30.12.16

Peldroed. 1984 - 1986


Ychydig o hanes y bêl-droed yn y Blaenau. 
Parhau'r gyfres, yng ngofal Vivian Parry Williams (allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones).
1984-85
Ymunodd clybiau Bethesda, Llanrwst, Porthmadog, Llanfairpwll a'r Felinheli â'r Gynghrair yn 1984-85, ac fe ataliwyd y Gynghrair Atodol amhoblogaidd rhag blaen.  Ni fu'n dymor gwael iawn i'r Blaenau, ond roedd canlyniadau'r gemau'n anodd eu deall ar brydiau.

Collwyd 3-10 ym Mangor a 2-8 yng Nghonwy - y ddwy gurfa fwyaf a gfodd Stiniog mewn blynyddoedd diweddar.  Wedyn meddylier am y Blaenau'n colli 1-6 adref i'r Felinheli.  Annerbyniol dros ben i'r cefnogwyr oedd colli i Dywyn yng Nghwpan Cymru - a cholli'n drwm ar ben hynny..

Cyrhaeddwyd gêm gyn-derfynol Cwpan Cookson.  Chwaraewyd 28 gêm gynghrair, gan ennill 11 a cholli 12.  Deuddeg gêm fu ganddynt yn y cwpannau, ac ennill pedair ohonynt.  Tynnwyd y chwaraewyr o Arfon yn bennaf, ac yr oeddynt yn cynnwys Terry Smith, Haydn Jones, Chris Rowley, Peter Roberts a Derek Groves.

Y prif sgorwyr oedd Terry Smith (16 gôl) Percy Allen, Huw Jones a Clive Jones.

1985-86
Daw hyn â ni at dymor olaf 'Stiniog.  Roedd y gefnogaeth yn y gemau wedi gostwng yn ofnadwy.  Fel bob amser, ychydig oedd nifer y rhai a weithiai yn ymarferol.

Y patrwm ers blynyddoedd oedd bod pwyllgor niferus yn cael ei ddewis ymhob cyfarfod blynyddol ond llai na hanner rheiny oedd yn gweithredu.  Nid oedd aelodau selog y pwyllgor a'r swyddogion yn gwarafun gweithredu fel lleiafrif bach iawn, ond pan aeth nifer o gefnogwyr a fynychai'r gemau i lawr yn ddifrifol o isel gwelwyd nad oedd pwrpas mewn dal ymlaen ac fe benderfynwyd ymddiswyddo o'r gynghrair a'r cwpannau am dymor, gyda golwg ar weld beth fyddai ymateb y cyhoedd.

Y diwedd a fu oedd i ddatgorffori'r clwb trwy bleidlais yn ffurfiol.  Yn union fel pe byddai rhyw rymusterau ar waith i sicrhau bod rhyw arbenigedd yn nhymor olaf Clwb Pêl-droed Blaenau Ffestiniog bu hynodrwydd ynglŷn ag ystadegau y gemau.

Cyflawnodd y clwb raglen o 30 gêm gynghrair:  enillasant ddeg gêm, collasant ddeg gêm a bu canlyniad cyfartal i'r deg gêm arall.

Yn y Gynghrair gyda hwy y tymor olaf hwnnw oedd Bethesda, Llanrwst, Pwllheli, Caernarfon, Rhyl, Bae Colwyn. Porthmadog, Llandudno, Cargybi, Bangor, Conwy, Mochdre, Felinheli, Rhos a Llanfairpwll.

Yr un nifer o bwyntiau a enillwyd gartref ac oddi cartref.  Yng nghystadleuaeth Cwpan Cymru collodd Stiniog gartref yn erbyn Llanfairpwll wedi curo Llandudno yn y rownd gyntaf.

Cyrhaeddwyd ffeinal Cwpan Cookson ac enillwyd Cwpan Alves.  Gwyn Hughes oedd y rheolwr.  O gylch Caernarfon y deuai y rhan fwyaf o'r tîm, a'r mwyaf adnabyddus yn eu mysg oedd Ernie Talbot, John Hayes, Joe Smith, Iwan Jones, Paul Roberts, Clive Jones, Steve Owen, Glyn Jones, gyda Glyn Jones a John McLennon o Landudno.

Chwaraewr lleol yn y tîm oedd Paul Crooks.  Y prif sgorwyr oedd John Hughes, Paul Crooks, Iwan Jones a Clive Jones.
------------------------------------------

Nid dyna ddiwedd pêl-droed yn Stiniog wrth gwrs: roedd clwb yr Amaturiaid wedi ei sefydlu ers 1980, er mwyn rhoi mwy o gyfle i hogia lleol gael chwarae.
Hir oes i'r Amaturiaid!
PW

Ymddangosodd yr erthygl yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 2007.

Y tro nesa': pennod olaf atgofion Ernest am hynt a helynt y bêl-droed yn y dref gydag ysgrif ar un o'r chwaraewyr enwocaf a ddaeth o'r Blaenau...
 

28.12.16

Y Chwarelwr

Yn 2005 dadorchuddiwyd plac yn Ngheudyllau Llechi Llechwedd i gofnodi lleoliad ffilmio ‘Y Chwarelwr’.

Wedi araith afaelgar dadorchuddiwyd y plac gan Mr Prys Edwards, mab y diweddar Ifan ab Owen Edwards. Cafwyd sgwrs hynod o ddiddorol am y ffilm a’i harwyddocâd i ni heddiw gan Gwenno Ffrancon, darlithydd yn Adran y Cyfryngau, Coleg y Brifysgol Abertawe:

Y Chwarelwr:  Llechwedd 2/9/05
Heb os nac oni bai, Y Chwarelwr yw un o brif drysorau ffilm Cymru.  Dyma’r ffilm Gymraeg ei hiaith gyntaf erioed.  Penseiri’r ffilm oedd Ifan ab Owen Edwards – un o brif gymwynaswyr Cymru, a John Ellis Williams – nofelydd, newyddiadurwr a dramodydd.  Aeth y ddau yma ati yn ystod Ebrill 1935 gyda rhai o drigolion Stiniog i ffilmio bywyd a gwaith chwarelwr nodweddiadol – saithdeg mlynedd yn ôl, cofiwch.


Un o brif amcanion Syr Ifan a J.E. wrth lunio Y Chwarelwr oedd tynnu sylw at ganlyniadau enbydus llu o ffactorau ar yr iaith a’r diwylliant Cymraeg; ffactorau a oedd yn cynnwys y diwydiant twristiaeth, y wasg a’r cyfryngau a chynnydd yn y defnydd o fysiau, trenau a cheir. 

