Cwpan Nazareth Nadolig 1897

Ychydig wythnosau yn ôl, roeddwn yn digwydd bod yng Nghaffi Antur Stiniog yn cael paned, pan alwodd un o’r staff arnaf. Roedd gŵr o’r enw Brian Jones a’i wraig wedi teithio i’r Blaenau o Fryste er mwyn olrhain hanes ei dad, oedd yn byw yma ganol y ganrif ddiwethaf. Mi gawsom ni sgwrs ddiddorol iawn, a dywedodd mae William Haydn Jones oedd enw ei dad; roedd yn byw yn un o’r strydoedd oddi ar stryd fawr y dref.

Dywedodd hefyd fod ganddo gwpan yn ei feddiant ers degawdau, ac ar ôl deall am fodolaeth Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, a’r arddangosfa yn y caffi, dywedodd y byddai wrth ei fodd yn dychwelyd y gwpan i’r dref.

Cytunais i edrych am ychydig o hanes ei dad a gyrru’r canlyniadau ato. Felly dyma gysylltu â dau arbenigwr ar hanes lleol, sef Steffan ab Owain a Vivian Parry Williams.

Yn y cyfamser, ar ôl derbyn y gwpan, mi fum wrthi am ddwyawr a hanner yn ei glanhau! Wrth wneud, daeth y geiriau Nazareth Nadolig 1897 i’r golwg, ac hefyd fanylion y gwneuthurwyr oddi tani, sef Triple Deposit Mappin & Webb’s Princes Plate London & Sheffield (Roedd stamp siâp twll clo a’r rhif 9½ hefyd ar yr ymyl).

 

Ar ôl dipyn o ymchwil daeth Steffan i’r canlyniad bod Côr y Moelwyn wedi ennill cwpan mewn eisteddfod yng nghapel Nasareth, Penrhyndeudraeth yn 1897. Roedd Brian Jones wedi son fod ei dad wedi ei eni ar yr 2il o Hydref 1910, ac aeth Vivian i edrych yn fanwl ar gyfrifiad 1911 ar gyfer y Blaenau a chanfod fod William Jones yn faban 8 mis oed bryd hynny yn rhif 21 Lord Stryd.

Mi yrrais ganlyniadau ein hymchwil at Brian a daeth llythyr yn ôl ganddo’n fuan iawn yn diolch yn fawr am waith arbennig fy ffrindiau. Ychwanegodd bod ei daid yn chwarelwr yn Chwarel y Manod, ond hefyd -yn allweddol i’r stori hon- yn arweinydd Côr y Moelwyn yn y flwyddyn 1897. 

Mae’n edrych yn debyg felly mae’r gwpan a enillodd y côr yn Eisteddfod Nazareth Nadolig ydi’r un oedd ym meddiant Brian. Diddorol dros ben yn’de! Mi fydd y gwpan rwan yn cael ei harddangos yn un o gypyrddau gwydr y Gymdeithas Hanes, yn Nhŷ Coffi Antur Stiniog.

E. Dafydd Roberts
- - - - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2023