Trem yn ôl -Tŷ Canol

Erthygl gan Pegi Lloyd Williams.

Daeth i’m meddwl sôn tipyn am Tŷ Canol, Summerhill, yn dilyn rhaglen S4C ‘Ar Faes y Gad’ pryd roedd Owain Tudur Jones yn olrhain hanes rhai o beldroedwyr oedd wedi chwarae i Gymru cyn y Rhyfel Mawr 1914-1918.  Fe ddaeth yr amser iddynt hwythau fel bechgyn eraill y wlad a’r deyrnas ‘roi eu gorau’ i’r brenin a’u gwlad a derbyn pa beth bynnag fydda’r canlyniadau.

Roedd y cynhyrchydd am i Owain grybwyll rhywfaint o hanes ei deulu ei hun, sef ei ddau hen-hen daid, un o Stiniog a’r llall o Abergynolwyn, a’i hen-hen ewythr eto o Abergynolwyn.  Yn y cyswllt hwn gwelwyd Owain yng nghwmni ei daid Geraint Vaughan Jones yn cael ei dywys at ddau fedd, sef ei gyn-gyn daid a’i gyn-gyn ewythr. Bu i John Jones ei hen-hen daid yn Stiniog gael ei glwyfo’n ddrwg yn ei goes a’i anfon gartref cyn diwedd y gyflafan.

Llun -Owain Tudur Jones/S4C; o wefan Y Cymro. (Byddwn yn falch i gywiro'r manylion hawlfraint -cysylltwch)

Yng nghyfarfod Tachwedd rhoddodd Geraint sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog yn cyffwrdd ar hanes ei daid John Jones, fu am gyfnod maith yn cario glo a nwyddau efo ceffyl a throl.  Llaweroedd o blant y cyfnod yn cofio’r drol a’r ddau geffyl – Bess a Prince.  Roedd wedi priodi â Margaret Ellen (Margiad Elin) ac felly y down at dipyn o hanes Evan a Gwen Roberts yn symud yma o Benmachno tua 1870.

Buont yn byw yn ‘Bootie Alley’ sef rhesdai sydd dros y ffordd i’r Co-oparet (Swyddfa GISDA heddiw) a Siop Kate Pritchard (Cadi Pritch).  Yma y ganwyd yr unig ddau blentyn i oroesi – sef Margiad Elin (Margaret Ellen) a Evan John – y plant bach eraill i gyd wedi eu claddu ym Mynwent Eglwys Sant Tudcul, Penmachno.  Bu iddynt symud ymhen ychydig i fyw i Tŷ Canol, yn union du ôl i Bryn Awel.  Roedd rhywfaint o dir yn mynd efo Tŷ Canol gan fyddai gan Taid rhyw ychydig o wartheg, ac roed Nain yn gwneud rhyw geiniog neu ddwy yn gwerthu wyau.  Byddai’n gwybod i’r dim sut i wneud ‘cownt’ y wyau, a’r pres er nad oedd wedi derbyn addysg i ysgrifennu na darllen.  Ei thad oedd Sion Ifan, clochydd olaf Eglwys Sant Enclydwyn, Penmachno cyn iddi losgi i’r llawr, a chlochydd cyntaf Eglwys Sant Tudcul – yn ddwyieithog ac yn darllen ac ysgrifennu – y ddau beth oedd yn ofynnol (os yn bosibl) gan yr Eglwys os am fynd i mewn am y swydd ‘Clochydd’.

Un o Ysbyty Ifan oedd Evan Roberts – yn frawd i dad y cerddor a’r cyfansoddwr T. Osborne Roberts 1879-1948, a briododd ymhen amser â Leila Meganne y mezzo-soprano fyd enwog, ac fel un o’r ‘Sbyty, y tir oedd ei gariad cyntaf.

Y cofnod cynta’ sydd gen i am Tŷ Canol ydi 1809, ond yn sicr roedd yn bod cyn hynny.  Bu teulu’n dwyn yr enw Tyson yn byw yna ar wahanol gyfnodau, a hefyd mae’r enw Elizabeth Brymer yn ymddangos.  Byddai Evan a Gwen a’r plant Margiad Elin a Evan John wedi ymgartrefu yno tua’r 80au cynnar.

Mae Maldwyn Lewis yn ei lyfr atgofion ‘WIR YR’ yn sôn am yr ardal gan iddo gael ei fagu yn Richmond Terrace, ac er na fûm yn byw yn y cylch yna mae ei storiau yn cyd-fynd â’r rhai a glywais am blant oes gynharach yr ardal fach yna.  Byddai rhywun yn gwrando hyd syrffed ar hen storiau’r dyddiau cynt, ond erbyn heddiw yn edifar na fyddem wedi gwrando mwy.  Fe glywais sôn am Plas-yn-Dre, ac wrth gwrs am y Cocoa House ar y stryd fawr cyn cyrraedd yr Eglwys – yr hen Lyfrgell Gyhoeddus y dre’ cyn dyddiau’r British Legion.  Byddai Taid yn dod â Jane Alice fy mam i lawr yn ei law ar nos Sadwrn i gael powliad o bwdin reis yn y Cocoa House (fel roeddem ninnau’n yn ein hieuenctid yn edrych ymlaen am ‘Ice&Port’ yn siop Taddei’s.)

Gweithio yn chwarel Diffwys a chymryd gofal o’r tyddyn bu Taid nes gorfod rhoi gorau i’r chwarel oblegid yr ‘hen gryd cymala’ – a bwrw iddi gystal â medrai efo’r tyddyn.  Roedd yn licio tynnu ar ei getyn, a cherdded at y giat am fygyn cyn troi mewn, ac ar un noson braf fe welodd dair (neu bedair ydw i ddim yn siwr) ‘cannwyll corff’ – yn mynd i fyny’r llwybr at y chwarel (mae ‘gweld’ arwyddion damweiniau’n beth dieithr iawn erbyn hyn), ac fe wyddai bod yna gymaint â hynny o ddynion ar eu ffordd i’r chwarel i weithio nos i ‘dynnu petha peryg’ o dan y ddaear.  Dim ffôn symudol na dim y dyddiau hynny i geisio eu rhwystro – ac erbyn y bora roedd y dref a phawb yn gwybod am y trychineb.

Mae gen i lythyr sgwennodd Taid at Jane Alice sy’n darllen

‘Annwyl Ferch .... diolch am dy lythyr a’r papur chweugian .... Margiad Elin yn deud ei bod am sgwennu i ti’n fuan ... bydd y fuwch ola’n mynd wsnos yma – yr ocsiwn dydd Llun, asgwrn ein cefn ers blynyddoedd.  Dy fam bron a thorri ei chalon.  Y doman (lechi) wedi cyrraedd cae gwaelod.’  

Yn anffodus does dim dyddiad ar y llythyr, ond tybiaf y byddai hyn tua jest cyn dechrau’r Rhyfel Mawr 1914-1918.    
--------------------------------------------


Ymddangosodd yn rhifyn Ionawr 2017, efo addewid am fwy i ddilyn.

Ddoe a heddiw: Atgofion am Gwm Prysor

Erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 1987, gan Blodwen Jones

Fe’m ganwyd yn Darn Gae, Cwm Prysor yn y flwyddyn 1907 yn un o saith o blant.  Fferm oedd fy nghartref tua phedair milltir o’r pentref.  Doedd dim ond ceffyl a throl neu gerdded i bob man y dyddiau hynny.  Plaen iawn oedd y cartref.  Bwyd plaen cartre’ oedd ar y bwrdd bob amser ond popeth yn dda iawn.  Byddai fy mam yn corddi, felly roedd menyn cartre’ a llaeth enwyn bob amser ar y bwrdd.  Hefyd byddai’n pobi bara gwyn a bara ceirch.

Mawn a fyddai gennym yn danwydd a byddai crochan yn hongian uwchben y tan i wneud uwd neu lymru.  Gwisgem sana gwlân cartre’ yn y gaeaf, ac esgidiau lledr gyda chria lledr hefyd, a hoelion dan y gwadna’.

Doedd dim teganau gennym fel plant heddiw.  Aem gyda’n rhieni i’r capel ar y Sul i’r pentref.  Roedd capel yng Nghwm Prysor hefyd ac os gofynnai rhywun i’m rhieni pam mynd i’r pentref, yr ateb fyddai, ‘Rhaid pasio’r pistyll i’r ffynnon i gael dŵr glan’.

Edrych i lawr i Gwm Prysor o wely'r rheilffordd ym mlaen y Cwm. llun Paul W.

Cofiaf un nos Sul mynd i’r capel a’r newydd gawsom oedd bod Rhyfel Mawr 1914 wedi torri allan; ac roeddynt yn galw’r milwyr o’r gwersyll a oedd ger Rhiwgoch.

Trwy ein bod gryn bellter o’r Traws a’r ysgol ddyddiol rhaid oedd aros yn y pentref o fore Llun tan ddydd Gwener. Gyda gwraig weddw a’i merch Lowri y byddem yn aros ac er inni gael pob tegwch byddem yn falch iawn o weld nos Wener yn dod er mwyn cael mynd adref.

Gan ein bod yn byw ger afon Prysor, doedd yr un diwrnod yn mynd heibio yn yr haf heb inni fynd i sgota dwylo, neu hel llus yn y Garn, hel cnau ac eistedd yn y fan a’u torri efo carreg. Byddem yn helpu hefyd efo’r gwair, 'nôl y ceffylau a’u reidio at y tŷ heb na ffrwyn na dim yn eu pennau. Car llusg a fyddai gennym yn cario gwair. Doedd dim son am dractor yn y dyddiau hynny.

Nid oedd golau trydan chwaith, ond lamp olew annwyl a channwyll frwyn.  Byddwn wrth fy modd yn gwylio fy mam yn gwneud y canhwyllau.  Byddai rhaid casglu’r pabwyr yn gyntaf, plisgio wedyn a gadael rhyw un plisgyn heb ei bilio.  Wedyn twymo saim dafad mewn padell uwchben y tan, ac yna trochi’r canhwylla’ bob yn un yn y saim a’u hongian i sychu. Byddai fy nhad yn darllen llawer yng ngolau’r gannwyll frwyn.
--------------------------------------

Yn ogystal â rhifyn Medi '87, ymddangosodd yr erthygl yn llyfr ‘Pigion Llafar 1975-1999’ ac wedyn yn rhifyn Tachwedd 2016, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.

Trem yn ôl -Medal

Erthygl arall o lyfr ‘PIGION LLAFAR 1975-1999’.

Clod a Medal 

‘A fynno glod, bid farw’, meddai’r hen ddihareb, ond mae llawer i’w ddweud dros dalu teyrnged i berson tra byddo byw.  Dyna yw bwriad dyfarnu Medal T.H. Parry Williams, er mwyn cydnabod ac anrhydeddu gwasanaeth gwirfoddol a nodedig dros nifer helaeth o flynyddoedd i feithrin a hybu’r iaith a’r diwylliant Cymraeg mewn ardal neu gymdogaeth. 

llun gyda diolch o gyfri Flickr alunjones

Enillydd y Fedal yng Nghasnewydd [1988] oedd Mrs Laura Elinor Morris, gynt o Eirian, Trawsfynydd. I’r sawl sy’n adnabod Mrs Morris, gŵyr ei bod hi’n llwyr deilyngu’r gydnabyddiaeth hon.  Y cwestiwn a gyfyd yw, ble mae’r Eisteddfod Genedlaethol wedi bod yn ystod y ddegawd diwethaf na fyddai wedi dyfarnu’r anrhydedd iddi ynghynt?  Ond efallai mai gwell hwyr na hwyrach!