Roedd yn fwriad gan y ddau hefyd i geisio diogelu peth o’r hyn a oedd yn weddill o’r etifeddiaeth Gymreig ar ffilm. 

Disgrifiodd Syr Ifan eu hamcanion fel hyn yn Y Cymro:

"Rhan o’n hymdrech i (gadw Cymru) yn wir Gymreig yw’r ymdrech hon, yn wyneb anawsterau enbyd, i greu darluniau llafar Cymraeg, canys gwyddom yn bendant, heb os yn ein credo, mai ein dyletswydd fel byd-ddinasyddion ydyw cadw Cymru yn bur ei delfrydau yn yr argyfwng enbyd y mae’r byd ynddo".

Roedd Syr Ifan, cyfarwyddwr a dyn camera Y Chwarelwr, wedi hen arfer creu ffilmiau erbyn 1935 gan ei fod ers rhai blynyddoedd wedi bod yn ffilmio rhai o ddigwyddiadau Urdd Gobaith Cymru, er enghraifft y mordeithiau, y mabolgampau a’r eisteddfodau.  Ond erbyn 1935, roedd y gŵr blaengar ac anturus hwn yn torri’i fol isho cael mentro i fyd y talkies, gan fynd ati i sirioli rhyw gymaint ar fywyd y Cymry Cymraeg trwy lunio adloniant ar eu cyfer yn eu hiaith eu hunain.  Meddai yn y Western Mail ym 1935:  ‘In its attempt to help the Welsh language to counter the innumerable difficulties which it has to meet in a modern world the Urdd has adopted modern methods.’

Mae stori’r ffilm, yn syml iawn, yn cylchdroi o gwmpas cyfnod tyngedfennol yn hanes un teulu chwarelyddol, sef tad a mam, Wil y mab hynaf, Robin y mab ieuengaf ac un ferch, Nesta.  Mae bywyd dyddiol y teulu yn cael ei ddarlunio – y tad yn greigiwr tanddaear yn y chwarel, y mab hynaf yn naddwr, y fam yn wraig tŷ bodlon ei byd, a’r ddau blentyn arall yn ddisgyblion ysgol. 

Ond yna mae dedwyddwch a sicrwydd y teulu yn cael ei ddinistrio wrth i’r tad farw’n sydyn gan daflu’r teulu i stad o ansefydlogrwydd a gofid.  Daw’r ffilm i ben gyda’r ddau fab yn aberthu eu dyfodol er mwyn cynnal ei fam a’i chwaer, ac mae Robin yn gadael yr Ysgol Ganol ac yn dechrau gweithio yn y chwarel er mwyn i’w chwaer iau, sy’n ddisgybl disglair iawn, allu cwblhau ei haddysg.

Roedd hon yn stori ddigon credadwy i drigolion yr ardaloedd chwarelyddol ar y pryd; fel y gwyddoch chi, dwi’n siŵr, roedd cael plentyn, chwaer neu frawd galluog yn destun balchder mawr ymhlith teuluoedd, ac roedd disgwyl i aelodau eraill y teulu aberthu er mwyn iddo ef neu hi ddod ymlaen yn y byd. 

Roedd John Ellis Williams, awdur y sgript, wedi taro ar stori a oedd yn sicr o apelio at gynulleidfaoedd – stori afaelgar ac iddi arwyr, elfen o serch, trasiedi ac aberth.  At hynny, roedd y ffilm yn ymdrechu i lunio darlun gonest o fywyd chwarelwr o Gymro yn y cyfnod hwnnw, darlun y gallai llawer uniaethu ag ef. 

Darlunio bywyd y chwarelwr yr oedd J.E. a Syr Ifan yn gwybod amdano a wnaeth y ddau, gan ddangos uwchlaw pob dim ymlyniad y chwarelwr nodweddiadol wrth ei deulu, ei addysg, ei gapel, ei grefft, ei ddiwylliant a’i fro.

Milltir sgwâr J.E. ar y pryd a ddewiswyd fel lleoliad ar gyfer y ffilmio sef Blaenau Ffestiniog ac aelodau o’i gwmni drama annibynnol ef a gastiwyd ym mhrif rannau’r ffilm.  O ganlyniad, fe welwch chi yn amlwg yn y ffilm nifer o gymeriadau lleol Stiniog; unigolion fel Robert Jones, chwarelwr yma yn chwarel Llechwedd, yn chwarae rhan y tad a Mrs R. A. Jones yn chwarae rhan y fam.  William David Jones a weithiai yn Chwarel Maenofferen oedd yn rhan Wil, y mab hynaf; David Owen Jones, plentyn amddifad un ar bymtheg mlwydd oed a weithiai yn Chwarel Oakeley, fel Robin; a Haf Gwilym, merch John Ellis Williams ei hun a ddewiswyd i chwarae rhan Nesta y ferch, gyda’i labrador du, Siani, i chwarae rhan y ci! 

Ceir cipolwg hefyd yn y ffilm ar rai o gymeriadau blaenllaw’r ardal, gan gynnwys Ap Alun Mabon, bardd adnabyddus, ac Owen Hughes, argraffydd yn y dref, y ddau yn ymddangos yng ngolygfa Eisteddfod Caban Bwyta’r chwarel.

Ond erbyn heddiw, prif swyn Y Chwarelwr yn ddi-os, yw’r darluniau o’r chwarelwyr yn ‘cowjio bywoliaeth’ o’r mynyddoedd creithiog.  Mae’n nhw’n ddarluniau cwbl cyfareddol, sy’n dogfennu, efallai’n ddiarwybod i’r ddau gynhyrchydd ar y pryd, arferiad sydd wedi hen beidio mwyach.  Ymhlith y golygfeydd hyn mae ‘na olygfa o ddynion yn cael eu gollwng gan fws yn yr Adwy Goch yn Stiniog cyn iddyn nhw ymuno â’u cydweithwyr sy’n cerdded i gyfeiriad y chwarel.

Mae sawl hen gludydd gwaith yn cael ei gofnodi hefyd yn y ffilm, er enghraifft y trwnc a oedd yn cludo dynion a cheffylau i waelod ogof danddaearol Chwarel Oakeley.  Dau gludydd arall a anfarwolwyd yn y ffilm yw’r locomotif ‘kidbrooke’ a oedd hefyd yn chwarel Oakeley, a’r car gwyllt a wibiai’n arswydus o gyflym ar hyd llethrau chwarel y Graig Ddu. 

