychau harddaf y gwelodd y diweddar Evan Williams, Talwaenydd, wedi ei wneud o lechfaen oedd ‘chest of drawers’. Gwnaed hi gan Dafydd Roberts, Tŷ Mawr, Talwaenydd ac yn argraffedig ar y ‘gist logellog’ ceid enw’r cerflunydd sef ‘David Roberts, Novbr 1867’. Tybed ymhle y mae hi heddiw? Ai ydyw wedi mynd o dan yr ordd?

 

Gwnaeth Robert Roberts (Moelwyn Fardd) lawer iawn o bethau o lechfaen, megis y garreg las gyda’r tair pluen a osodwyd ar furiau yr hen orsaf yn y Diffwys. Gwnaeth hefyd harmoniwm o lechfaen, a gwnaeth Ieuan Hengal y Traethau rigwm i’n hatgoffa o hynny.

‘Moelwyn Fardd yw’r unig Gymro
A wnaeth harmoniwm werth ei chofio
Fe ddylai hyn ei wneud yn uchel,
Gan bob dyn o fewn yr ardal.’

Un arall oedd Richard Williams (Wmffra Dafydd) yr hynafiaethydd a’r hanesydd lleol. Gwnaeth yntau lawer iawn o wrthrychau o lechfaen gan gynnwys cerrig beddi.

Wrth bori drwy lyfr cyfansoddiadau Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog 1898 sylwais fod cystadleuaeth wedi bod yno am y gorau i wneud ‘Drych mewn llechfaen’. Cynigid gwobr o £1.10s i’r gorau – ac yn ôl yr hyn y gwelais, un o’r enw W. Herbert, Caerdydd, a enillodd. Ys gwn i pwy oedd y gŵr hwn? A oedd ganddo gysyltiad a’n hardal?

Yn Eisteddfod Daleithiol Gwynedd a gynhaliwyd ym Mlaenau Ffestiniog yn 1891 cynigid gwobr o 3 gini i’r gorau am arlunio ar lechen. Yr enillydd oedd W.J.Roberts, Arlunydd (a ffotograffydd?), Blaenau Ffestiniog.

Tri chan mlynedd yn ôl -mwy neu lai
Oddeutu dechrau’r ddeunawfed ganrif dim ond rhyw 80,000 o dai oedd yng Nghymru, ac amcangyfrifir fod tua 400,000 o boblogaeth yma. Wel, am braf, ynte?  Digon araf deg oedd bywyd pob dydd yn yr amseroedd hyn ... dim tensiynau ... dim ‘stress’ ... wel, yn sicr, dim cymaint ag y sydd heddiw. 

Poblogaeth plwyf Ffestiniog oddeutu tri chanmlynedd yn ôl oedd tua 460, ac yn y flwyddyn 1700 ganwyd deuddeg o blant yma a bu farw deuddeg o bobl. Ni phriododd neb yn ein plwyf yn ystod y flwyddyn 1704 na’r blynyddoedd 1709 a 1710 chwaith. Cofier, nid oedd siop o fath yma tan agorwyd siop ‘Meirion House’ tua 1726. Prif gynhaliaeth y trigolion oedd cig eu da byw ac ychydig o geirch, ac mewn degawdau diweddarach ceid ychydig o haidd a thatws, efallai.

Erbyn y flwyddyn 1780 ceid tua 54 o ffermydd a thyddynnod yn ein plwyf ac un neu ddau o fythynnod, megis Bwth y Cleiriach a’r Ysgol Newydd, efallai. Talai lle fel Plas Dolymoch rent neu dreth o tua £30 y flwyddyn, Bron y Manod £9 a Llwyn y Gell £3. Cofier, nid oedd pawb yn dlawd, ac os edrychwn ar rai o ewyllysiau pobl y plwyf gwelwn nad oeddyn ar glemio, fel y dywedir. Er enghraifft, yn 1729 gadawodd Robert Cadwaladr, Cwm Bywydd gymaint o £40 yn ei ewyllys i’w ferch Catherine, £15 i’w ferch Elen a £5 i’w ferch Margaret, a’r gweddill i’w wraig, a chredwch chi fi roedd hyn yn dipyn o arian yn y 18fed ganrif.