Hyfrydwch i garwyr y pethe oedd gweld yr Athro Bedwyr Lewis Jones yn gosod y Fedal am wddf Mrs Morris mewn seremoni fechan brynhawn Gwener yr Eisteddfod.  Cludwyd hi i lwyfan y pafiliwn gan ei mab, Dr Iwan Morris, a oedd yn Gadeirydd Pwyllgor Cerdd Dant yr ŵyl.  Yn ystod y cyflwyno, clywyd llawer am lafurwaith Mrs Morris ym myd canu ac adrodd, a hynny gyda chenedlaethau o blant a phobl ifanc yn y Traws.  Diau fod dyled y rhain yn fawr iddi.

Cyn belled â bod hyfforddi partion a chorau cerdd dant yn y cwestiwn, aeth parti Rhiannedd Prysor ar ei gofyn yn niwedd y 60au.  Enillodd yr ‘Apricot Ladies’, fel y galwyd nhw gan ryw hen wag, yr ail wobr yn Eisteddfod y Fflint (1969).  Ond yn yr ŵyl Gerdd Dant a gynhaliwyd yng Nghricieth yn yr un flwyddyn, cawsant y wobr gyntaf. 

Dilynwyd y bri hwn gyda buddugoliaethau yn Eisteddfod Rhydaman (1970) a Bangor (1971).  Er mai Haf fyddai’n gosod, Mrs Morris fyddai’n dehongli a hyfforddi.

Côr Gyfynys efo Côr Esquel yn Nhrawsfynydd ym 1979

Wedi dyddiau Rhiannedd Prysor, daeth Côr Gyfynys i fod.  Daeth y côr hwn yn ail yng Ngŵyl Gerdd Dant Harlech yn 1974, a daeth awr fawr eu buddugoliaeth yn Eisteddfod Genedlaethol Aberteifi yn 1976.  Bu’r Côr yn teithio Llydaw a bu iddynt ymweld â Phatagonia yn Hydref a Thachwedd 1980. 

Siom i’r aelodau ac i drigolion y Wladfa oedd na allai Mrs Morris fod gyda hwy ar y daith arbennig honno.
-------------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 1988, ac eto ym mis Medi 2016.
Dilynwch gyfres Trem yn ôl efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.

Trem yn Ôl -Gwaith Sets eto

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'. Ail hanner erthygl y diweddar Betty Perring.

Gwaith Sets Pengwern, Y Manod
(Parhad)

Gwelsom babell Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd yn cael ei chodi yn y cae lle mae ysgol y Manod nawr. Ar y pryd roedd y clwy coch (scarlet fever) o gwmpas a Moira a minnau yn edrych i lawr ar dŷ Leslie Darbyshire yn Nhyddyn Gwyn (roedd y clwy ar Leslie), a'r ddwy ohonom yn poeri deirgwaith i'r  awyr a dweud: 'Gobeithio na ddaw y clwy yn agos i mi na'm teulu'. Ofergoeliaeth? Nid dŵr o gafn gwartheg Tŷ Newydd Ffynnon a'm gwnaeth yn wael.

Wedi bod ar y 'Roman Road ' (meddem ni), llwybr sydd yn arwain o Ffordd Newydd ar draws ffrwd fechan at Lwyncrair, yn chwilio am genau goeg sych (lizard) oeddem. Ond cefais y syched mwyaf  dychrynllyd. Ow! R'on i'n sâl trannoeth; wedyn cur pen, dolur gwddf, brech –y clwy coch, wedyn y croen yn dod i ffwrdd. Twymyn y clwy oedd yn gyfrifol am y syched mae'n debyg.

                         Medal Eisteddfod yr Urdd, Stiniog 1936. Oes gennych chi luniau o'r Ŵyl?    Gyrrwch atom!                               (Llun Tecwyn Vaughan Jones)

Rhoddodd y ddamwain a gefais yng ngwaith sets Pengwern frêc arnaf am sbel. Chwech wythnos yn yr ysbyty, plât arian yn fy nghoes, baglau a graddio i ffon.

Byddai Moira (Rowlands) yn cael dimai gan ambell un am fynd i ddanfon menyn ffres (11 ceiniog neu swllt y pwys fyddai'r pris gan ei mam), a rhyngddom caem ddigon y fynd i Gonglywal i dŷ Nain Cynan Morris a Brenda Stone i gael potel o ddiod dail. Dimai y botel oedd hwnnw os oedd gennych botel a cheiniog os oedd hi'n rhoi potel i chi. Wedyn cychwyn am Lyn Manod trwy Gae Clyd ac yn ôl i lawr ar hyd yr inclêns i'r gwaith sets ac adref. Crwydrem fel hyn cyn bod yn ddeg oed.

Ychydig o hen fatiau wedi eu taflu dros wal fyddai'r ‘camp’ gennym ar yr ochr ar bwys y shŵt ac yna byddai'r criw yn rhoi tatws yn y tân, neu wneud chips (chips oeddynt yr adeg honno, rhyw bethau yn y chwarel oedd sglodion). Cofiaf fwyta rhai gan  bigo'r darnau allan, a coeliwch fi, roedd yna lawer  ohonynt, oblegid doedd dim coed go iawn yn tyfu'n agos i'r gwaith, felly ein tanwydd oedd bonion eithin ac ambell ddraenen ddu.

Er i mi fod yn byseddu'r col-tar, y seimiach, y dŵr carthion, y genau goeg yn y dŵr, cyrff anifeiliaid yn Llyn Top, yfed dŵr gwartheg Tŷ Newydd Ffynnon, rwyf yma o hyd! Efallai fy mod wedi caledu fy nghorff drwy hel germau bob yn dipyn.

Mae'n chwith meddwl fod y man cyfarfod plant y Manod wedi mynd. Mae arnaf hiraeth ar ôl yr hen 'Waith Sets'.
Betty (Lloyd) Perring  
---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn Mawrth 1990, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Tachwedd 2013 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl. Darllenwch bennod 1 yr hanes. 

Dilynwch gyfres Trem yn Ôl efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Trem yn ôl -Aelwyd yr Urdd

Pegi Lloyd Williams yn dewis erthygl arall o lyfr ‘PIGION LLAFAR 1975-1999’.
Y tro hwn cerdd gan Gwyn Thomas, a gyhoeddwyd yn rhifyn Gorffennaf 1982, ar achlysur ail-agor Aelwyd yr Urdd yn y Blaenau.

I’r sawl sydd â chof i weld y mae
Yn y neuadd hon, ddrylliau a darnau
O ieuenctid cenedlaethau
Yn nofio’n dyner fel yr arian wëau
Neu liwiau di-ri yr addurniadau
A’r balwnau hynny mewn hen ddawnsfeydd.

I’r sawl sydd â chof i weld y mae
Yn y neuadd hon, gadw-reiad a chwarae.
Mae yma atgofion, chwim fel plu badminton;
Mae yma beli gwynion hen egnïon
Yn bownsio eto ar y byrddau;
Mae’r lle’n bing-pong o weithgareddau.

I’r sawl sydd â chof i weld y mae,
Yn y neuadd hon, lu o hen ffrindiau,
Hen gariadon, hen fwynderau –
Maen nhw yma fel drychiolaethau
Addfwyn o’r chwe, y pump, a’r pedwardegau;
I gyd yn dyner – gan hiraeth.

I’r sawl sydd â ffydd i weld fe fydd
Y neuadd hon eto, eto o’r newydd,
Yn datsain gan sŵn ieuenctid;
A bydd yr hen firi, yr hen fwynder i gyd
Yn blaguro eto, yn bywiogi’n wyrdd
Yn neuadd newydd hen aelwyd yr Urdd.

[Lluniau -Paul W, Medi 2016]

-------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 1982, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Gorffennaf 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Trem yn Ôl -Gwaith Sets Pengwern, Manod

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'. 

Erbyn hyn ni allaf ddweud wrth fy wyres wrth fynd i’r Ysgol Sul yng Nghapel Bethesda: ‘weli di’r shŵt acw, dringais i fyny dros y talpiau gwenithfaen, o’r cryshar i fyny i’r awyr agored yn y top. Nid oes yna rŵan ond craith (un hagr, os ca’i ddweud) lle bu adfeilion diwydiant. Dechreuodd fy adnabyddiaeth o’r gwaith sets pan oeddwn yn byw yn 44 Heol Manod, hen offis y gwaith.

Wedi dechrau tyfu, ble roedd yr angen am ‘faes chwarae antur’ gyda’r gwaith sets wrth law? Roedd casgen gol-tar ar ei hochr a darn o bren gwneud si-so ardderchog. Arwydd o dyfu i fyny oedd gallu neidio o un wagen fawr y trên i wagen arall heb boeni am syrthio rhwng y ddwy gysylltydd a’r bympars.

Nid oedd yn bosibl chwarae yno heb gael col-tar ar eich dillad neu’ch dwylo a’ch coesau. Ein dull ni o gael hwnnw i ffwrdd oedd mynd i ryw boced yn ochr y wagen oedd yn llawn o rywbeth tebyg i saim, rhwbio’r col-tar efo hwnnw ac wedyn golchi’n hunain yn y ffos oedd yn rhedeg o Isfryn am Manod. Ychydig wyddem ni fod carthion yn mynd i’r ffos! Pan fyddai yn bwrw glaw byddem yn mynd i’r cwt conc (cwt concrit i’r dieithr). Yno byddai’r dynion yn rhoi’r cymysgedd mewn cafnau i wneud cwrbiau pafin. Roedd to sinc ar hwn felly roedd yn ddelfrydol ar ddiwrnod gwlyb.

Os byddem eisiau rhywun i chwarae nid oedd angen mynd i unlle heblaw’r gwaith sets ac os byddai awydd arnom i fynd ymhellach, cychwyn oddi yno, efallai i Lyn Top. Nid oedd Llyn Top yn lyn go iawn, dŵr wedi hel mewn twll lle bu rhywun yn cloddio oedd o, ac un gêm oedd mynd i dop y graig hefo llwyth o gerrig bach, gorwedd ar ein boliau a thaflu’r cerrig dros y dibyn ar gorff cath neu gi.

Defnyddid Llyn Top i’w boddi. Yr oedd hyn cyn dyddiau’r ‘vet’ yn Blaenau. Yr oedd Llyn Top yn ardderchog i ddal penbyliaid, llyffaint a genau coeg. Bu gennyf ddwsin o genau goegion mewn potiau jam ar sil y ffenestr gefn, ond un bore nid oedd yr un yno! “Wedi neidio allan mae nhw” meddai Mam.

O’r ‘ochor’ (ochr y mynydd; ochr y gwaith) gallem weld y byd a’r betws. Morgans plismon yn sythu, fo a’i wraig yn llond eu crwyn. Hannah Williams (Sir Fôn), ‘Mae Huw wedi cael gwaith efo ‘ffylau yn y chwarel’. Mrs Rolant Edwards yn sgwrio ‘sgidiau chwarel ar y wal fach yn y cefn. Ychydig wyddem y byddai ei hŵyr, Elwyn Edwards yn un o Brifeirdd Cymru.  Gwelem y prysurdeb o gwmpas Y Post - Mr Jones, Miss Iola a’r chwaer Miss Nellie, ac hefyd Bob (Simon) Roberts. Ffefryn y plant oedd Eban Huws yn y becws. Cofiaf fynd yno efo bara brith i’w crasu cyn y Nadolig.
[I'w barhau]
-Betty (Lloyd) Perring
---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 1990, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Hydref 2013 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Trem yn Ôl -Cynfal Fawr

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'.

Cynfal Fawr ... Beth ddaw ohono?

Mae ‘na nifer o bobl sy’n dechrau mynegi pryder ynglyn â chyflwr hen dŷ Cynfal Fawr oherwydd ei fod wedi bod yn wag cyhyd.  Dyma un o dai mwyaf arbennig yn ardal hon, cartre Huw Llwyd – ‘Milwr, bardd, meddyg, dewin!’ - a Morgan Llwyd, awdur y clasur ‘Llyfr y Tri Aderyn’. 