Fel y gŵyr y rhan fwyaf ohonoch chi, darn cul o bren ac olwynion bychain arno oedd y car gwyllt ac fe’i crewyd gyda’r bwriad o arbed y chwarelwyr rhag taith gerdded hir i lawr o ben y mynydd.  Ond dim ond brêc simsan iawn oedd yn cadw unrhyw chwarelwr a gâi bas ar ei gefn rhag mynd ar ei ben i fedd cynnar!  Ond yn ogystal â chynnwys darluniau o waith caled a pheryglus y chwarelwr, mae’r ffilm yn rhoi sylw i’r gymdeithas glos a diwylliedig a oedd yn bodoli ymysg y chwarelwyr, ac yn bennaf eu harfer o gynnal eisteddfod yn y caban bwyta.

Y mae Y Chwarelwr yn garreg filltir arbennig iawn yn hanes ffilm Cymru ac yn drysor unigryw yng nghasgliad Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru.  Wrth gloi fe hoffwn i ddiolch i’r Archif am fwrw ati i adfer y ffilm hon fel y gall fod, yn ôl dymuniad y creuwyr, yn ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd o sgriptwyr, cyfarwyddwyr a chynhyrchwyr ffilmiau Cymraeg. 

Gan obeithio, hefyd, y down ni o hyd i’r rîl olaf sy’n parhau ar goll!  Ond heddiw, wrth gwrs, y mae ein diolch i Chwarel y Llechwedd a Chomisiwn Sgrin Cymru am sicrhau body yma gofeb weladwy i’r gymwynas fawr hon a wnaed â’r genedl gan Ifan ab Owen Edwards a John Ellis Williams.

Gwenno Ffrancon.
----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2005

 MWY am hanes y ffilm.

26.12.16

Meistri Corn

Seindorf yr Oakeley yn y 1920au.

Mewn ymateb i’r llun difyr o seindorf yr Oakeley, a anfonwyd i ni gan Glynne Griffiths, Ross on Wye, cafwyd ysgrif ddiddorol dros ben gan Bob Morgan, cyn-arweinydd adnabyddus y band.


Credaf fod y darlun o Fand yr Oakeley wedi ei dynnu cyn 1930.  Mae fy nhad Dafydd Morgan yn eistedd yn y rheng flaen hefo’r bass trombone, a mi ‘roedd yn Utica (UDA) o 1927 hyd 1931, fel mae’n debyg mai rhwng 1923 a 1927 oedd y cyfnod mae ein cyfaill yn son amdano.  R’wyf yn adnabod amryw o’r chwaraewyr gan i mi hefyd ymuno a’r band ar ddiwedd 1931.

Yn eistedd ar lawr mae John Roberts ‘Shine’ fel ag 'roedd pawb yn ei adnabod – a’r llall ydi Dennis Griffiths, a ffurfiodd y ‘Night Hawks’  (Cerddorfa Ddawns) cyn iddynt newid i ‘New Majestic’ dan ofal Bob Gwynant.  Mae tad Shine yn eistedd y tu ôl iddo yn y rheng flaen – hefo’r trombone, yr ail trombone ydi Ernie Brown o Llan, a yna Dafydd Morgan ar y bass trombone.

Wm Edward Jones (drwmar) sydd yn ei ochr hefo’r bass, ac yn y pen mae Dan Jones (brawd Jack Pant – tad Gruffydd John Postman).  William Richard Edwards (tad Dora Edwards) oedd yr arweinydd hefo Bob Smith wrth ei ochr.  Hwn, i raddau helaeth oedd y band ennillodd 2 wobr gyntaf yn Eisteddfod Genedlaethol y Wyddgrug 1923.

Yn y rheng ganol gwelwn Tal Morris, Wil bach Band, Dick (Hen Golwyn), Llew Dolwyddelan, Owen Owen, Dick Meirion (hwn oedd yn chwaraewr flugel da, er nad oedd ganddo ddant yn ei geg!) – yna Albert Humphreys Penrhyn, Jonny Lloyd Smith (tad Oms), Robin John Morgan (tad Kathleen Glynllifon), Jack Daf (tad Alwena Davies – teulu Derfel) a’r dyn tal yn y pen ydi ‘Jack Rich’ Gorwel.  Y tu ôl mae Capt Lewis Davies, perchennog y papur lleol ‘Y Gloch’ a hefyd yr ‘Empire’ lle mae’r hen Glwb Squash heddiw.

Darlun diddorol iawn – un nad wyf wedi ei weld o’r blaen – ond yn anffodus r’wyf methu a chofio Glynne gan ei fod yn y band yn y cyfnod cyn i ni fel teulu fynd i Utica – ond 7 oed y pryd hynny.

Daw hanes diddorol i fy meddwl am Owen Thomas (Now Barbar) sydd yn eistedd yn y rheng flaen hefo’r dwbl B.  Hwn oedd rheolwr chwarel ‘Rhiwbach’ ac 'roedd wedi rhoi gwaith i Dennis Lewis Griffiths a Bob Gwynant.  Wrth gwrs gan i’r ddau fod yn perthyn i’r ‘Night Hawks’ 'roeddynt yn colli ymarferiadau yr Oakeley ac yn hwyr i’w gwaith yn y bore, ar ôl bod yn chwarae mewn dawns yn rhywle neu gilydd.

Un bore wedi cyrraedd eu gwaith yn hwyr dyma Now Barbar yn gofyn iddynt pam oeddynt yn hwyr, a’r atebiad oedd eu bod wedi bod yn perfformio gyda’r ‘Night Hawkes’, atebodd yn syth, “Wel, Day Hawkes ‘rydw i eisiau” a rhoi y sac iddynt yn y fan.  Yn anffodus 'roedd yn golled i’r band hefyd!!
----------------------------

Roedd y llythyr isod yn yr un rhifyn hefyd.

Llangefni, Ynys Môn.
Annwyl Olygydd,

Cyfeiriaf at yr argraffiad olaf o Llafar Bro, a’r llun diddorol iawn o Fand yr Oakeley.  Wrth edrych  ar y llun ‘rwyf yn hollol sicr mae’r arweinydd yn y rhes gyntaf yw fy nhaid William Richard Edwards  (Cyfeirir ato yn yr erthygl fel William Richards).

Roedd yn arweinydd y band mwy neu lai o 1897 i 1927 – y flwyddyn a fu farw.  Tybiaf felly fod y llun wedi ei gymeryd o gwmpas 1920-25?