Cofiwch bod archif Llafar Bro ar gael i bawb yn Llyfrgell y Blaenau, wedi eu rhwymo mewn clawr caled deniadol, fesul blwyddyn, o 1975 hyd 2019. Gobeithiwn y bydd y gwasanaeth llyfrgell yn medru parhau i rwymo’r blynyddoedd i ddod hefyd.

- - - - - -

Ymddangosodd yr uchod yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2022

Cynefin a Chymuned i Blant

Bu 2021-22 yn gyfnod cyffrous i ni ac i griw o blant Bro Ffestiniog wrth i ni gael gwneud gwahanol weithgareddau a chael profiadau anhygoel gan arweinwyr lleol gyda chynllun Cynefin a Chymuned i Blant. Gyda diolch i Mantell Gwynedd am ariannu’r cynllun.

Bu'm yn ymweld yn wythnosol a choedlan fach y mae’r Dref Werdd wedi bod yn ei datblygu dros y blynyddoedd diwethaf. Cawsom ddysgu sgiliau newydd fel dod i adnabod coed a phlanhigion, adeiladu den, dysgu am gynefinoedd bywyd gwyllt, gwneud celf a chrefft naturiol a choginio ar dân agored.

Trefnwyd sesiynau misol hefyd dan arweiniad gwirfoddolwr lleol, a chawsom amrywiaeth dda o brofiadau i ddysgu am ein cynefin a’n cymuned leol.

Hoffem ddiolch yn fawr i bob un o’r arweinwyr - Elfed Wyn Ap Elwyn, Paul Williams, Daniel Griffith, Eurig Joniver, Catrin Roberts, Gai Toms, Sel Williams, Meilyr Tomos, criw Yr Ysgwrn, Hefin Hamer, Pred Hughes a Dewi Prysor am sesiynau difyr iawn ac am roi eu hamser i blant Bro Ffestiniog.

 

I ddathlu holl lwyddiannau’r plant dros y flwyddyn, bûm yn gwersylla am noson ym Mhenrhyn fis Mehefin. Cawsom lawer o hwyl ond dim digon o gwsg! Fe fûm yn trochi rhwydi a gweld pa fath o fywyd gwyllt oedd yn byw yn y pyllau, chwarae gemau a gwneud pilates yn yr awyr agored cyn cael siocled poeth o amgylch y tân.

Derbyniodd bawb dystysgrifau Gwobr John Muir am eu hymdrechion. 

Llongyfarchiadau mawr iddynt oll. Gan obeithio y byddwch yn mynd ymlaen i rannu eich sgiliau newydd a’ch gwybodaeth am eich cynefin a’ch cymuned gydag eraill.
Pob lwc i chi gyd a pheidiwch â bod yn ddiarth!
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2022

 

Cynulliad Hinsawdd Bro Ffestiniog

Cadi Dafydd sy’n adrodd yr hanes 

Siarad gwag a dim digon o weithredu... dyna un o’r problemau mwyaf yn wyneb yr argyfwng hinsawdd, hyd y gwela i. Mae’r ffeithiau yna mewn du a gwyn i’n dychryn ni i ymateb, ac mae nifer o’r atebion wedi cael eu cyflwyno’n glir i wladwriaethau.

Pam, felly, a finnau’n lled-sinigaidd ynghylch pwyllgora a thrafod hyd syrffed, fy mod i wedi cofrestru i fynychu Cynulliad Cymunedol Bro Ffestiniog ar yr Hinsawdd? Efallai mai’r un elfen sinigaidd sy’n perthyn i fi sydd wrth wraidd hynny, a phryder bod ymatebion llywodraethau a chwmnïau mawrion ddim yn ddigon. Rhaid felly, yn wyneb y ddrwgdybiaeth honno, weithredu’n lleol.

Nod a phwrpas mudiad GwyrddNi yw hybu, hwyluso a chyd-lynu gweithredu cymunedol i drio gwella’r sefyllfa, a dros y tair wythnos ddiwethaf, mae tua 50 o drigolion Ffestiniog wedi bod yn dod ynghyd yn y Ganolfan. Mae trafod gyda llond stafell o bobol sy’n rhannu’r un dyhead i weld dyfodol gwell wedi bod yn chwa o awyr iach, a gweld awch yn y gymuned i rannu arfer da, wedi bod yn braf.