Mae’r cyfeiriad cynharaf a geir at y tŷ yn mynd yn ôl i 1480 pan oedd Rhys ab Ifan, hen daid Huw Llwyd, yn byw yno.  Wyrion i hwnnw oedd Owen, Rhys a Dafydd, tri bardd ‘yn canu ar eu bwyd eu hunain’ (hynny ydi, yn wahanol i’r beirdd arferol, doedden nhw ddim yn dibynnu ar noddwr i’w cynnal).  Mab Dafydd oedd y cymeriad lliwgar Huw Llwyd, ac ef, yn ôl traddodiad, a adeiladodd y rhan ddiweddaraf o’r tŷ  - ‘Tŷ cryf helaeth, muriau trwchus, ystafelloedd eang a chysurus’ yn ôl un dystiolaeth. 

Yn 1630, fe ganodd y bardd Huw Machno gywydd moliant i Gynfal, a’r tŷ hwn hefyd oedd testun cerdd Thomas Love Peacock, Headlong Hall.  Mae Huw Machno yn ei gywydd yn rhoi cipolwg inni ar ddiddordebau Huw Llwyd – y milwr, yr heliwr a’r pysgotwr, y bardd a’r meddyg:

Ei lyfrau ar silffau sydd
Deg olwg, gyda’i gilydd;
Ei flychau elïau’n lân,
A’i gêr feddyg o arian,
A’i fwcled glân ar wanas
A’i gledd pur o’r gloywddur glas;
A’i fwa yw ni fu o’i well
A’i gu saethau a’i gawell;
A’i wn hwylus yn hylaw
A’i fflasg, hawdd y’i caiff i’w law,
A’i ffon enwair ffein iawnwych
A’i ffein gorn a’i helffyn gwych,
A’i rwydau pan fai’n adeg
Sy gae tyn i bysgod teg.

Mae ‘Ei flychau elïau’ a’i ‘gêr feddyg’ yn gyfeiriad at ei allu meddygol. 

Yn un o lawysgrifau Peniarth, ceir Ellis Wyn o’r Lasynys (Y Bardd Cwsg) yn sôn am ‘Hen Physigwriaeth o Lyfr Huw Llwyd o Gynfal’.

Roedd y bobl gyffredin yn ofergoelus iawn yn y cyfnod, a chan fod cymaint o ddirgelwch ynglŷn â Huw Llwyd, a chymaint o allu yn perthyn iddo, yna rodden nhw’n credu’n sicr ei fod yn ymarfer y gelfyddyd ddu!  Dyna sydd tu ôl i’r holl storiau anhygoel amdano, yn arbennig ynglŷn â’i ‘bulpud’ yng Nghwm  Cynfal, a’i berthynas efo’r diafol a’r mân gythreuliaid. 

Pan fu Huw Llwyd farw, fe ganodd Huw ap Ieuan yr englyn yma :

Holl gampiau doniau a dynnwyd - o’n tir,
Maentwrog a ‘sbeiliwyd;
Ni chleddir ac ni chladdwyd
Fyth i’r llawr mo fath Huw Llwyd.

Roedd dylanwad Cynfal yn drwm ar Morgan Llwyd hefyd.  Fe wnaeth ef gyfraniad mawr i grefydd a dyneiddiaeth ei oes.  Yn Wrecsam y cafodd ei addysg, ac yno hefyd y bu farw, ac y claddwyd ef, ac mae Ysgol Morgan Llwyd yn dystiolaeth o hynny hyd heddiw.  Ond roedd ei galon yn ei henfro os ydym i gredu’r englyn yma o’i waith: 

O Meirion dirion i dario - ynddi
Yn dda ‘rwy’n dy gofio;
Nid hawddgar ond a’th garo
Fy annwyl breswyl a’m bro.

Samuel, mab Morgan Llwyd, a etifeddodd Cynfal ar ei ôl, a Christopher a Joseph Bushman, dau ŵyr iddo, oedd yr olaf o’r teulu i fyw yn Cynfal, er fod rhai o’r Llwydiaid yn dal yn yr ardal mor ddiweddar â throad y ganrif hon.  Disgynnydd iddynt, er enghraifft, oedd D. Llywelyn Lloyd Y.H. a adeiladodd Plas Meini.  Bu ef farw yn 1885.  Roedd un o’i ferched ar fwrdd llywodraethol Ysgol Sir Ffestiniog pan sefydlwyd honno yn 1895.  Priododd merch arall iddo, Ellen Alice ag E.R. Davies, Y Coleg Normal.  Bu hi farw yn 1920.  Os oes disgynyddion o’r teulu yma’n fyw heddiw, byddai’n ddiddorol cael peth o’u hanes.

Yn 1808, prynwyd Cynfal gan y brodyr Casson, y perchnogion chwareli, ac yna, ddiwedd y ganrif ddiwethaf, aeth yn eiddo Pierce Jones.  Arhosodd ym meddiant y teulu hwnnw am dros hanner canrif.  Teulu’r diweddar Mr a Mrs D.M. Jones oedd yr olaf i fyw yno.  Mae’r tŷ wedi bod yn wag am yn agos i bum mlynedd bellach ac yn siŵr o fod yn dirywio.

Cafwyd colled yn y cylch hwn pan dynnwyd hen blas Tanymanod i lawr.  Mi fyddai’n fwy fyth o bechod gweld lle o hanes a thraddodiad Cynfal yn mynd yng angof.”
***

Meddai Pegi Lloyd Williams wrth ail-gyflwyno'r erthygl yn rhifyn Mai 2016:
"Yn ffodus, gwyddom ers rhai blynyddoedd erbyn hyn bod Cynfal Fawr yn ddiogel yn nwylo Gwil a’i wraig hynaws, y Parch Anita Ephraim a’r plant."

---------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 1996, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Mai 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

Trem yn ôl -Argae Pandy'r Ddwyryd

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'. 
Y tro hwn gan Allan Tudor, awdur cyfres o erthyglau 'Sylwadau o Solihull', yn dilyn sylw i benblwydd Pwerdy Maentwrog.

Mae gennyf ddiddordeb mawr ym Mhwerdy Maentwrog ers pan oeddwn yn fychan, a minnau yn treulio llawer o amser ar fferm fy nhaid ym Mhenyglannau, sydd nepell o’r llyn a’r pwerdy.  Yr enw a arferid ar y llyn oedd ‘Llyn Dŵr’ – gwreiddiol iawn ynte!  Tybed a yw’r enw yn cael ei harddel heddiw yn y cylch?

O dan y dŵr, ger yr argae mwyaf, ar Afon Prysor, mae adfeilion Pandy’r Ddwyryd, cartref Lowri William. Hi oedd sylfaenydd y Methodistiaid yn y cylch.  Ar ôl gorffen y gwaith ar y llyn, a chyn i’r dŵr godi, tua 1928, trefnwyd gwasanaethau coffa i Lowri William gan y Capel yng Ngellilydan.  Daeth nifer fawr i’r cyfarfodydd, a Mam yn un ohonynt.

Bu tipyn o ailgylchu ar ddefnyddiau ar ôl i’r cynllun gael ei gwblhau, er enghraifft, mae’n debyg fod canolfan gyntaf Sefydliad y Merched yn y Blaenau wedi bod yn swyddfa ar gyfer yr adeiladwyr.  Hefyd, ger ‘Trawsfynydd Lake Halt’ yr oedd adeiladau pren a gafodd eu defnyddio fel caffi a bynglo am flynyddoedd.

Un o weithwyr y pwerdy oedd Mr Shankland,  a oedd yn byw ym Maentwrog (y Storws?)  Roedd yn arddwr da, a byddai’r llechwedd bychan ger y pibellau ar dir y pwerdy yn werth ei weld, yn llawn planhigion lliwgar. Un arall a gofiaf yn gweithio yn y pwerdy oedd Wilfred Coleman, Tŷ’n y Coed, uwchlaw’r Felinrhyd Fach.  Tybed oes rhai o’i deulu yn dal i fyw yn y cylch?

Yn y cyfnod cynnar, yr oedd rhywun yn cerdded y llwybr ger y pibellau o’r llyn i’r pwerdy bob dydd i sicrhau fod popeth yn iawn.  Bob yn hyn a hyn ar hyd llinell y bibell yr oedd blwch teleffon bach pren i gysylltu â’r pwerdy pe bai angen.

Yn ei ysgrif yn rhifyn Medi 1998, mae Glyn Williams yn cyfeirio at yr ail bibell o Benyfoel i’r cynhyrchydd ychwanegol.  Rwyf yn cofio’r ddwy bibell ymhell cyn 1945.  Yn y llyfr ar hanes “Hydro-Electricity in North West Wales”, mae Dewi Thomas yn rhoi’r dyddiad 1934, sydd yn swnio yn nes ati i mi.  Rwy’n cofio fod Dafydd Tudor wedi sôn llawer wrth fy nhad am y drafferth a gawsant i gludo’r pibellau i Benyfoel gydag injan tracsion, a’u gosod yn eu lle.

Wrth gerdded yn yr ardal deuthum o hyd i fodel bach o argae Pandy’r Ddwyryd.  Yr oedd wedi ei adeiladu o goncrit, yn y dauddegau mae’n siŵr, cyfnod codi’r argae.

Ei leoliad oedd ar draws nant fechan, yn y pant - ychydig i’r gogledd o argae Hendremur (SH695384).  Roedd tua pedair troedfedd o uchder, a rhyw ddwy lathen o hyd, yn cyferbynnu’n union â’r argae mawr.

Mae’n siwr iddo gael ei ddymchwel amser adeiladu’r Atomfa.  Tybed a oes rhywun arall yn ei gofio?  Piti na fuasent wedi ei symud oddi yno yn ei grynswth a’i ailosod mewn lle mwy addas.
---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1998, ac yna yn llyfr 'Pigion Llafar' i ddathlu'r milflwydd, ac eto yng nghyfres Trem yn ôl, Ebrill 2016.
Defnyddiwch y ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde i ddilyn cyfres Trem yn ôl.
 

Trem yn ôl -Y Llwynog

Erthygl arall o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999'. Y tro hwn o gyfres 'Colofn Bywyd Gwyllt' Ken Daniels.

Y llwynog
 
Mae llawer o storïau wedi’u hadrodd sy’n sôn am gyfrwystra’r llwynog sy’n anodd iawn eu coelio. Mae’n rhaid bod llawer ohonynt yn wir neu buasai’r llwynog wedi diflannu fel y blaidd. Bu’n rhaid iddo newid ei ddull o fyw mewn llawer lle.

Ceir enghreifftiau ohono’n chwilio am fwyd yn agos i dai. Yn ystod gaeaf caled iawn rai blynyddoedd yn ôl diflannodd llawer o gathod o’r ardal yn y nos. Yn y bore dywedodd llawer o bobl wrthyf fod ôl traed llwynog yn yr eira yn eu gerddi. Mae’n debyg mai llwynog oedd wedi bwyta’r cathod oherwydd prinder bwyd. Dywedodd heliwr profiadol wrthyf hefyd iddo weld darnau o grwyn cathod mewn daear llwynog.

Mae bwyd y llwynog yn amrywio llawer, cwningod a llygod o bob math, ac yn yr haf bydd yn bwyta ffrwythau. Gwelais un oedd yn bwyta llus a oedd yn tyfu ar graig serth. Mae’n bwyta chwilod a malwod a bydd yn cipio ambell i oen pan fydd cenawon yn y ddaear. Ond mae gen i ofn fod y llwynog druan yn cael y bai am lawer drwg a wna’r brain tyddyn.

Bywyd digon unig mae’r hen lwynog yn ei hoffi. Ym mis Rhagfyr bydd yn paru ac ar noson leuad ddistaw clywir y ci llwynog yn cyfarth a’r llwynoges yn ei ateb gyda sgrech o’r ochr arall i’r cwm. Yn fuan ar ôl hyn bydd y pâr yn hela gyda’i gilydd.