Hoffwn ddiolch i Glynne Griffiths am adael i mi ychwanegu llun arall at archifau’r teulu.  Edrychaf ymlaen i weld nifer o hen ffrindiau yn yr Eisteddfod Genedlaethol sydd yma y flwyddyn nesaf.

Yn gywir iawn,
Trefor Edwards

----------------------------------------------------

Erthygl Glynne Griffiths

--------------------------------------------------
 
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 1998.



24.12.16

Stolpia -Hosan Nadolig

Pennod arall o gyfres reolaidd Steffan ab Owain.

Fel yr amrywiaeth o bethau a geid yn yr hen hosan Nadolig gynt, dyma gynnwys y golofn y tro hwn. Dechreuaf gyndag un neu ddau o gofnodion difyr a darewais arnynt wrth chwilio am hanes ein tref a’n hardal yn y dyddiau a fu.

Y Goeden Nadolig
Gan ei bod hi’n nesau at y Nadolig efallai bydd y nodyn hwn o ddiddordeb.

Ym mis Ionawr 1861 cafwyd te parti yn Ysgol Genedlaethol Llan Ffestiniog a mwynhaodd y plant eu hunain yn iawn. Roedd coeden Nadolig wedi ei gosod yn yr ystafell gydag anrhegion o bob math arni hi. Bum yn meddwl, tybed pa bryd y daeth y goeden Nadolig gyntaf i’n hardal?

Yn ôl pob sôn, ni ddaeth gosod coeden Nadolig yn y tŷ yn beth poblogiadd iawn tan ar ôl yr 1850au, ac felly, nid oedd ‘Stiniog ymhell iawn ar ôl y ffasiwn gyda hyn o beth.

Seintiau
Yn ddiweddar iawn deuthum ar draws hanes Seintiau y Dyddiau Diweddaf (sef y Mormoniaid) yn cynnal cyfarfodydd crefyddol ym mhlwyf Ffestiniog yn yr 1840au. Dyma frasgyfieithiad o un adroddiad a ymddangosodd mewn papur newydd Saesneg am Fehefin 1846:
Yn ddiweddar, ymwelodd gwr o Dde Cymru a berthynai i Seintiau y Dyddiau Diweddaf ag ardal Ffestiniog. Dydd Sadwrn anerchodd dorf luosog yn y stryd yn Ffestiniog. Yna, bore Sul aeth draw at y chwareli, ac am hanner awr wedi pedwar bu’n siarad am oddeutu awr.
Deallaf bod amryw o drigolion ein plwyf wedi ymuno â’r Mormoniaid yn ystod y cyfnod hwn. Byddai’n ddiddorol cael clywed mwy o’u hanes, oni byddai? Oes un ohonoch ag ychydig o’u hanes yn yr ardaloedd hyn?


Lliain ‘molchi gwyneb
Y mae’n rhyfedd fel y mae prinder geiriau am rai pethau yn y Gymraeg, a dewis da am ambell beth arall. Holais amryw o gyfeillion a chydweithwyr yn ddiweddar beth yw eu henw nhw ar y lliain bach a ddefnyddir i ymolchi’r wyneb.

Yr enw a ddefnyddiaf fi arno yr ‘bretyn gwlanen’. Y mae’n amlwg fod nifer o enwau eraill arno yng Ngwynedd,  hefyd. Dyma rai o’r atebion a dderbyniais: cadach ymolchi … cadach gwlanen … gwlanen fach …gwwlanen ymolchi … clwt ymolchi. Tybed a oes gennych chi enw gwahanol arno?


Arlunydd o’r Manod
Beth amser yn ôl, pan oeddwn yn taflu golwg ar dudalennau’r Herald Cymraeg am Ionawr 19, 1926 deuthum ar draws enw David R. Hughes, arlunydd o’r Manod. Dyma’r tro cyntaf imi ddod ar draws ei enw ef. Tybed a ŵyr un o’r darllenwyr rywfaint o’i hanes ac ambell enghraifft o’i luniau, efallai?


Wel, dyna ni flwyddyn arall bron a chyrraedd ei therfyn, a rhag ofn imi anghofio a dweud:

NADOLIG LLAWEN I CHI I GYD!



Addasiad o erthygl amddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2005.
Dilynwch gyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.


[Lluniau -Paul W] 

22.12.16

Ddoe a heddiw: Atgofion am Gwm Prysor

Erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 1987, gan Blodwen Jones

Fe’m ganwyd yn Darn Gae, Cwm Prysor yn y flwyddyn 1907 yn un o saith o blant.  Fferm oedd fy nghartref tua phedair milltir o’r pentref.  Doedd dim ond ceffyl a throl neu gerdded i bob man y dyddiau hynny.  Plaen iawn oedd y cartref.  Bwyd plaen cartre’ oedd ar y bwrdd bob amser ond popeth yn dda iawn.  Byddai fy mam yn corddi, felly roedd menyn cartre’ a llaeth enwyn bob amser ar y bwrdd.  Hefyd byddai’n pobi bara gwyn a bara ceirch.

Mawn a fyddai gennym yn danwydd a byddai crochan yn hongian uwchben y tan i wneud uwd neu lymru.  Gwisgem sana gwlân cartre’ yn y gaeaf, ac esgidiau lledr gyda chria lledr hefyd, a hoelion dan y gwadna’.

Doedd dim teganau gennym fel plant heddiw.  Aem gyda’n rhieni i’r capel ar y Sul i’r pentref.  Roedd capel yng Nghwm Prysor hefyd ac os gofynnai rhywun i’m rhieni pam mynd i’r pentref, yr ateb fyddai, ‘Rhaid pasio’r pistyll i’r ffynnon i gael dŵr glan’.

Edrych i lawr i Gwm Prysor o wely'r rheilffordd ym mlaen y Cwm. llun Paul W.

Cofiaf un nos Sul mynd i’r capel a’r newydd gawsom oedd bod Rhyfel Mawr 1914 wedi torri allan; ac roeddynt yn galw’r milwyr o’r gwersyll a oedd ger Rhiwgoch.

Trwy ein bod gryn bellter o’r Traws a’r ysgol ddyddiol rhaid oedd aros yn y pentref o fore Llun tan ddydd Gwener. Gyda gwraig weddw a’i merch Lowri y byddem yn aros ac er inni gael pob tegwch byddem yn falch iawn o weld nos Wener yn dod er mwyn cael mynd adref.

