Sôn am dywydd 2

Ail hanner erthygl Bruce Griffiths, o'i gyfres Iaith 'Stiniog

Eira: dywedem bwrw eira, wrth gwrs, ond i mi mae pluo eira yn cyfleu’r peth yn dlws iawn. Cofiaf glywed eira mân, eira mawr: [Yn ôl Owen John Jones, yn ei Dywediadau Cefn Gwlad, mae ail linell: pluo’n fras, ond cynfas] tybed a ddywedid hyn cyn heth ddiddiwedd 1947? (Gair yn tarddu o’r Saesneg, mae’n debyg.) Bu’r ysgolion ynghau am chwe wythnos, os iawn y cofiaf. Cliriwyd Stryd Fawr y Blaenau ar gyfer cerbydau, ond golygodd hynny godi cloddiau o eira, uwch na’ch pen, ar hyd y pafin o bob ochr i’r stryd, gan adael felly lwybr cul fel twnnel, rhwng y mur eira a thu blaen y siopau. Gwasgfa fyddai trio pasio rhywun. Ym mhobman arall ceid lluwchfeydd anferth: dyn a ŵyr sut yr eid at ffermydd a thyddynnod cefn gwlad. Ni redai trenau na bysus am wythnosau, onid am fisoedd. 

Ond o’r diwedd oer i rewi, oerach i feirioli. ‘Dyna air tlws,’ meddai dysgwraig wrth Ann fy ngwraig yr wythnos o’r blaen. Cytuno! Dadmer a ddywedir ym Môn ac Arfon, a dadlaith/ dadleth yn y De. Y meiriol y galwem y cyfnod. Byddai Meirioli ym Meirionnydd yn enw tlws ar alaw, mi greda’ i. Holodd Ann am esgyrn eira, ymadrodd da ar gyfer gweddillion eira yn gorwedd mewn pantiau ar y mynydd, y byddai rhai yn dweud yn aros am ragor. Mae’n enw llyfr gan Robin Williams, ond ni wn i ddim ai fo a’i fathodd ai peidio. Ni chlywais mohono erioed yn y Blaenau.

Ar ôl glaw trwm, mi sylwasoch, mae’n siŵr, ar glytiau o ddaear ar y llethrau, yn loyw gan law. A oes neu a oedd gennym enw arnynt? Mi glywais yr enw clytiau Marsli gan bobl o ochrau Llŷn ac Eifionydd. Holais y Dr Trefor M. Owen, (gynt pennaeth Sain Ffagan) perthynas imi trwy briodas, ac un o’r ardal, a eglurodd mai enw merch oedd Marsli, ffurf ar Marjorie, a geid yn ei deulu ers cenedlaethau.

 Ar ôl glaw, siawns na welem enfys: dyna’r gair a gofiaf i, ond mi wn fod pont y glaw - enw tlws, addas - i’w glywed trwy rannau helaeth o Sir Feirionnydd a Sir Ddinbych, ac fe glywir yr enw yn y chwarae plant, (tebyg i Oranges and Lemons yn Lloegr) lle byddai dau blentyn, tan ganu ‘pwy ddaw, pwy ddaw dan bont y glaw?’yn cydio dwylo ei gilydd i ffurfio bwa y byddai’r plantos eraill yn rhedeg oddi tani nes y delid un trwy ollwng y ‘bont’ amdano/amdani! Clywir, neu fe glywid, hyn ym Mhenmachno, ond ni alla’i ddweud imi fod yn gyfarwydd â’r chwarae yn y Blaenau. Trueni, ynte? Buasai’n ffordd dda o ddathlu diwedd arni’n tresio glaw. (Gyda llaw: chi enweirwyr: nid ‘brithyll enfys’ mo rainbow trout, ond brithyll seithliw!) Gelwid diwrnod o law a heulwen bob yn ail yn ddiwrnod priodas llwynog.

Dyma ambell dric tywydd arall a gofiaf. A welsoch yr awyr yn heulog ac yn las, ond yn frith o gannoedd o gymylau bychain gwynion - nid arwydd o law er hynny. Cofiaf fy nghyfyrder Gwyn Thomas, pan oeddem yn crwydro o gwmpas Dolwen, yn dysgu imi mai traeth awyr, neu awyr draeth, oedd hynny (mackerel sky, a ddywed y Sais, am ei debygrwydd i gefn macrell). Rhyfeddod prinnach ydy’ cŵn haul: sef yr haul a heuliau eraill yn gylch trefnus o’i gwmpas, ond heb fod mor loyw a thanbaid. Cofiaf weld yr haul a thri chi o’i gylch, ar lan y môr yn Llanfair ger Harlech, yn 1976. 

Weithiau gellir gweld rhyw ddwsin o heuliau, yn ôl tystion geirwir. Arwydd o beth, ni wn i ddim. Sawl tro gwelais byst haul, sef pelydrau cryfion yn torri trwy gymylau trwchus [bysedd haul medd rhai –gol]. 

Bysedd haul, 'ta pyst haul ydi'r rhain i chi?

A beth am y nos? Ceir nosweithiau gweddol olau, wrth gwrs, megis noson olau leuad neu (efallai) noson loergan, ond mi fetia’i fod noson dywyll fel bol buwch neu fel y fagddu yn fwy cyfarwydd. Cyn imi anghofio: yn ei lyfr Blas ar Iaith Llŷn ac Eifionydd, nododd fy hen gyfaill, Bedwyr Lewis Jones, y sylw am Foel y Gest: ‘Pan fydd y Foel yn gwisgo’i chap/ Ni cheir fawr hap ar dywydd’, a’r un sylw am Garn Fadrun a’r Rhiw. Cofiaf yn iawn sôn am rybudd ‘y Moelwyn yn gwisgo’i gap’, ond ni chofiaf unrhyw ail linell fel’na. A gofiwch chi?

Oes arnoch awydd gwybod rhagor am y tywydd? Ewch i siop yr Hen Bost a holi am Am y Tywydd: Dywediadau, Rhigymau ac Ofergoelion, gan Twm Elias. Gwasg Carreg Gwalch, 2008 a Dywediadau Cefn Gwlad Owen John Jones (Gwasg Gee, 1977).  Byddai llyfr Bedwyr wrth eich bodd, o ran hynny (Gwasg Carreg Gwalch, 1987) a llyfr Trefor Owen, Welsh Folk Customs.
Bruce Griffiths.
-----------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020, fel rhan o erthygl hirach.

Gwthiwch ar y ddolen IAITH STINIOG i weld gweddill y gyfres.

(Lluniau- Paul W)