Yn niwedd Mawrth neu ddechrau Ebrill bydd y llwynoges yn geni pedwar neu bump o genawon, yn aml mewn hen ddaear cwningod neu ryw dwll o dan graig. Yn syth ar ôl i’r cenawon ddechrau bwyta a mentro allan o’r ddaear bydd y teulu i gyd yn symud i gartref mwy diogel o dan feini mawr neu domen hen chwarel.

Dywedodd bugail wrthyf iddo ddod ar draws llwynoges gydag un ar ddeg o genawon, sy’n beth anghyffredin iawn. Ond beth oedd wedi digwydd oedd bod ffermwr wedi saethu llwynoges rhyw hanner milltir i ffwrdd ac roedd y llwynoges arall wedi cario’r cenawon fesul un yr holl ffordd at ei chenawon ei hunan.

Ym misoedd yr haf bydd y teulu yn chwalu a phawb yn mynd ei ffordd ei hun.
---------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1983, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000. Bu yn rhifyn Mawrth 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.

Trem yn ôl -Plas Tanymanod

Mae llawer o hen dai a phlasdai Bro Ffestiniog wedi diflannu bellach. Dyma bennod o'r gyfres Trem yn ôl: erthyglau o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999', yn trafod un ohonynt. 

TANYMANOD
Disgrifwyd hen blasdy Tanymanod gan y ddiweddar Mrs K. Jones-Roberts (Tai hanesyddol Blaenau Ffestiniog a’r Cylch. Cyf. 3; tud. 263-274) fel yr unig dŷ sy’n sefyll yn y Blaenau heddiw sydd o ddiddordeb hanesyddol. Bellach ‘ei le nid edwyn ddim ohono ef mwy’. Fe’i tynnwyd i lawr, ac adeiladwyd tai del yn y llecyn a elwir yn awr yn Maes y Plas.

Safodd yr hen dŷ am dair canrif. Trigai’r Fychaniaid yno yn niwedd yr ail-ganrif-ar-bymtheg – hen deulu Corsygedol, Rhug a Hengwrt. Bu John Vaughan, yr olaf i fyw yno, farw yn ddibriod yn Ebrill 1961. Gwnaeth ef ei orau i gadw’r hen dŷ’n raenus, ond ar ôl ei farw aeth yr hen adeilad ar ei waethaf, yn hanner murddyn. Prynwyd y tŷ cyn hir, yn Hydref 1971, gan Gyngor Ffestiniog a dechreuwyd ei chwalu y flwyddyn ddilynol.

Llun Gareth T Jones, tua 1970

Mae yn Archifau Amgueddfa Werin Cymru lythyr a ysgrifennwyd ym Medi 1959 gan John Vaughan Ysw., i’r  Curadur y pryd hynny, Dr. Iorwerth Peate. Ynddo ceisia olrhain hanes ei hen gartref. Mae’r llythyr, nid yn unig yn ddiddorol ond fe deifl olau ar agweddau yn hanes y teulu. Dyma yn ddiau yw’r ddogfen olaf a ysgrifennwyd ynglŷn â’r tŷ gan un o aelodau olaf hen deulu arbennig iawn. A dyma fras gyfieithiad ohono:

Tanymanod Hall,
Blaenau Ffestiniog.
Annwyl Dr. Peate,
Er pan lwyddais i gael yr hen le hwn wedi ei gofrestru fel lle o ddiddordeb hanesyddol ym Mai 1954, bûm yn ymdrechu droeon i gael gafael ar ddyddiad ei adeiladu.
Roedd yr arbenigwyr a ddaeth o Gaerdydd, i bwrpas ei gofrestru, mewn cryn ddryswch ynglŷn â’r adeiladwaith. Rwyf fi o’r farn ei fod, yn wreiddiol, yn un o’r ‘Tai Hirion’, at yr hwn yr adeiladwyd yn ddiweddarach, le croes. Yr awgrym o ddyddiad a roddais i i’r arbenigwyr oedd 1696. Wrth ymadael, eu geiriau oedd, ‘Gall fod yn hŷn nag y tybiwch chwi’ ....
Yr oedd yn wreiddiol yn dŷ fferm, a gwn i’m hendaid ei amaethu. Ar un talcen yr oedd ar un adeg olwyn ddŵr i’r corddwr.
Mor hardd oedd ei sumerydd o dderw du, ac un o’r enghreifftiau godidocaf o’r hen simdde fawr ... yr enghraifft orau a welais i .... Mae talcen y simdde fawr a’r sumerydd cloi yn debyg i’r rhai sydd yn Hafod Ysbyty.
Y mae carreg fedd ym mur un o’r ystafelloedd byw ac arni’r geiriau,

Underneath lieth the body of William
Vaughan of Tanymanod who died on the
third day of June 1763 in the 96th
year of his age ...

Also Anne Vaughan their daughter and
wife of William Richard. She was
buried July 1st 1815 aged 42 years.’

Daethpwyd â’r garreg hon o fynwent Eglwys Ffestiniog pan yn symud yr adeilad ymhellach yn ôl na’i safle wreiddiol...
Eto wedi’i hoelio yn nistyn traws y simdde fawr ceir rhimyn o dderw du a’r geiriau canlynol wedi’u cerfio arno: ‘John Vaughan, Tanymanod 1777.’
Daeth y rhimyn derw du oddi ar gefn sêt y teulu yn Eglwys Ffestiniog. Nid oes angen ychwanegu i ddarganfod y llechi beri bod yn rhaid adeiladu tai, ac i hynny gymryd y tir amaethyddol a berthynai i’r stad; ac yn ddiweddarach i’r Cyngor drwy roi gorchymyn o orfodaeth i ni i werthu tir i adeiladu beth sydd wedi troi allan yn anghenfil o ystad o dai, sydd bellach yn boenus o agos at Danymanod. Dyna pam y gwnaf bopeth yn fy ngallu i sirchau parhâd yr hen dŷ.
Carwn ddweud i’ch enw gael ei roddi i mi gan Mr John Cowper Powys sy’n byw gerllaw.
Yr eiddoch yn ddiffuant,
John Vaughan.

--------------------------------------


Tecwyn Vaughan Jones oedd yr awdur. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1980, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Chwefror 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.

Trem yn ôl -Utica

Mae llawer o gysylltiadau wedi bod rhwng Bro Ffestiniog ag Utica yn nhalaith Efrog Newydd. Dyma bennod o'r gyfres Trem yn ôl: erthyglau o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999', yn trafod y cysylltiad.

Enw Capel Utica, Gellilydan.
Cymeraf ddiddordeb mewn hanes lleol a hel achau, ac wrth chwilota yn ddiweddar, deuthum ar draws erthygl o’r ‘Cenhadwr Americanaidd’ am fis Tachwedd 1867, sy’n egluro pam na roed enw Beiblaidd megis Bethel, Salem neu Nasareth ar gapel yr Annibynwyr yng Ngellilydan.

Ei enw wrth gwrs, yw Utica – enw lle yn Efrog Newydd.

Ar y 4ydd o Ebrill 1788, ganwyd Wiliam Jones mewn lle o’r enw Pandy’r Ddwyryd ym Mhlwyf Maentwrog. (Mae’r tŷ o dan Lyn Trawsfynydd erbyn hyn). Enwau ei rieni oedd Rowland ac Ann Jones ac yr oedd yr enwog Lowri Williams, un o sylfaenwyr Methodistiaeth yng Ngorllewin Meirionnydd yn nain iddo.

Magwyd William gan ei rieni yn bur grefyddol, ond tueddai’r mab i fwynhau’r bywyd braf hyd yr eithaf!

Yn y flwyddyn 1824, pan oedd tua 36 mlwydd oed, ymfudodd William Jones i’r America. Ymsefydlodd yng nghymdogaeth Utica, Efrog Newydd a thra yno, daeth o dan ddylanwad y gŵr o’r enw Dr.Everett, a fu’n gefn ac arweinydd iddo, a chafodd droedigaeth grefyddol ac wedi hynny cysegrodd ei fywyd yn llwyr i Gristnogaeth.

Arhosodd yn America am tua 4 blynedd – daeth yn dda ei fyd a dod yn ddyn cefnog iawn.

Pan ddychwelodd i Gymru, ac i blwyf Maentwrog, yr oedd yn berchennog ar dyddyn a thir, a phenderfynodd godi capel ar ei dir a chychwyn achos gyda chymorth ychydig o ‘frodyr sanctaidd’. Ni chymerodd dal am y tir, ac adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1843, ac yn unol a’i ddymuniad, galwyd y lle yn ‘Utica’ i ddangos parch tuag at y lle yn America a gyfrannodd gymaint at ei fywyd crefyddol. Yn ychwanegol, rhoddodd dir ar gyfer claddfa yn gysylltiol a’r capel, a phan fu farw ei ail blentyn, claddodd ef yno.

Capel Utica, Gellilydan. Llun W.Arvon Roberts

Yn y flwyddyn 1843 priododd a Mary Williams, Glanllynforwyn, Ganllwyd a bu iddynt dair merch. Un o’i merched oedd Margaret Jones (Myfanwy Meirion) a fu am flynyddoedd yn genhades gartref yn Llundain a bu’n byw yn Lerpwl, lle bu’n ddiacones yn un o’r eglwysi Annibynnol yno. Claddwyd hithau ym medd y teulu ym Mynwent Utica, ac mae carreg ithfaen fawr sgwâr a railings o’i hamgylch ar y bedd.

Fel mynwent ar gyfer yr Annibynwyr y bwriadwyd Utica fel y dywed yr hanes, ond mae llawer o enwadau eraill wedi cael caniatad i gladdu yno erbyn hyn.

Da yw cael dweud, ar ôl dros gant a hanner o flynyddoedd ers ei sefydlu, fod yr eglwys fach yn parhau i gynnal gwasanaethau. Beth amser yn ôl, ail-gychwynnodd un o famau ieuanc yr eglwys Ysgol Sul ar gyfer plant y cylch, gan nad oedd Ysgol Sul yn y pentref. Cynorthwyir hi gan aelodau hŷn eraill. Teilyngant bob cefnogaeth yn y gwaith, petai dim ond i gofio am droedigaeth William Jones yn yr America flynyddoedd lawer yn ôl, a’i ffydd yn codi’r capel a’r fynwent.

Digon tebyg yw cyflwr moesol a chrefyddol ein cymdeithas heddiw a phwy a wyr nad oedd gweledigaeth William Jones yn 1843 yn bell gyrhaeddol.

Mrs Ella Wyn Jones, Llandecwyn

------------------------------------

Ymddangosodd yr uchod yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 1994, ac wedyn yn y llyfr Pigion. Gallwch ddilyn cyfres Trem yn ôl gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Hefyd, dilynwch y ddolen 'Utica' isod i weld nifer o erthyglau eraill sy'n cyfeirio at Utica, Efrog Newydd.

Trem yn ôl- Atgofion Hanner Canrif

Erthygl gan Pegi Lloyd Williams a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1990 Llafar Bro.

Atgofion Hanner Canrif. Profiadau geneth fach yn tyfu i fyny’n y Blaenau yn nhridegau’r ganrif ddiwetha’.

Lle braf i blentyn mewn tref oedd byw yn Stryd Maenofferen. Roedd y dyffryn wrth ymyl, a Pen Banc, y parc, siopau, y capel a’r ysgol wrth y drws cefn.

Unwaith, bum i’n sâl a methu â mynd i’r ysgol. Cefais y clefyd melyn. ‘Sglyfaeth o beth!  Dim eisiau bwyd, methu edrych ar facwn, wyau na menyn. Pan oeddwn yn fy ngwely yn rhy sâl i godi fy mhen, roeddwn yn clywed y plant yn gweiddi yn y gwahanol ddosbarthiadau,

‘Twice one are two, twice two are four’, neu ‘dee o gee DOG, dee o gee DOG, see e tee CAT, see e tee CAT’; y lleill yn bloeddio, ‘London, Chester, Swansea, Cardiff’ a phethau tebyg.