Gan ein bod yn byw ger afon Prysor, doedd yr un diwrnod yn mynd heibio yn yr haf heb inni fynd i sgota dwylo, neu hel llus yn y Garn, hel cnau ac eistedd yn y fan a’u torri efo carreg. Byddem yn helpu hefyd efo’r gwair, 'nôl y ceffylau a’u reidio at y tŷ heb na ffrwyn na dim yn eu pennau. Car llusg a fyddai gennym yn cario gwair. Doedd dim son am dractor yn y dyddiau hynny.

Nid oedd golau trydan chwaith, ond lamp olew annwyl a channwyll frwyn.  Byddwn wrth fy modd yn gwylio fy mam yn gwneud y canhwyllau.  Byddai rhaid casglu’r pabwyr yn gyntaf, plisgio wedyn a gadael rhyw un plisgyn heb ei bilio.  Wedyn twymo saim dafad mewn padell uwchben y tan, ac yna trochi’r canhwylla’ bob yn un yn y saim a’u hongian i sychu. Byddai fy nhad yn darllen llawer yng ngolau’r gannwyll frwyn.
--------------------------------------

Yn ogystal â rhifyn Medi '87, ymddangosodd yr erthygl yn llyfr ‘Pigion Llafar 1975-1999’ ac wedyn yn rhifyn Tachwedd 2016, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.

20.12.16

Rhod y Rhigymwr -Me a Gar An Rosen Wyn

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Tachwedd 2016

Rydw i’n ysgrifennu’r golofn cyn cychwyn yn blygeiniol am Falmouth, Cernyw, gyda Chôr Meibion Ardudwy.

Tynnwyd sylw Elwen Jones, gohebydd newyddion Trawsfynydd a minnau at gân beth amser yn ôl, gan Haf Madoc (gynt o’r Traws), sy’n byw i lawr yn nhref Bridgewater, Gwlad yr Haf. Mae hi’n aelod o Gôr Cymysg yn y rhan honno o’r wlad, ac yn niwedd mis Mai, bu’r côr yn cadw cyngerdd ar y cyd â Chôr Meibion o Gernyw.

O glywed yr arweinydd yn cyhoeddi eu bod am ganu cân yn y Gernyweg, yn dwyn y teitl ‘An Rosen Wyn’, moelodd Haf ei chlustiau, ac ar ddiwedd y cyngerdd, aeth yn syth ato i’w holi ynglŷn â hi, gan nodi bod ei theitl mor debyg yn y Gymraeg. Llwyddodd i gael copi o’r trefniant, ac fe’i hanfonodd i Elwen, a’i rhoddodd yn ei dro i minnau. Gan y gwyddwn fod Côr Ardudwy’n mynd ar daith yno, fe fu inni ei chyflwyno i’r aelodau, a’r gobaith ydyw ei chanu yng Nghernyw mewn TAIR iaith:


Me a gar ân rosen wyn,
Mar whek mar dek del di fhee,
An rosen wyn, mar splan mar vrin tin,
A threy tha gof oma the vee.

Ken sa pan welles ow whe gol
Eeth es ta mar dek avel ros;
Mes lem min mar thêr lw tha ve jeth,
Mar wyn avel rosen may thos.

O sylwi ar sawl cymal yn y pennill Cernyweg, gall rhywun weld y tebygrwydd. Cymerer, er enghraifft, y llinell agoriadol ‘Me a gar an rosen wyn’ ... ‘Mi a garaf y rhosyn gwyn’; a dyna ‘mar dek’ (’mor deg’), ‘pan welles’ (‘pan welais’) ac ‘an rosen wyn’ ei hun.

Dyma fel yr gosodais y penillion mewn mydr ac odl yn y Gymraeg:

Fe garaf y rhos a’i ysblander,
Mor wyn yw ag ewyn blaen lli,
Hwn dyfa yn hardd, mae’n nhegwch fy ngardd,
Ac yn nhlysni ei wedd gwelaf di.

Pan gwrddais di gynta, f’anwylyd,
Roedd gwrid o liw’r rhos ar dy rudd,
Ond nawr mae dy wyneb yn welwach,
A gwawr rhosyn gwyn ar dy rudd.

Er na bu iddi ymddangos mewn casgliad o hen ganeuon o Gernyw, fe’i rhoddwyd ar gof a chadw gyntaf oll gan Peter Kennedy, a glywodd Charlie Jose’n ei chanu yn y ‘Napoleon Inn’, ym mhentre’ pysgota Boscastle, yng nghogledd y sir, ym 1975. Oherwydd ei bod yn cynnig ei hun i harmoni anffurfiol, byrfyfyr, fe’i mabwysiadwyd gan nifer o grwpiau a chorau yng Nghernyw ers hynny. Fel y caneuon ‘Little Lize’ a ‘Maggie May’, mae’n debyg iawn i’r gân hon weld golau dydd dros yr Iwerydd yn America, ond go brin iddi gael ei gwisgo â diwyg cystal ag a roddwyd iddi fel ‘Rhosyn Gwyn Cernyw’.

Gan mod i wedi hoffi’r trefniant lleisiol gymaint, fe benderfynais ei ddefnyddio ar gyfer llunio geiriau Nadoligaidd eu naws i Feibion Prysor, er mwyn gallu ei chyflwyno’n ddigyfeiliant yn y plygeiniau y byddant yn cymryd rhan ynddyn nhw’r Nadolig yma.

Er pob gwasgfa ariannol a ddaw yn sgîl  ‘Brexit’, ac ar waetha’r newyn a’r tlodi a ddaw yn sgîl rhyfeloedd a thrais, mae’n bur debyg mai parhau i wario wnawn ni’r Nadolig hwn eto:

NADOLIG A DDAETH  ...  i’w chanu ar y gân o Gernyw ... ‘AN ROSEN WYN’

Cytgan:
   
Yn llety yr ych mewn cadachau,
Mewn tlodi y caed Aer y Nef;
Rhoed preseb yn grud i Geidwad y Byd
Ar y gwellt draw ym Methlehem dref.

Nadolig a ddaeth unwaith eto
 rhwysg ei ruthradau a’i rwn,
Ymuno wnawn ninnau’n y dathlu,
Mwynhau yr holl firi a’r sŵn ...

Y mae’r hysbysebu’n ddiddiwedd,
A llawn temtasiynau yw’r sgrin,
Ein denu i wario gawn ninnau
Ar lwyth o ddanteithion a gwin ...

Ar waetha’ pob her a bygythiad
Fe fydd ‘rhen Siôn Corn siŵr o ddod,
Pa ots fod miliynau mewn angen,
I’n plant, ond y gorau sy’i fod ...