Cawsom sgwrs ddifyr gan Ceri Cunnington wnaeth danio awydd i weithredu’n lleol, a’n hatgoffa am yr holl adnoddau sydd gennym ni yma’n barod i hwyluso hynny. Mewn grwpiau, buom ni’n trafod yr adnoddau naturiol a’r seilwaith sydd gennym ni yn yr ardal i helpu’r hinsawdd, yn ogystal â thrafod yr hyn y gellir adeiladu arno.

Yn y drydedd sesiwn, daeth panel o arbenigwyr ar natur ac amaeth o’r ardal atom i’n hatgoffa bod rhaid i’r ymateb i newid hinsawdd fod yn un sy’n mynd tu hwnt i ystyriaethau dynol. Cafwyd sgwrs gan Bini Jones, sy’n ffermio’n organig yn Nhŷ Isa; Ryan Williams sy’n gweithio gyda Bini; y Cynghorydd Elfed ab Elwyn, sy’n ffermio yn Nhrawsfynydd; a Catrin Roberts, sy’n arbenigo ar rinweddau planhigion, am rôl y byd naturiol a ffermio yn yr ymateb.

Wrth adael gyda llond ein boliau o datws pum munud, roedd yna deimlad o fod eisiau gweithredu gyda sawl aelod yn barod iawn i rannu eu harbenigedd ac eraill yr un mor barod i ddysgu a gweithredu. Gobeithio y bydd y sesiynau nesaf yn gyfle i roi’r maen i’r wal go iawn.

10% cyfoethocaf y byd sy’n gyfrifol am tua hanner allyriadau carbon y byd, ac felly yn dal yr allwedd i gyfran helaeth o’r datrysiad. Ond, dw i’n sylweddoli hefyd bod yn RHAID i bob un wan jac ohonom ni weithredu. Ac mae un peth yn sicr o’r Cynulliadau, mae yna gyfoeth o frwdfrydedd yn ein congl fach ni o’r byd dros weithredu.

I ddysgu mwy am GwyrddNi ewch draw i www.gwyrddni.cymru neu dilynwch nhw ar y cyfryngau cymdeithasol. 

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2022

BRIWSION: Blas y Tir

Ychydig o hyn, llall, ac arall am hen arferion prynu a gwerthu Bro Stiniog, o nodiadau’r diweddar Emrys Evans. Diolch i’r teulu am ganiatâd i’w cyhoeddi. Bu’r Sioni Winwns yn y newyddion yn ddiweddar, gan fod eu cyfnod yn gwerthu eu cynnyrch yng Nghymru wedi dod i ben, diolch mae’n debyg i fiwrocratiaeth Brecsit aballu. Roedd y Sionis ‘lleol’ yn un o’r meysydd yr oedd Emrys wedi sgwennu amdanyn nhw, ymysg ei gofnodion am yr ardal.

Nionod o Lydaw
Yn yr hydref deuai dynion o bob oed trosodd o Lydaw i werthu nionod, a deuent o ddrws i ddrws i gynnig cadweini i wraig y tŷ. Golygfa ddigon cyffredin oedd gweld y ‘dyn nionod’, ei iau dros ei ysgwydd a chwech neu wyth cadwyn yn hongian ar ei dau ben yn curo’r drysau.  Wrth ymyl, yn pwyso ar wal byddai ei feic, a rhagor o gadweini arno.  Swllt a dimai fyddai pris cadwan o nionod yn y dau-ddegau a’r tri-degau.  Fel arfer yr un rhai fyddai’n dod bob blwyddyn.  A’r un dyn fyddai’n dod i’r Manod am sawl blwyddyn.  Llydaweg neu Ffrangeg fyddai eu hiaith, a gwnai rhai ymdrech i gael rhywfaint o grap ar y Gymraeg. Cynigiai un oedd yn dod o gwmpas y Manod yn y dyddiau cynnar ei nionod gyda’r cwestiwn: “Nionod, Mari Bach?”   ‘Roedd pob merch yn ‘Mari Bach’ ganddo, ac aeth pobl i’w alw yntau yn ‘Nionod Mari bach’.   Yr unig gyfnodau pryd y collwyd cael nionod Llydaw oedd blynyddoedd y ddau Ryfel Byd – 1914-1918 a 1939-1945, gan na allent hwylio drosodd i Gymru     