‘Standard three’oedd y rhain, yn rhoi enwau Saesneg ar drefi, mewn ateb i Miss Pritchard. Rhaid oedd cael popeth yn Saesneg. Nid oedd hyn yn broblem i mi. Eu dysgu yn Gymraeg oedd fy mhroblem. Mi fydda i’n meddwl weithia’ mai dyna oedd achos y ddwy ffeit. Wedi camddeall y plant roeddwn i, neu y nhw ddim yn fy neall i’n parablu o gwbwl.

Pan fydden ni’n mynd i chwarae i’r dyffryn, mynd i ‘chwarae i’r coed’ fydden ni’n ddeud. Dyna le! Llithro i lawr Cae Ochor ar gardbord, a chael y drefn iawn am rwygo ein nicers. Chwarae pêl a rownders, tŷ bach, doctor a nyrs yn Cae Fflat. Hel mwyar duon yn Cae ‘No. 7.’, trochi ein traed yn yr afon a hel penbyliaid, siglo yn braf ar ganllaw’r bont, a gwylio cariadon. Symud ar ein boliau’n wyliadwrus rhag iddynt ein clywed, a’i gluo hi os byddai’r boi yn bygwth dod ar ein holau. Roedd symud yn wyliadwrus ar ein boliau yn rhywbeth yr oeddem yn arbenigo ynddo.

Byddem yn mynd i’r pictiwrs ar b’nawn Sadwrn i weld helyntion ‘Pearl White’. Byddai ‘Pearl’ mewn helynt byth a beunydd a byddai’n rhaid mynd i’r Empire, neu ‘Remp’ fel y byddai pawb yn ei alw, un Sadwrn ar ôl y llall, i edrych a fyddai hi’n llwyddo i ddod allan ohonynt.

Ac yma caem weld ‘Tom Mix’, ein harwr, ar gefn ei geffyl gwyn, ac fe fyddai yna ddigon o gowbois da a drwg, ynghŷd ag Indiaid Cochion. Byddem yn dod allan o’r pictiwrs, a phawb yn clic-clician efo’i dafod a rhoi slap ar ei dîn, ac i ffwrdd â ni bawb ar gefn ei geffyl.

Adre am de, ac yna yn syth i’r coed i chwarae ‘Cowbois ac Indians’. Fi oedd yr ‘Indian girl’ am fod fy ngwallt yn ddu. Byddai’n rhaid i’r cowbois fy nal a’m clymu wrth goeden, ac yna byddai’r brêfs yn gwylio eu cyfle i ddod i’m hachub. Symud yn ofalus a thawel ar eu boliau, ac yna’r ‘Indians’ i gyd yn gweddi’n groch trwy gegau agored a tharo’r dwylo yn gyflym ar y gwefusai i greu sŵn y ‘war dance’.

Roedd gennym ddau geffyl go iawn gartref - ‘Prince’ a ‘Bess’. Ceffylau mawrion, cryfion i dynnu’r troliau a lorïau cario glo. Byddwn yn eistedd fel brenhines ar flaen y drol hefo nhad, ac yn edrych ar y plant ar y llawr fel mân us. Mae’n debyg fy mod cyn ddued â’r sachau glo tu ôl i mi, ond roedd gen i ddwy olwyn oddi tanaf, ac ychydig o blant yr adeg honno oedd â siawns byth am reid mewn dim ond trên neu fws ar ddiwnrod trip capel unwaith y flwyddyn.

Manylion hawlfraint isod

Diwrnod mawr oedd pan ddeuai yr injian malu metlin heibio. Fe fyddai dynion yn dod heibio i baratoi wyneb y ffordd ac yna taflu metlin i lawr. Caent bob llonydd gennym ni’r plant. Ein prif nod ni oedd edrych allan am Owen Robas. Byddai yn dod ar ôl i’r dynion orffen, gyda pheiriant du - tân tu mewn iddo a mwg budr yn dod allan trwy’r simnai. Yr oedd yn ddiwrnod braf bob amser y byddai’r injian malu metlin, yr injian col-tar a’r steam roller yn dod o gwmpas. Gwyddem nad oedd ymhell, gan y byddai oglau’r col-tar yn llenwi ein ffroenau. Fe’n rhybuddiwyd ni dro ar ôl tro nad oeddem i fynd yn agos at yr hen injian col-tar yna! Ond er y bygwth i gyd, byddai’n ein denu fel pry’ cop i’w we. Rhaid oedd cael gweld y tar poeth yn cael ei chwistrellu fel cawod ddu ar y ffordd. Byddai ein coesau, ein breichiau a’n dillad yn smotiau bach duon i gyd, ond pa ots?
Sôn am row ar ôl mynd adre’!”

-----------------------



Manylion hawlfraint y llun:
Trwyddedwyd dan Gomin Wikimedia, CC BY-SA 3.0 "Aveling and Porter Roller Britannia" gan BulldozerD11. Dolen i dudalen 'Steamroller' Wikipedia. Dim cysylltiad â Llafar Bro.

Trem yn ôl -Yn ôl i'r Gloddfa

Mae’r ysgrif afaelgar, ddarllenadwy yma, gan Rhiannon Jones yn sôn am brofiad un a ddychwelodd i le oedd mor wahanol pan oedd yn blentyn. Cyhoeddwyd hi gyntaf yn rhifyn Gorffennaf 1979.

AIL-YMWELD Â CHWAREL
Bore braf ym mis Mehefin, ac awel ysgafn yn ymdeithio’n hamddenol i fyny’r Llwybr Cam. Mae hi’n dawel iawn yma; neb o gwmpas. Pam tybed?

Llun- Comin Wikimedia

Cyrraedd y copa. Wel, dyma le dieithr. Ble mae’r hen adeiladau wedi mynd; yr hen injan bach, a’r wagenni?

Crwydro i ben y Domen Fawr, syllu ar y dref islaw yn araf-ddeffro, ac yna ymlaen at geg yr ‘agor’. Mae rhyw newid mawr yma hefyd –golau trydan, a – beth yw’r rhain? Dynion bach tegan yn eistedd yn siriol yng nghanol pwll o oleuni. Un arall yn pysgota mewn llyn bychan! Ymlaen mewn syndod ar hyd y lefel. Does neb yn crogi ar y graig; tawelwch ym mhobman, a’r graig wedi’i goleuo i gyd â thrydan, heb unrhyw sôn am gannwyll.

Mae sŵn yn dod o rywle; iaith ddieithr hefyd. Pwy sydd yna tybed?

Ymlwybro’n ôl ar hyd y lefel, a dod at dwr o bobol a phlant yn dotio at yr olygfa danddaearol. Does dim golwg gweithio yn y chwarel ar yr un o rhain!

Mynd allan i’r haul eto, a theithio tua’r Gloddfa Ganol*. Beth sy’n mynd ymlaen yn y felin? Bachgen ifanc yn eistedd ar darw dur mawr, ac yn symud y darnau o’r graig mor rhwydd â bocs matsys. Un arall yn eu codi ar y bwrdd llifio a dim ond rhoi ei fys ar fotwm. Dim ymlafnio a cholli gwynt yma heddiw fel yn y dyddiau gynt. Ymhellach draw mae peiriant newydd arall eto yn grindian yn ôl a blaen ar lechen lefn. Beth wneir â hi tybed? Bwrdd neu sil ffenestr?

Ond dyma un sŵn cyfarwydd, beth bynnag – yr injan naddu, - a llu o bobol ddieithr yma eto’n syllu ar y bachgen yn torri’r llechi. Dacw un arall - ia, wir - yn hollti, ond dim ond dau sydd wrthi. Od iawn! ‘Sgwn i  ble mae’r cei fyddai’n llawn o lechi yn disgwyl am y llwythwr a’i wagenni?

Wel, dyma ryfeddod eto - merched! Ia, merched yn gweithio yn y chwarel! Maent yn trin y nwyddau llechi yn bur gywrain, chwara’ teg. Mae’n rhaid mai dyma’r steil y dyddiau yma, sef gwneud gwaith i bobol ddiarth ei weld a’i brynu.

Beth sydd drwy’r drws mawr yma tybed? Siop? Does bosib – wel, ia wir, ac mae’n llawn o nwyddau a wnaed yn y felin gan y bechgyn a’r merched. Mae yma lawer o bethau tlws eraill, a’r bobol yn gwau drwodd a thro yn ceisio dewis beth i’w brynu.

Allan i’r awyr agored eto, ac erbyn hyn mae ceir ym mhobman ynghyd ag ambell fws; plant yn rhedeg yma ac acw, ond eto, dim sôn am yr hen injan bach. Mae’r bobol yn disgwyl am gael mynd i rywle mewn cerbyd. Rhaid mynd i weld!

Dyma gychwyn i fyny’r llwybr serth ac i Holland*. Beth yn y byd sydd yn y fan honno? Pawb yn dod o gerbyd a hetiau coch ganddyn nhw - i gyd yn llawn golau. I mewn â nhw dan y ddaear i weld yr ‘agorydd’ ac i gael sgwrs ar y dull o weithio ers talwm - yng ngolau cannwyll yn crogi ar y graig.

Mae rhywbeth i’w ddweud am gynnydd, ond does neb i’w weld yn lladd ei hunan yma heddiw nac yn gorfod aros am egwyl i gael ei wynt.

Beth arall sydd yma tybed yn yr hen chwarel ddieithr yma?

Mynd am dro at y bythynnod, - neb yn byw ynddyn nhw rwan, ond maent yn cael eu cadw’n lân a thaclus, diolch am hynny. Y dodrefn yn eu lle fel yn y dyddiau gynt.

Mynd i weld adeilad yn llawn o injans bach - rhai hen, hen a rhai fyddai’n gweithio yma ers talwm. Bechgyn bach yn dringo drostynt ac yn gwirioni wrth gael smalio dreifio.

Mae’r geiniog yn disgyn rwan! Mae rhywrai wedi cymryd yr hen chwarel ddiwerth yma i ddangos i bobol ddiarth beth oedd yn digwydd ers talwm. Dysgu rhywbeth wrth fynd o gwmpas yr amgueddfa, ac edrych ar yr hen greiriau a’r hen luniau. Dyma’r hen William Jôs a Robat Huws. Beth ddyweden nhw pe gwelent y lle yma heddiw?

Clywed corn rhyw chwarel arall yn canu; amser cinio! Mae’r bobol yn ymlwybro am dŷ bwyta crand. Chware teg iddynt - mae pawb yn mwynhau eu hunain yn yr haul braf.

Pe gwelai William Jôs a Robat Huws y plant yma’n gwario mewn bore cymaint â’u henillion hwy mewn wythnos, neu hyd yn oed fis - wel dyna gynnydd mae’n siŵr!

Roedd yn b’nawn tesog ym mis Mehefin, a llithrodd awel ysgafn dros ymyl y Domen Fawr cyn i’r nos gau’n dynn dros y Gloddfa, a’i dychwelyd i’r tawelwch hen a fu. Fe wyddai William a Robat yn iawn am rheiny.

*Enw ar ddwy bonc yn y Chwarel.

-----------------------------
Wrth ail-gyhoeddi'r uchod yn rhifyn Mai 2015, ychwanegodd Iwan Morgan:

Mae’r diweddar J. Ieuan Jones, Talsarnau’n disgrifio menter ‘Llechwedd’ fel hyn mewn awdl a gyfansoddodd tua’r un cyfnod â’r ysgrif:

Heddiw’r chwarel sy’n elwa
Ar farsiant diwydiant ha’,
Chwarae chwarel â delwau
A heidia’r myrdd i’w dramâu;
Creigiwr eiddil wrth biler
A’i gŷn yn ei ddwylo gwêr.