Mae arian ar gael i’n digoni,
A hwn gaiff ei wario yn rhydd,
Mewn gobaith y gallwn ni dalu
Yn ôl i’r benthyciwr rhyw ddydd ...
--------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2016.
Gallwch ddilyn y gyfres efo'r  ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


18.12.16

Breuddwyd Bordeaux -ar ôl y gêm

Pennod olaf hanes Dewi Prysor yn Ffrainc. 
Ar ôl llwyddiant y gêm gyntaf, daeth y dathlu a'r gofoleddu.
Rhan o gyfres o erthyglau gan awduron gwadd ar thema Ewropeaidd. 

PÊL-DROED, CYMRU A’R GYMRAEG: BYW BREUDDWYD YN BORDEAUX
Wna i fyth anghofio’r rhaeadr o grysau cochion yn llifo i lawr y grisiau o’r stadiwm ar ôl y gêm – er gwaetha’r ffaith mai ‘Don’t Take Me Home’ oedd y diwn gron oedd pawb yn ganu ar y pryd! Bydd yr olygfa honno yn aros efo fi am byth. Bythgofiadwy, hefyd, oedd gweld y rhesi o Slofaciaid ddaeth i glapio dwylo wrth i ni adael. 

Y rhaeadr goch.

Rhaid oedd wynebu’r ciw ar gyfer y trams, wedyn, ac wir i chi, tydw i ddim yn gor-ddweud – roedd o’n tua milltir o hyd. Felly wedi dal i fyny efo criw Blaenau a ffrindia erill, doedd dim amdani ond cerdded y pum milltir i ganol y ddinas, gan ddilyn tracs y tramiau i’n cadw ni ar y ffordd iawn, a pasio llwyth o lafnau ifanc ar feics padlo a mopeds yn trio gwerthu ‘gwair’ i bawb, efo’r ‘tagline’ hynod, “Gareth Bale smokes weed!

Ar ôl tair milltir o gerdded, ges i lond bol. Ro’n i’n fflagio, ac heb gael peint ers dros tair awr. Felly pan stopiodd tram gorlawn yn un stop fel ro’n i’n digwydd pasio, mi welis i fy nghyfla a stwffio i mewn i ganol y sardîns coch. Ac i ganol pwy nes i stwffio? Criw o hogia Bethesda – un yr o’n i’n ei nabod drwy bêl-droed lleol (mae’ o’n gwneud efo clwb Mynydd Llandygai), ac un arall yn byw dros ffordd i fy chwaer fach yn Llanllechid! Ia, byd bach fel’na oedd Bordeaux – a gweddill y daith drwy Ffrainc. Roedd pawb yno. Pawb!

Wedi yfad gormod i gofio pob manylyn, neu beidio, mi fydd y dathlu a’r golygfeydd rownd strydoedd Bordeaux y noson honno wedi eu serio ar fy nghôf am weddill fy nyddia. Y tafarnau gorlawn – sawl un wedi rhedeg yn sych o gwrw – a’r strydoedd tu allan yn fyw o grysau coch a baneri Cymru yn canu a dawnsio’n wyllt ac afreolus o hapus. A’r Gymraeg yn atsain rhwng muriau uchel y strydoedd cul, croesawus. Pob ‘chant’ a chân bêl-droed Cymreig, a phob cân werin Gymraeg y gellid ei chofio, yn morio ar awelon y nos.

Hen Wlad Fy Nhadau’ rhwng pob tair cân, y Ffrancwyr yn dathlu i’r eithafion efo ni (a’r Slofaciaid hefyd, er eu bod wedi colli!). Y Bordolais yn ein mysg, yn dawnsio a canu efo ni, yn cymeradwyo a bloeddio’u gwerthfawrogiad o’n hanthem. Ninnau yn ymuno yn eu hanthem hwythau, y ‘Marseillaise’ (sy’n gorfod bod yr ail anthem orau yn y byd). Pawb yn ein ffilmio ni ac yn cael lluniau efo ni. Staff y bariau yn canu a dawnsio efo ni, tafarnwyr gwên-o-glust-i-glust yn sefyll ar eu balconiau uwchlaw, yn ffilmio’r dorf goch fyrlymus, swnllyd islaw ar eu ffônau symudol...

Ia wir, profiad bendigedig oedd y gêm gyntaf, hanesyddol hon, yn Bordeaux. A dim ond dechrau’r antur oedd hi. Aeth pethau o anhygoel i well, o fythgofiadwy i anghredadwy, o hynny ’mlaen. Yn rhywle arall mae rhannu manylion gweddill fy nhaith mis crwn a bron i 6,000 milltir, trwy Ffrainc. Am y tro, mi’ch gadewaf efo’r blas uchod o’r profiad o ddechrau’r daith, a sut beth oedd bod yn gefnogwr pêl-droed Cymru oedd yn byw y freuddwyd o’r diwedd.

Ond mi oedd o’n llawer mwy na hynny. Roedd rhywun yn byw y freuddwyd fel Cymro hefyd. Dyma fy ngwlad a fy nghenedl ar eu gorau ar y llwyfan mwyaf posib, ac yno yn gyfartal â gwledydd a chenhedloedd eraill Ewrop. Ac i Gymro Cymraeg roedd o’n hyd yn oed yn fwy na hynny. Achos, trwy amlygrwydd y Gymraeg ymysg y cefnogwyr mi ddaeth y byd yn ymwybodol o’n gwir genedligrwydd. Oherwydd i filoedd o Gymry Cymraeg heidio i Ffrainc roedd pawb yn clywed ein iaith ar waith.

Yr un effaith gafodd polisi Cymdeithas Bêl-droed Cymru o roi rôl flaenllaw i’r Gymraeg yn holl ‘set-yp’ y garfan – o’u canolfan yn Dinard, Llydaw, i’r wê a’r teledu byd-eang. Felly hefyd gweledigaeth Osian Roberts ac Ian Gwyn Hughes wrth ddefnyddio’r iaith mewn cynhadleddau i’r wasg, a’r chwaraewyr yn defnyddio’r Gymraeg mewn fideos cyhoeddusrwydd – nid jesd Allen, Ramsey a Ben Davies, sy’n siarad Cymraeg, ond Gareth Bale a Chris Gunter a’r Cymry di-Gymraeg eraill yn y garfan hefyd. Y nhw oedd fwyaf brwd am y syniad, ac a fynnodd eu bod yn cael dweud brawddeg yn Gymraeg. A diolch i ymdrech y garfan i gyd (rhai gwell na’i gilydd!) i ganu’r anthem. Roedd miliynnau o bobl ar draws y byd wedi gweld Gareth Bale – y Galactico a chwaraewr drytaf y byd (tan yn ddiweddar iawn) – yn canu yn Gymraeg. Oes angen deud mwy?