 

Tatws Morfa Bychan
‘Roedd blas arbennig ar rhain, a byddai disgwyl eiddgar am weld ceffyl a throl tyddynwr neu ddau arferai ddod i fyny i’r ardal yn flynyddol, a buan iawn y byddai’r newydd yn mynd o dŷ i dŷ i gyhoeddi eu bod wedi cyrraedd. Gan fod Morfa Bychan ar wastad y môr ‘roedd pethau’n aeddfedu’n gynharach nag yn ardal Ffestiniog.  Wedi bod yn bwyta hen datws drwy’r gaeaf, amheuthyn iawn oedd cael tatws newydd yn y gwanwyn.  Ond hefyd, ‘roedd blas cwbl arbennig iddynt.  Y rheswm am hyn, medd rhai, oedd am eu bod yn cael ei tyfu mewn pridd tywodlyd a gwymon y môr wedi ei roi yn y rhychau yn wrtaith. Ond ‘roedd ansawdd arbennig i’r dysen hefyd – ‘roedd lliw cochaidd ar ei chroen, ac yn dysen sych a blawdiog. Oherwydd hyn gelwid hwy yn “Tatws Cochion Bach Morfa Bychan”.

Llefrith
Ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd byddai gwas ffarm Can Coed Isa yn dod i fyny o Faentwrog i Ffestiniog mewn trol a cheffyl i werthu llefrith. Byddai’r llefrith mewn dwy ‘sten lefrith enfawr ym mhen blaen y drol, ac yn cael ei fesur mewn peintiau a chwartiau. ‘Roedd hwn yn lefrith oedd wedi ei odro y bore hwnnw. ‘Roedd y gwas yn arddwr hefyd, ac yn eu tymor deuai a llysiau a ffrwythau yn y drol i’w gwerthu.  A chan fod tir Maentwrog yn fwy ffrwythlon, a phethau’n aeddfedu’n gynt nag yn ‘Stiniog, ‘roedd galw mawr am y llysiau hyn. 

Er fod ambell i rai lleol yn gwneud eu bywoliaeth drwy werthu llefrith o dŷ i dŷ, ac ambell i ffarm hefyd â rownd lefrith ganddi, ‘roedd gwas Can Coed Isa wedi gwneud ei le yng nghanol y cyfan a chyda’i siar o gwsmeriaid ffyddlon.  Yn yr hydref, pan fyddai’n adeg chwarae concyrs, byddem ni fel hogia yn closio at was Can Coed.  Gwyddem fod coeden gastanwydden neu ddwy ar y ffarm a bydden yn gofyn iddo ddod a rhai i ni.  Gwnai hynny, hefyd, chwarae teg iddo.

Llaeth Enwyn
Dydd Sadwrn -y bore yn amlach na dim- y deuai ffarmwr Pen y Bont, Gellilydan, gyda’i drol a cheffyl i werthu llaeth enwyn o gwmpas y tai.  Bu’n dod yn wythnosol felly yn ystod dauddegau a thridegau y ganrif ddiwethaf, ac eithrio ambell i fwlch pan fyddai’r gwartheg ddim yn llaetha’n ddigon da.  ‘Roedd ei laeth enwyn yn arbennig o dda a blasus – “yn fwyd ac yn ddiod” fel y dywedid.  Dyna fyddai ein ‘gwin’ ni gyda chinio dydd Sul. Gwneid ‘shot’ ohono hefyd ar gyfer te o’r chwarel ar dywydd poeth. 