A naddwr ni heneiddia
Wrth ei dwr o lechi da;
Carpedau drwy’r lloriau llaid,
Trostynt cerdda twristiaid;
Mwynhau’r wledd a rhyfeddu
Ennyd awr uwch dwnsiwn du.

(Gol.)

O'r Archif -Trem yn ôl

Pegi Lloyd Williams yn dewis pigion o’r archif.
Y tro hwn, darn a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1984.

Cipdrem ar hanes “Yr Hall”
Annodd iawn yw cyfleu darlun teg o’r holl ddigwyddiadau cyffrous a fu ynglŷn â Neuadd y Farchnad ac Ystafell Gynnull y Blaenau drwy ychydig eiriau.  Fodd bynnag, ceisiaf dynnu braslun o’r hyn a ddigwyddodd yno yn ystod y can mlynedd ac ugain diwethaf.

Wel, ar ôl amryw gyfarfodydd yn nechrau chwedegau’r ganrif ddiwethaf i ystyried yr angen am Farchnadfa a Llyfrgell i’r Blaenau, ac ar ôl cryn ddadlau ynglŷn â’r safle, fe benderfynwyd ei chodi ar y lle y saif heddiw.  Agorwyd ei drysau i’r cyhoedd yn y flwyddyn 1864.

Efallai y rhydd y dyfyniad nesaf yma o ysgrifau ‘Rownd y Rhiw’ gan Dulyn lun eithaf byw o’r Farchnadfa yn ystod y ganrif ddiwethaf:
‘Wrth geisio rhoddi disgrifiad o’r hen Hall, erfyniaf ar y darllenydd gau ei lygad ar y rhan newydd, ac edrych ar lawnt lydan ac ambell i drol neu gar butcher, a’i lorpiau ar y llawr.  Tro dy gefn ar y gwesty ac fe weli ffenestri tal ar y llawr ac ar y llofft, grisiau cerrig i fyned i’r llofft a’i godrau yn y gongl gerllaw hen Swyddfa Barlwydon.
Canllaw haiarn cryf er diogelwch rhag cwympo i lawr, a drws llydan yn arwain i’r neuadd gyhoeddus ar ben y grisiau.  Dos i mewn i’r neuadd ac fe weli yn union faint yr hen adeilad cyn ei helaethu.  O dan y grisiau crybwylledig yr oedd y porth i’r farchnad.  Ar y chwith yr oedd bwrdd hir yn llawn melysion, yn cael ei wylio gan foneddiges ieuanc lanwaith, yn cynrychioli yr hen William Griffith, Llan a’i Indian Rock enwog.  Ymbriododd Hannah ag Evan Jenkins, a buont mewn masnach yn Heol yr Eglwys am flynyddoedd.  Ar y talcen chwith yr oedd Owen Jones, Cloth Hall, yn cario ei fasnach ymlaen, ac yna Butcheriaid Trawsfynydd a’r Llan, Robert Hughes, Robert Jones, John Brynsaeth, Griffith Jones masnachwyr hen ffasiwn, ond gonest bob un ohonynt.  Wedi hynny down at Gryddion Llanrwst gyda’u hesgidiau dihafal, Hannah Davies, Jane Thomas, William Williams.  Teithient mewn cerbyd tros y Crimea bob wythnos, a llawer helynt gawsant, yn neilltuol yn ystod misoedd y gaeaf.  Ond yr oeddynt yn cael cynhaeaf bras.  Yr oedd eu nwyddau bob amser yn ennill cwsmeriaid.
Hen gymeriad annwyl arall y cawsom lawer o’i gwmni a’i ffraethineb ydoedd yr hen Dafydd Davies, Trawsfynydd, a’i stôr o lyfrau.  Yr oedd ef a’n hystôr ni yn wynebu ei gilydd.
Yn y pen arall byddai Ellis o’r Nant a’i blu pysgota a’i lyfrau, a byddai ei gyfaredd yn denu lliaws ato bob Sadwrn.  Ar y talcen pellaf y byddai Thomas Edwards, yn enwog am ei hetiau 7/6 a 15/- am het silc.  Byddai dau Iddew yma’n gyson, sef Abraham, pryd du fel y frân, a’r hen Harries tad Mrs Polecoff, Bangor.  Cofier, roedd llawer o cheap Jacks a stondinau eraill ar y lawnt ar gyfer y Neuadd a masnachdai’r Market Place hefyd!’

Llyfryn Steffan ab Owain ar ran Cyfeillion Neuadd y Farchnad, 1995. Gwasg Carreg Gwalch

Ar Ebrill 26, 1871 agorwyd Ystafell Gynnull uwchben y Farchnadfa.  Gosodwyd golau nwy yno a chafodd y cyngerdd agoriadol ei gynnal mewn ystafell wedi ei goleuo am y tro cyntaf â golau nwy.

Yn wir, mae’r gweithgareddau a gymerodd le yn yr Ystafell Gynnull yn aneirif, cynhaliwyd peth wmbredd o Eisteddfodau Chwarelyddol llewyrchus ynddi.  Cafwyd llawer o Gyfarfodydd Gwleidyddol pwysig yn digwydd yno.  Bu ugeiniau o ddramâu yn cael eu perfformio ynddi o dro i dro a chodwyd cannoedd o bunnoedd i wahanol deuluoedd anghenus yr ardal drwy Gyngherddau a Chyfarfodydd Elusennol.

Gwelodd yr hen le nifer o wleidyddion mawr ein cenedl.  Dyma un hanesyn diddorol am gyfarfod yno yn y flwyddyn 1886 gan Dr Pan Jones.
‘Yr oeddwn i er yn gynnar wedi trefnu i ysgrifennu ar y ‘Ddaear i’r Bobl’ a threfnodd Michael D. Jones a minnau i gael Michael Davitt i Cymru mewn gobaith y gellid deffro y wlad …  Yr oedd Neuadd Gynnull, Blaenau Ffestiniog yn fwy na llawn, ond cafwyd trafferth i gael un i gynnig penderfyniad.  Yr oedd cywilydd neu ofn yn gwneuthur i bob siaradwr ofyn cwestiwn yn ddieithr iddynt neu yr oedd ofn Michael Davitt arnynt.  O’r diwedd, bodlonodd David Lloyd George gymryd y gorchwyl mewn llaw.  Nid wyf yn cofio clywed neb yn siarad yn well, yn fwy difyr ac ymarferol.  Dywedai i’r diafol gael lle poeth gynt gyda Michael yr Archangel, ond dyma ddau Fichael yn ymosod ar y landlord a gobeithio y gwnânt drefn arnynt.  Yr oedd yno guro dwylo a bloeddio mwy brwdfrydig nag arferol.  Pan eisteddodd troes Michael D. Jones ato a dywedodd wrtho, ‘Casgl dy glud, machgen i, San Steffan yw dy le di.’ 
Tybed ai yn yr Hall y dechreuodd gyrfa wleidyddol un o Brif Weinidogion Prydain?

Oddeutu’r flwyddyn 1910 daeth sinema i’r hen Neuadd ac yn ôl rhai, un o’r enw Mr Codman o Landudno oedd yno gyntaf.  Fodd bynnag, yn nyddiau bachgendod fy nhad a’i gyfoedion, ceiniog a fyddai’r tâl mynediad i’r pictiwrs p’nawn Sadyrnau ac un Mrs Griffiths a fyddai yn rhannu’r tocynnau.  Yr adeg honno byddai’r lle o dan ei sang gyda phlant bywiog yn gwingo yn eu seddau wrth wylio ffilmiau Tom Mix, Buck Jones, Buster Keuton ayyb.

Cynhaliwyd llawer o Nosweithiau Llawen ac Eisteddfodau yno o dan arweiniad Bryfdir ar hyd y blynyddoedd ac ‘rwyf yn siwr fod gan amryw o drigolion ‘Stiniog atgofion melys am y dyddiau hynny.  Byddai pethau fe Grand Bazaar, Amgueddfa a Sale of Work yn cael lle o dan ei tho ar adegau hefyd.  

Yn ystod y tri degau hefyd yr agorwyd y Forum, a chanlyniad hynny fu symud llawer o’r gweithgareddau cyhoeddus i’r fan honno.  Er hynny, bu’r Hall yn dal yn lle cyhoeddus i drigolion ‘Stiniog tan ganol yr Ail Ryfel Byd.  Yna oddeutu 1944, er mwyn denu diwydiannau newydd i ‘Stiniog fe osododd y Cyngor y lle ar rent.  Ymhen ychydig, cymerodd cwmni o’r enw Ackett y Neuadd o dan rent a defnyddiwyd hi fel ffatri i ailglytio a thrwsio hen esgidiau a beltiau ar ôl y Lluoedd Arfog.  Gyda llaw, gweddillion hen esgidiau wedi’u llosgi gan y cwmni o’r Hall yw’r Domen ‘Sgidiau’ sydd i’w gweld ar y dde i’r ffordd fawr sy’n arwain i ben Bwlch Gorddinan a gerllaw llwybr pysgotwyr Llyn Barlwyd.

Ar ôl y cwmni yna daeth ffatrioedd gwneud dillad yno a buont hwy yno am beth amser.  Nid oes cymaint â hynny o amser ers pan adawodd ffatri Wallis a Linell y lle.  Heddiw, y mae’r lle yn ôl yn nefnydd y Cyngor unwaith eto a defnyddir yr hen Neuadd enwog fel ystorfa ganddynt.  Tybed beth fydd hanes yr hen Hall ymhen 20 neu hanner can mlynedd eto?

------------------------------------

*Cyhoeddodd Cymdeithas Llafar Bro lyfr  'Pigion Llafar 1975-1999' er mwyn dathlu'r milflwyddiant, gyda Mrs Elizabeth Jones yn arwain tîm o olygyddion, gan gynnwys Pegi.
Os ydych yn hoffi'r gyfres Trem yn ôl -ewch i chwilio am gopi o'r llyfr. Bron i gant o dudalennau am £3 yn unig!

O'r Archif -Trem yn ôl

Pegi Lloyd Williams yn dewis pigion o’r archif. Y tro hwn, darn a ymddangosodd yn wreiddiol ugain mlynedd yn ôl, yn rhifyn Ionawr 1995.

Dathlu Canmlwyddiant Ysgol y Moelwyn 1895-1995
Agorodd Ysgol y Moelwyn ei drysau am y tro cyntaf ar 15 Ionawr 1895, ond nid o dan yr enw yna, na chwaith yn yr adeilad y mae hi ynddo fo heddiw. Yr enw gwreiddiol arni oedd Ysgol Ganolraddol Ffestiniog, neu’r Ffestiniog Intermediate School. Roedd y Llywodraethwyr wedi prynu tir yn 1894 ond doedd dim arian i adeiladu’r ysgol newydd ar y pryd. Dyna pam mai yn festri Capel Rhiw y cychwynodd pethau – 37 o ddisgyblion yng ngofal y Prifathro ifanc, Frank Paul Dodd, ac athrawes o’r enw Miss Dobell.

Roedd Capel Rhiw yn derbyn rhent o £15 y flwyddyn ar y festri ond aeth honno’n rhy fach yn fuan iawn a symudwyd y merched i gyd i festri Capel Garreg-ddu yng ngofal yr athrawes. Yn 1897 daeth pawb o dan yr un to unwaith eto, yn festri Capel Bowydd y tro yma.