Lle bynnag yr oeddan ni’n mynd yn Ffrainc, yr un oedd y stori. Doedd pobl erioed wedi meddwl am Gymru fel cenedl wahanol tan iddyn nhw ddeall fod ganddom ein iaith ein hunain. Tan hynny roeddan nhw wastad wedi meddwl mai rhyw fersiwn o Saeson oeddan ni – rhyw fath o West Britons, math o beth. Ond roedd yr iaith ar waith yn yr Ewros wedi newid popeth. Roeddan nhw bellach yn dallt!

Ac yn bwysicach fyth na bod cenhedloedd eraill yn dallt, roedd Cymry di-Gymraeg yn dallt pwysigrwydd yr iaith hefyd. Mae hi’n perthyn i bob Cymro a Chymraes, wedi’r cwbl. Mae ffans pêl-droed Cymru wastad wedi gwerthfawrogi hynny, am eu bod wedi arfer ei chlywed mewn gemau pêl-droed. Ond y gwahaniaeth y tro yma oedd fod miloedd yn fwy o Gymry (di-Gymraeg a Chymraeg) wedi glanio yn Ffrainc. Mwya sydyn roedd miloedd o Gymry’r ardaloedd di-Gymraeg yn clywed yr iaith fel iaith fyw o’u cwmpas – o bosib am y tro cyntaf yn eu bywydau – ac yn sylweddoli ei bod yn rhan naturiol o Gymreictod, yn gwerthfawrogi ei rhan bwysig yng ngwead eu hunaniaeth genedlaethol, a’i gwerth fel ased i ddatgan y Cymreictod hwnnw i’r byd.

Be darrodd fi yn Bordeaux – a gweddill Ffrainc – yn ystod y mis Mehefin hudol hwnnw, oedd bod y Cymry yn rhydd o’r caethiwed meddyliol, post-colonial yr ydym yn byw efo fo adra yng Nghymru. Yn Bordeaux mi dorrodd y Cymry yn rhydd o’r meddylfryd israddol sy’n ein cyflyrru i ystyried y Saesneg fel yr unig iaith i symud ymlaen yn y byd. I’r miloedd a brofodd y rhyddid hwn yn Ffrainc, agorwyd eu meddyliau i sylweddoli cymaint o ased ydi’r Gymraeg. Ased y dylid ei defnyddio’n ganolog wrth hyrwyddo’n diwylliant a’n hunaniaeth, ac i hybu’r economi mewn meysydd fel twristiaeth. Mae gormod o fusnesau yn dewis enw Saesneg, a defnyddio Saesneg yn unig i hysbysebu, heb sylweddoli y byddai defnyddio’r Gymraeg yn rhoi stamp a chymeriad unigryw ac atyniadol i’r busnes ac i’r fro.

Tydi pobl ddim yn dod ar eu gwyliau i ‘West Britain.’ Dod i Gymru maen nhw. Nid fersiwn Gymreig o Blackpool neu Windermere mae nhw isio, ond profiad o fod mewn gwlad arall (ac, i ymwelwyr o weddill Prydain, y profiad o fynd i wlad arall heb orfod teithio dramor!). Byddai gweld yr iaith ar waith trwy Gymru gyfan yn atgyfnerthu’r teimlad o fod mewn gwlad wahanol efo’i iaith a chymeriad – a hunaniaeth – ei hun. Mae gwyliau yng Nghymru’n syniad llawar mwy cyffrous na gwyliau yn West Britain.

Gofynnwch i bobl Bordeaux, Toulouse, Lille neu Lyon be oeddan nhw’n licio am y Cymry. Falla y cewch gyfla i’w holi yr haf nesaf, pan fyddan nhw’n heidio yma ar eu gwyliau!
---------------------------------------



Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2016.
Darllenwch y gyfres efo'r ddolen isod.
-------------

Mae llyfr newydd Dewi -Ibuprofen S'il Vous Plait- sy'n rhoi mwy o hanes ei deithiau yn dilyn Cymru,  ar werth rwan.

16.12.16

‘Stiniog a’r Rhyfel Mawr -Tachwedd 1916 yn Ffrainc


Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf.

Ymysg nifer o lythyrau'r milwyr a ymddangosodd yn rhifyn 11 Tachwedd 1916 o'r Rhedegydd, roedd un gan Bob Williams, i'w chwaer yn Rhesdai Tanyclogwyn, ac yntau’n glwyfedig mewn ysbyty ar y pryd. Gwelir ynddo bryderon milwr a oedd wedi profi erchyllterau brwydr y Somme. Gadawn i Bob ddweud ychydig o'r hanes:

'Wel, anwyl chwaer, y lle y bu ein Bataliwn ni er dechreu yr ymosodiad mawr ydoedd ar y Somme, yn ymdaro o gwmpas lle a elwir Thiepval...'

Aiff Bob ymlaen i ddisgrifio’r frwydr enbyd a wynebodd...'Lladdwyd ein Cadben a phedwar Sergeant...' ac yna cyfeirio at yr hyn ddigwyddodd  iddo.
'Tarawodd un darn o shrapnel ar dop fy helmet, ac aeth drwodd, gan fy nharo yn anymwybodol am tua phum munud...a phan ddois ataf fy hun yr oeddwn yn gorwedd ar ben cyrff meirw, rhai ohonynt wedi eu malu yn dost...Yr oeddwn agos wedi fy mygu gan waed...'
Yn rhifyn 11 Tachwedd hefyd y cyhoeddwyd y newyddion drwg a dderbyniodd y prifardd Elfyn a'i wraig, wrth glywed fod eu mab, y Preifat Salisbury Hughes wedi ei glwyfo yn Ffrainc. Byddai hynny yn ergyd ychwanegol i'r ddau, oedd wedi bod yn dioddef o salwch blin yr adeg honno.

Ond newyddion gwell a gyhoeddwyd yng ngholofn newyddion lleol Trawsfynydd. Roedd athrawon yr ysgolion lleol wedi gwneud casgliad ymysg ei gilydd, ac wedi anfon y swm o 10/- (50c) i gronfa'r Daily News i gael prynu pwdin Nadolig i'r milwyr. Casglwyd 5/= (25c) yn Ysgol y Cyngor; 3/= (15c) yn yr Ysgol Eglwysig a 2/= (10c) yn Ysgol Bronaber.