Cig
Oherwydd cyflwr amaethyddiaeth mae llawer o ffermwyr wedi arall gyfeirio, ond nid rhywbeth newydd ydy hyn.  Byddai ambell i ffarmwr yn gwneud hynny ganrif a mwy yn ôl.  Arferai tenant Fferm Truan yng Nghwm Tryweryn droi’n gigydd ar ddyddiau Gwener a Sadwrn – Gwener i ladd a pharatoi y cig, a’r Sadwrn i ddod i dre’r Blaenau i’w werthu.  Bu’n gwneud hyn yn rheolaidd am lawer blwyddyn. Gan mai byw ar eu hadnoddau eu hunain fyddai ffermydd yn gyffredinol, ‘roedd ffermwyr wedi arfer lladd anifeiliaid i’w defnydd eu hunain.  Un cam ymhellach oedd ei gynnig ar werth i’r cyhoedd, a gwneud elw o hynny.   Golygfa gyffredin ar y Sadwrn oedd car a cheffyl y cigydd/ffermwr o flaen tŷ ni, ac yn galw mewn tai eraill o gwmpas.  Gan fod perthynas rhwng teulu Truan a’n teulu ni– ‘roedd gwraig Truan yn chwaer i nain (Hannah) , mam fy mam.      
(Y tro nesa: Blas y Môr)

- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2022  

(heb y llun, gan PaulW)

Yn rhifyn Medi 2022: BLAS Y MÔR
 

Llawer Mwy ‘na Llwybrau Beics

Mae Antur ‘Stiniog yn dathlu 10 mlynedd o weithredu fel un o fentrau a busnesau cymunedol mwyaf arloesol Cymru. 

Ers tywys y beicwyr cyntaf i ben mynydd cribau mae’r fenter yn cael ei chydnabod trwy Gymru fel un sydd wedi bod yn arwain y ffordd wrth fynd ati i fanteisio ar, ac ail-fuddsoddi arian sydd yn cael ei gynhyrchu gan ‘ymwelwyr’ er budd y gymuned leol. 

Gweledigaeth graidd y criw ymroddgar lleol o wirfoddolwyr sydd yn gyfrifol am Antur Stiniog ydi codi ymwybyddiaeth a dangos ei bod hi’n bosib i ni fentro a meithrin uchelgais fel cymuned wrth sicrhau bod asedau ac arian yn aros ac yn cylchdroi yn lleol.

Ers agor y llwybrau beicio mae’r Antur wedi defnyddio’r elw sydd yn cael ei gynhyrchu ar lethrau Cribau i ddatblygu a gweithredu nifer o brosiectau y tu hwnt i ‘dwristiaeth traddodiadol’ megis cynlluniau hyfforddiant i bobl ifanc a datblygu asedau ac eiddo cymunedol ar y stryd fawr.

Be nesa?

Mae cynlluniau cyffrous ar y gweill yn y tymor byr a’r hir-dymor i gyd-weithio yn bellach wrth edrych ar ddyfodol ein stryd fawr a cheisio mynd ati i sicrhau ei fod yn gynaliadwy yn economaidd a chymdeithasol, ac yn ateb gofynion y gymuned yn nhermau masnach, gwasanaethau, mwynhau a chymdeithasu.

Mae’r gwaith yma wedi cychwyn o ddifri yn diweddar gyda phrynu Siop Eifion Stores a sicrhau bod yr adnodd gwerthfawr yma yn parhau i fasnachu yn gynaliadwy wrth ateb gofynion y gymuned yn hytrach na chael ei werthu i rywun cefnog o’r tu allan, ei wagio, ei adael yn segur, ac yna’n dirywio.

Erbyn hyn mae cynlluniau cyffrous ar y gweill hefyd i ddatblygu nifer o eiddo segur ond pwysig ar y stryd fawr a byddwn yn trafod a gwrando ar syniadau lleol wrth fynd ati i’w datblygu. Mae’r rhain yn cynnwys Aelwyd yr Urdd, Siop Ephraim a Caffi Bolton.

- - - - - - - 

Ambell lun o'r dathliad a fu yn Siop Antur Stiniog ynghanol y Blaenau ar y 4ydd o Fedi 2022 (lluniau PaulW)

Estella

Y Cledrau

Ymddangosodd yn wreiddiol (heb y lluniau) yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2022