Yn y cyfamser roedd y gwaith o godi arian yn mynd yn ei flaen. Roedd angen dros £7,000 i gyd a doedd y Llywodraeth yn Llundain ddim yn barod i gyfrannu ceiniog! Ond casglodd y chwarelwyr £650, swm sylweddol iawn ar y pryd, a daeth £100 oddi wrth Bwyllgor Lleol Eisteddfod Genedlaethol y Blaenau 1898. Agorwyd yr ysgol newydd ar 15 Ionawr, 1901, chwe mlynedd i’r diwrnod ar ôl dechrau yng nghapel Rhiw, ond gyda £1,646 o ddyled yn aros i’w chlirio. Roedd hi wedi’i hadeiladu ar gyfer 100 o ddisgyblion ond roedd hi’n rhy fach o’r diwrnod cyntaf!

Daeth hi’n fuan iawn i gael ei galw’n Ysgol Sir Ffestiniog (neu’r Cownti) ac yna’n Ysgol Ramadeg. Yn 1953, pan ddaeth A.O. Morris yn brifathro, cafodd y Cownti a’r Central eu huno ond bu’n rhaid aros tan 1969 cyn i’r ysgol gyfan ddod o dan yr un to.

Ddiwedd y ganrif ddiwetha’ ac yn ystod hanner cynta’r ganrif yma roedd pobol ’Stiniog yn enwog led-led Cymru am eu sêl dros addysg i’w plant, ac fe welwyd y plant hynny’n manteisio’n llawn ar y cyfle oedd yn cael ei gynnig iddyn nhw. Daeth llawer ohonyn nhw’n adnabyddus yn genedlaethol.
Yn y County School Magazine 1906, er enghraifft, mae rhestr o enillwyr gwobrau am y flwyddyn honno. Ar y rhestr mae enwau’r tri brawd o’r Manod – William Morris a ddaeth ymhen amser yn Brifardd ac yn Archdderwydd yr Eisteddfod Genedlaethol, John Morris a wnaeth waith gwerthfawr yn casglu alawon gwerin Cymreig ac a ddaeth yn Arolygwr ar ysgolion Cymru, a Joseph Morris a roddodd oes o wasanaeth fel doctor i’w dref enedigol. Yno hefyd mae enwau John Jones Roberts, darlithydd ac ymgeisydd seneddol dros y Blaid Lafur a Kate W. Roberts, y ferch dalentog a fyddai’n wraig iddo ryw ddiwrnod a’r fenyw gyntaf i gael ei phenodi ar Gomisiwn Brenhinol yng Nghymru.

Ac yno hefyd mae enw cyn-ddisgybl go arbennig, sef Edwin A. Owen a enillodd barch mawr fel Athro Ffiseg yng Ngholeg y Brifysgol ym Mangor. Roedd hwnnw’n amlwg yn gyfnod da.
Ymhen ychydig flynyddoedd, roedd Margaret Lloyd Jones, Quarry Bank, yn mynd i fod y ferch gyntaf yng Nghymru i gael ei chofrestru’n ddeintydd ac yn ein cyfnod ni, John Elfed Jones yn Gadeirydd cyntaf Bwrdd yr Iaith Gymraeg.

Yn ystod y ’30au roedd yr Executive & Trustees Branch o Fanc y Midland ym Mangor yn lle prysur iawn; yn 1937 roedd pob un oedd yn gweithio yno yn gyn-ddisgybl Ysgol Sir Ffestiniog!

Mae’r Ysgol wedi cynhyrchu’i siar o ysgolheigion yn ogystal a llu o feirdd a llenorion – Peter Macaulay-Owen, O. M. Lloyd, James Walker, Huw Llywelyn Williams, O. Trevor Roberts (Llanowain), T. R. Jones, Gwyn Thomas, Bruce Griffiths, John Rowlands, Eigra Lewis Roberts, Geraint Wyn Jones, Twm Miall ... Mae’r rhestr yn un faith. A llwyddiannau ym myd busnes – Eddie Rea, R. Hefin Davies, Eifion ac Owen Glyn Williams, Meirion Roberts, Idris Price ... Arlunwyr a naturiaethwyr fel Gareth Parry a Ted Breeze Jones a Malcolm Humphreys (Mumph) cartwnydd presennol y Western Mail. A’r llu o actorion ac eraill sydd mor amlwg bellach ym myd y cyfryngau! – Grey Evans, Gwyn Vaughan, Arwel Griffiths, Iwan Roberts, Pauline Williams, Medwen Roberts, Dylan Williams, Garfield Lewis, Ynyr Williams, Huw Eurig .... Cyn ddisgybl hefyd ydi John Ellis Roberts, Prif Warden Parc Cenedlaethol Eryri, gŵr a enillodd lu o fedalau am ei ddewrder dros y blynyddoedd. Ac mae amryw byd o rai teilwng eraill y gellid eu henwi.

Mae llawer o newid wedi bod yn ystod y chwarter canrif diwethaf ac efallai nad ydi manteision addysg mor amlwg bellach yn y byd sydd ohoni, ond braf gweld cyfran dda o blant y cylch yn dal i raddio o’r colegau a’r prifysgolion flwyddyn ar ôl blwyddyn.

Dalier ati a phob dymuniad da i Ysgol y Moelwyn yn ail ganrif yn ei hanes.

O'r archif- Trem yn ôl

Pegi Lloyd Williams yn dewis pigion o’r archif
Nid Llafar Bro y tro hwn ond PLYGAIN, Cylchgrawn Plant yr Ysgol Ganol, Blaenau Ffestiniog.
Daw’r eitem isod o Rifyn Haf 1927 (Cyfrol I, Rhif 3)
M.E.Philips oedd y Prifathro a John Ellis Williams oedd y golygydd

Gofynnwyd i’r plant beth fuasent yn hoffi bod ar ôl tyfu i fyny a dyma atebion rhai o’r disgyblion bryd hynny sy’n swnio’n ddiniwed a doniol weithiau i ni heddiw.
(Ymddangosodd yr erthygl gyntaf yn rhifyn Tachwedd 2014 Llafar Bro)


Pan fyddaf fawr:

JOHN PENRI JONES – Engine Driver  a fyddaf i, ar yr LMS.  Cawn felly weld llawer o lefydd, ac ar ddyddiau oer cawn dân yn fy ymyl i’m cadw yn gynnes.

ARTHUR ROWLANDS – Pan fyddaf yn 20 oed, yr wyf am fynd i Ganada, i gael dysgu bod yn cowboy.  Fe wnawn achub bywyd llawer o bobl, a chawn arian gan y Sheriff am wneud.  Fe ddaliwn ladron hefyd, ond bydd yn rhaid imi gael gwn ac handcuffs i hynny.

RICHIE THOMAS – Am fod yn llongwr yr wyf fi.  Mi wn ei fod yn waith caled iawn, achos y ni sydd yn gorfod tynnu yn y rhaffau a chadw’r llong yn lân.  Ond dyma’r ffordd oreu i gael gweld y byd.

BOBBIE JONES – Fy ngwaith i fydd ffarmio.  Ffermwr ydyw fy nhad hefyd, ac ar ffarm y cefais fy magu.  Yr wyf yn hoffi gwaith ffarm yn well na dim, yn enwedig bugeilio defaid.  Cŵn a cheffylau yw fy ffrindiau mwyaf i.

NORMAN HUGHES – Meddwl myned yn engineer wyf i.  Mae fy nhad wedi pasio pob ecsam i fod yn un, ond ei fod yn awr yn y chwarel.  Mae llawer o’i bethau gennyf i yn y tŷ mewn cornel fechan yn barod imi dyfu yn fawr.

OWEN W. JONES – Mi fuaswn i yn hoffi bod yn saer, gan eu bod yn brin iawn yn awr.  Nid yw’r gwaith yn galed iawn, ac mae fy ewythr yn dweyd y caf ddysgu gydag ef.  Mae’r tools yn ddrud iawn, ond mi fedraf ennill pres wrth wneud cypyrddau i brynu digon.

HUMPHREY DAVIES - Pan fyddaf yn 20 oed, yr wyf am fynd yn soldiwr.  Yr wyf yn siŵr y bydd rhyfel yn torri allan rywbryd tua’r adeg honno, ac mi af dros y môr mewn llong ryfel i gwffio dros fy ngwlad.

ROBERT J. JONES - Heddgeidwad a fyddaf i, imi gael cot las a botymau arian arni.  Mi fedrwn redeg fel y gwynt ar ôl plant drwg.

JOHN ERNEST HUMPHREYS - Ar ôl imi dyfu yn fawr yr wyf am fyned yn bregethwr.  Mae’n rhaid i bregethwr weithio yn galed efo’i feddwl, a bod yn ofalus iawn beth i’w ddweyd, ond mae yn cael cyflog da, ac nid yw y gwaith yn drwm iawn.

GEORGIE EDWARDS - I’r chwarel yr af i, i ennill pres i gedru talu i mam am fy magu fi.  Mi rof y cyflog i gyd iddi hi, ac mae hi’n siŵr o roi dau swllt yn ôl yn bres poced imi.

ELINOR HUGHES - Ar ôl myned yn fawr, yr wyf am fod yn forwyn.  Yr wyf eisiau myned i ffwrdd, ac am fod yn gynnil iawn.  Wêl neb fi yn gwastraffu fy mhres yn ceisio bod yn lady.  Nid af i’r pictiwrs chwaith, na phrynu hen nofelau gwirion, dim ond llyfrau da gwerth eu darllen.

NELLIE WILLIAMS – Cook mewn plas mawr yr hoffwn i fod, yn gwneud cinio i lawer o bobl.  Yr wyf yn hoffi cwcio yn awr, sut bynnag y bydd hi yr adeg honno.  Os bydd y gwaith yn rhy galed, mi chwiliaf am le arall.

GRACIE EVANS – Mi hoffwn i fod yn wniadwraig, yn gwneud dillad i bobol eraill ac mi fy hun.  Nid yw pawb yn hoffi gwnïo, ond mae yn waith braf iawn gennyf i.

Isod mae’r golygydd yn ychwanegu jôc a glywodd gan un o’r bechgyn ac mae hi’n un dda hefyd!

GWLAD BOETH IAWN
‘Roedd yna un dyn yn dweyd unwaith fod y wlad y buodd o fyw ynddi mor boeth nes ‘roedd yn rhaid i ffarmwr osod ymbarél ar ben pob mochyn rhag ofn iddo fo droi yn borc.  Ac ebe dyn arall oedd yn gwrando, “Yn y wlad y bum i ynddi y mis diwethaf, yr oedd y ffermwyr yn rhoddi ice-cream i’r ieir rhag ofn iddynt ddodwy wyau wedi eu berwi.”  Simeon Jones

Yn ei golofn olygyddol mae John Ellis Williams yn son eu bod wedi gwneud £2 o elw ar y rhifyn cyntaf ... “yr ydych wrth brynu Plygain nid yn unig yn cefnogi gwaith yr ysgolorion, ond hefyd yn pwrcasu llyfrau iddynt. A lleufer dyn yw llyfr da.”

---------------------------------------------------------------

Diolch i Pegi Lloyd Williams am ddod a’r cylchgrawn hwn i’n sylw ... tybed faint o gopïau eraill sydd i’w cael yn y fro erbyn hyn. Roedd y rhifyn hwn yn perthyn i’r diweddar William Lloyd Williams (Wil) ei gŵr a daliodd ei afael ynddo ar hyd y blynyddoedd. (TVJ)

-----------------------------------------------------------------

Ôl-nodyn:
Ai dim ond ym Mro Ffestiniog mae'r gair GEDRU yn cael ei ddefnyddio? Hynny ydi, 'medru'/'gallu'.
Tydi o ddim yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru, sef y casgliad safonol o eiriau Cymraeg, i fod...
Mae'r gair gedru yn ymddangos uchod gan Georgie Edwards. Ai dyma'r enghraifft gynharaf o'r gair ar ddu a gwyn tybed? (PW)

Daeth hyn gan Andrew Hawke, golygydd Geiriadur Prifysgol Cymru, ddydd Llun 8fed Rhagfyr:
"Diolch yn fawr am y cyfeiriad. Rwy'n gyfarwydd â'r gair, ac roeddwn i'n disgwyl ei weld yn GPC. Mae'n braf cael enghraifft mewn print o 1927 - ac rwy i wedi'i ychwanegu at ein casgliad."

O'r Archif- Trem yn ol

Pegi Lloyd Williams yn dewis pigion o’r archif. Y tro hwn, o rifyn Gorffennaf 1978.

Eglwys Sant Madryn
‘Loes calon yw clywed am ddifrod a dinistr adeiladau o ddidordeb hanesyddol arbennig.’ Dyna un o’r sylwadau a glywyd yn dilyn y tan mawr achosodd gymaint o lanast i’r eglwys hynafol ar Fehefin 14, 1978.

Dyma grynodeb allan o ‘Hanes Bro Trawsfynydd’ i’n hatgoffa o’r glendid a fu.

Dyma’r adeilad hynaf ym mhlwyf Trawsfynydd. Yn ôl traddodiad, yr oedd Madryn ac Anhun, gwas a morwyn Ednowain (un o benaethiaid pymtheg llwyth Gwynedd) yn croesi’r mynyddoedd oddeutu’r flwyddyn 560 O.C. ar bererindod i Ynys Enlli. Penderfynodd y ddau orffwys dros nos ar y llecyn lle saif yr eglwys hediw. Drannoeth, aeth y ddau i gymharu breuddwydion a chanfod iddynt gael yr un weledigaeth i adeiladu eglwys.

Llun -hawlfraint Alan Fryer, dan Drwydded Comin Creadigol, o wefan geograph

Yn ôl y traddodiad Celtaidd, adeilad o goed a chlai oedd yr addoldy cyntaf, ac am lawer cenhedlaeth Llanednowain oedd enw’r plwyf. Cysegrwyd yr eglwys i goffadwriaeth Madryn ac Anhun.

Adeiladwyd rhan o’r adeilad presennol yn y ddeuddegfed ganrif ac helaethwyd ef yn y bymthegfed ganrif. Y mae cynllun yr eglwys yn anarferol i’r rhan yma o Feirionnydd ac yn enwedig i Gwmwd Ardudwy, gan fod cangell ddwbwl ynddi.

Yn ddiweddarach daeth yr eglwys o dan ddylanwad Pabyddiaeth ac fe’i hail-gysegrwyd i’r Forwyn Fair. Yn ystod teyrnasiad Harri’r Wythfed, torrwyd i ffwrdd oddi wrth Babyddiaeth ac fel pob eglwys blwyf yng Nghymru daeth yn rhan o Eglwys Sefydledig Lloegr. O ganlyniad, cafodd enw newydd eto, sef Holy Trinity Church. Ond ar ddiwedd y ganrif ddiwethaf, cofrestrwyd yr eglwys fel Eglwys Sant Madryn, ac felly yr adwaenir hi heddiw, o dan adain Yr Eglwys yng Nghymru.

Y mae ‘porth y meirw’ yn un hynafol iawn gyda thyllau arbennig yn y wal. Cafodd ei ddefnyddio fel cyrchfan gêm bel droed rhwng dau blwyf yn yr hen amser (Cnapan? gol.).
Arferid cicio pel o borth un eglwys nes i’r bêl fynd drwy borth y meirw yn y plwyf arall. Y plwyf a gai’r bêl gyntaf trwy’r porth fyddai’n ennill y dydd.

Defnyddid y porth hefyd i osod troseddwyr yn y seddau a’u clymu yno fel esiampl. Yn ddiweddarach, aeth y seddau yn fan gorffwys i rai a gariai’r eirch o bellter i angladdau. Arferent eistedd i aros i’r offeiriad eu harwain i’r eglwys.

O'r Archif -Ar Wasgar

Cyfres o bigion o archif Llafar Bro, wedi eu dewis gan Pegi Lloyd Williams.

Y tro hwn, darn o Ebrill 1998 gan Eigra Lewis Roberts. Un o gyfres 'Ar Wasgar' gan awduron o Fro Ffestiniog oedd yn byw ym mhedwar ban Cymru.


Taith bum munud
 
Rhyw bum munud o daith gerdded oedd yna o’n tŷ ni yn y Blaenau i gapel Maenofferen; hanner awr o’i cherdded deirgwaith y Sul, heb sôn am hanner awr a rhagor yn ystod yr wythnos i Obeithlu a Chymdeithas a Chyfarfod Darllen a’r llu ymarferiadau ar gyfer drama a chyngerdd a chymanfa. Mae’r tŷ yn dal yno, bellach yn gartref i rhywun arall, ond mae’r capel wedi hen ddiflannu er bod y festri’n dal ar ei thraed.

Roedd camu allan drwy ddrws ‘Llenfa,’ Sgwâr y Parc yn nillad gwyryfol glân un-diwrnod-yr-wythnos yn brofiad cwbwl wahanol i’r camu allan dyddiol yn nillad gwaith ac ysgol. Roedd cerddediad y Sul yn wahanol hefyd, yn barchus, hamddenol a’r het a’r menyg yn llyffetheiriau. Dydw i ddim yn cofio imi erioed chwysu mewn dillad dydd Sul.

Wrth i ni gerdded felly i lawr ein stryd ni am y stryd fawr deuai eraill i ymuno â ni a’u lleisiau, wrth gyfarch a sgwrsio, donfedd yn is na’r lleisiau bob dydd. Wedi cyrraedd y stryd fawr, byddai’r cwmni’n gwasgaru, i Ebeneser a Jeriwsalem, y Tabernacl a’r Bowydd, a ninnau’n tri’n croesi, heb orfod edrych i’r dde na’r chwith, ac yn dilyn y pwt ffordd, dros war pont y rheilffordd, nes dod i olwg Maenofferen. Does gen’ i fawr o gof o’r capel ei hun ond fe alla i ddal i deimlo’r parchedig ofn a fyddai’n gyrru ias oer i lawr asgwrn fy nghefn wrth imi wylio’r blaenoriaid yn camu’n ddefosiynol i’r sêt fawr o’r ystafell fach ddirgel honno a oedd â’i drws bob amser ar glo i ni.

Capel Maenofferen. Diolch i Gareth T Jones am y llun

Y festri oedd calon y lle i mi. Yno y bum yn llyncu gwybodaeth ac yn llowcio jeli; yn dysgu gwrando, a rhyfeddu, a holi. Yno, drwy gyfrwng lluniau ar ddarn o wlanen, y gwelais i’r mab afradlon yn plygu’i ben mewn cywilydd a’r tad maddeugar yn estyn breichiau i’w groesawu’n ôl, y claf o’r parlys yn sefyll, yn syth fel brwynen, a’i fatres o dan ei gesail, a llygaid y dyn dall yn tywynnu wrth iddo weld o’r newydd. Yno y bu hwyl a miri nosweithiau llawen, y darn heb ei atalnodi, y codi papur o het, y chwibanu heb chwerthin, cynnwrf theatraidd y ddrama Nadolig a thawelwch beichiog yr Arholiad Sirol. Yno y dechreuais gael blas ar eiriau a gwirioni ar eu sŵn cyn gallu amgyffred eu gwerth.

Maen nhw i gyd wedi mynd - Mrs Williams, ‘Gofryn’, a allai gael criw o blant digon anystywallt i dawelu, heb godi ei llais; Miss Owen, yn gleniach ar y Sul na Miss Owen, Standard 3 a’i symiau tragwyddol - a’r rhai a fu gynt yn blant ar chwâl dros y byd. Go brin fod dim yn aros o’r festri nad ydi hi’n festri bellach. Taith gwbl ofer fyddai’r un heb iddi ddim i gychwyn ohono na dim i anelu ato. 
ELR

O'r Archif- Trem yn ol

Cyfres o bigion o archif Llafar Bro, wedi eu dewis gan Pegi Lloyd Williams. Y tro hwn, darn o 1976 gan Gareth Jones.

Anghofia’ i byth!
Un o’r pethau casaf gen i yw ysgydwad llaw llipa, ddi-deimlad. Credais erioed bod y modd mae person yn ysgwyd llaw yn agor y drws i natur ei gymeriad; bod y gafaeliad tyn, cadarn yn fynegiant o ddiffuantrwydd, a’r gwrthwyneb yn adlewyrchiad o agwedd oer a chaled tuag at fywyd. Beth bynnag am hynny, fe erys dwy ysgydwad llaw yn fyw iawn yn fy nghof tra bydda’ i byw.

Llun PW

Hogyn ysgol oeddwn i adeg Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst [1951, gol], a braint fawr wedi dod i’m rhan o gael eistedd yn sedd flaen y pafiliwn enfawr un noson i wrando ar gerddorfa y Liverpool Philharmonic gyda’r pianydd Solomon yn artist gwadd. Ychwanegwyd at y cyffro pan ffeindiais fy hun yn eistedd wrth ochr y diweddar barablus Bob Owen, Croesor, a dechreuais amau pa un ai noson o sgwrsio ai noson o gerddoriaeth oedd hi i fod!


Sut bynnag, fe ddaeth amser dechrau’r cyngerdd a brasgamodd gwr canol oed ymlaen trwy’r gerddorfa, i fyny ar y rostrwm, a moesymgrymu i’r dorf ddisgwylgar. Roedd ei ben moel yn sgleinio o dan lewyrch goleuadau’r llwyfan a rhyw fywyd annisgrifiadwy yn fflachio yn ei lygaid. Hwn felly oedd Josef Krips, yr arweinydd byd-enwog. Trodd i wynebu’r gerddorfa, cododd ei faton, a dechreuodd arwain. O’r foment honno hoeliwyd fy llygaid ar y pencampwr hwn. Ni welais neb erioed yn ymgolli cymaint yn ei waith; llifai’r chwys dros ei dalcen ac i lawr ei war, a chrynai ei holl gorff yn llythrennol. Roedd hyd yn oed Bob Owen yn fud!

Diweddglo ac uchafbwynt gwefr y noson i mi oedd cael ysgwyd llaw a’r arweinydd mawr, a theimlo, er cyn lleied oeddwn i yn ymyl cawr o’r fath, fod rhyw ddiffuantrwydd cynnes yn y gwasgiad.

Bachgen ysgol oeddwn i o hyd pan fwynheais i’r profiad arall hefyd. Gwyr y mwyafrif o drigolion y Blaenau am yr wyl bregethu flynyddol a gynhelir ar y Pasg yn eglwysi Tabernacl, Bethesda a Peniel. Ymysg y cenhadon gwadd y flwyddyn arbennig honno roedd un o gewri’r pulpud yng Nghymru yn y ganrif hon – y diweddar annwyl Tom Nefyn.

Os oedd Josef Krips ar dân i fod yn feistr ar ei waith, roedd hwn ar dân yng ngwaith ei Feistr. Er hynny, rhaid cyfaddef nad wyf yn cofio dim o gynnwys ei bregeth yr hwyr hwnnw, na hyd yn oed y testun. Wedi’r oedfa y dechreuodd y bregeth i mi. Daethai’r Gweinidog i lawr o’i bulpud i sgwrsio â nifer ohonom oedd yn pasio’r sêt fawr ar ein ffordd allan, ac ysgydwodd llaw â ni bob un. Pan gydiodd yn fy llaw teimlais rhyw drydan arall-fydol yn cerdded trwy fy holl gorff, a syllais i lygaid glas dwyfol-hyfryd. Anghofiais eiriau ei bregeth ond cofiaf dros byth bregeth ddi-eiriau’r gwasgu llaw.

Feddyliodd yr un o’r ddau gawr, mae’n debyg, y buasai’r ddwy act syml wedi creu’r fath argraff ar lanc ysgol nerfus a dibrofiad. Tybed na ddylem roi mwy o sylw i’r posibiliadau pan ddaw’r cyfle nesaf i ni i ysgwyd llaw â rhywun.