Yng ngholofn newyddion y Blaenau ar 11 Tachwedd, gwelwyd geiriau lliwgar, teimladwy'r gohebydd yn adrodd megis, yng ngeirfa a sillafiadau’r cyfnod:
Mae sŵn y gauaf yn y Cwm, y crinddail yn cwrcydu ym monau'r prysgwydd, a'r bryniau wedi dechreu gwisgo eu gwyn. Trist meddwl fod ein bechgyn wrth y miloedd heb do uwch eu pennau ond y lasnef lydan, na goleu, ond y lloer ddiserch, na chysgod ond y ffos a gloddiant. Boed y Nef yn garedig wrthynt, druain, tra maent allan yn ymladd ein brwydr ni, a brwydrau rhyddid a chyfiawnder.
Roedd yr hysbyseb ar dudalen flaen rhifyn 18 Tachwedd o'r Rhedegydd yn cynnig rhywbeth newydd yn y dref. Meddai'r geiriau apelgar,
Dalier Sylw! Bydd Busnes FISH AND CHIPS yn Shop New Road yn cael ei agor Dydd Sadwrn nesaf, gan Mrs Roberts, Islyn, Manod Road. Byddis yn  ddiolchgar am bob cefnogaeth gan y cyhoedd.
Ar yr un adeg cafwyd gwybodaeth fod nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal yn yr ardal er budd Cronfa Cysuron y Milwyr yn lleol. Diddorol hefyd oedd yr alwad am fforddolwyr i fynd i drwsio ffyrdd yn Ffrainc. Byddai'n demtasiwn i nifer fawr fynd, yn enwedig os byddai ymrestru i'r fyddin yn nesáu at ambell un.  Fel y dywed yr hysbyseb:
Y mae galwad ar ddynion heb fod dros 50 oed, ewyllysgar, i fyned i Ffrainc i drwsio ffyrdd. Ni byddant yn ŵyr arfog. Telir i labrwyr cyffredin 3/= y dydd, heblaw bwyd a llety a ddarperir gan y fyddin, y rhai a dalant hefyd y seperation allowance arferol. Telir i Foreman o 4s.6c. i 6s.8c. y dydd a'r allowances uchod.
Lewis Y Gloch
Wedi cyfnod o fisoedd heb air o sôn am Lewis Davies, Siop y Gloch, y cyn-swyddog recriwtio yn
nalgylch Ffestiniog, daeth newyddion yn Y Rhedegydd, ar 18 Tachwedd eto, ei fod wedi ei benodi i swydd newydd. Roedd yr awdurdodau milwrol wedi ei anfon i Gorwen fel cynrychiolydd ar Dribiwnlys Edeyrnion, dros dro, yn absenoldeb James Sheriff, Crogen Hall, Llandrillo, oedd yn wael.

Bu i'r Tribiwnlys hwnnw wasanaethu rhwng 1 o'r gloch hyd at 8.30 p.m., a gwrandawyd ar 63 o achosion dros y cyfnod hwnnw. Yn ôl y gohebydd, rhoddwyd gair da i Davies gan y tribiwnlys, a'r apelyddion am ei ddull teg o ddelio â'r achosion.

Er i Dribiwnlys Meirionnydd, a gynhaliwyd yn y Blaenau ddiwedd Tachwedd 1916, barhau am ddau ddiwrnod, a dwsinau o ddynion ifainc, o bob rhan o'r sir yn ymddangos, dim ond un o'r plwyf hwn a wynebai'r panel. Ond er i Evan William Jones, 19 oed, o fferm Hafoty Fawr, Cwm Cynfal roddi cais am esgusodiad, gwrthodwyd ei apêl.
-------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2016.                       
Dilynwch gyfres Stiniog a'r Rhyfel Mawr efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.



14.12.16

Hanesion Hynod Anti Cein -y goruwch naturiol

Pennod arall o hanesion Ceinwen Roberts.

Dyma stori glywais gan fy niweddar dad pan oeddwn yn hogan ifanc adref yn Llech y Cwm. Nid stori ysbryd sydd gennyf, ond digwyddiad goruwch naturiol ag sydd yn hollol wir pan oedd fy nhad yn hogyn deg oed ac yn byw yn Fferm y Muriau, Trawsfynydd.

Diwrnod brafiach yn y Rhinogydd. Llun- Paul W
P’nawn yn niwedd Mehefin 1887 a chwech o ffermwyr wedi dod i helpu fy nhaid, sef Emwnt Evans, i gneifio defaid cynefin y mynydd. Ar ôl i’r gorchwyl ddarfod dyma nhw i gyd i gael pryd o fwyd. Ar ôl y seibiant yma dyma gychwyn y defaid i fyny i fynydd y ‘Crawcallt’.

Roedd ‘na fwy o ddiadelloedd eraill yn myned gyda diadell Y Muriau, dyna sut oedd trefn yr oes honno. Pob dafad yn gwybod lle 'roedd i fod. Roedd yn amser troi i fyned gartref, a dyma fy nhaid yn dweud fod y niwl yn dechrau disgyn ar y copa acw, ond daeth y niwl i lawr yn gyflym iawn a chau fel caddug trwchus amdanynt a glaw mân yn disgyn.

Doedd pob man ddim yn edrych ‘r’un fath rhywsut a dechreusant droi a throsi a myned i unlle.  Dyma fy nhaid yn dweud wrth fy nhad,
“Lewsyn, cydia yn tu ôl fy nghot a gwnewch linell a chydiwch yn eich gilydd a rhowch eich pennau i lawr a gweddiwch gyda fi"
-a dyma taid yn disgyn ar ei liniau a gweddio ar Dduw i ddangos y ffordd i lawr o’r mynydd. Bu yn gweddio yn daer am tua deng munud a dagrau yn llifo lawr ei wyneb. Cododd ar ei draed a dywedodd, “Peidiwch ac edrych yn ôl a dilynwch fi,” a phelen o olau disglair yn disgyn wrth draed fy nhaid. Disgynnodd o’r awyr niwlog ac roedd ei goleuni yn dangos yn glir i bawb ymlwybro lawr o’r mynydd. Cawsant eu harwain nes cyrraedd man diogel. Diflannodd y goleuni, ac aeth taid unwaith eto ar ei liniau i ddiolch i Dduw am eu harwain - roedd hyn wedi gwneud argraff ddofn iawn ar fy nhad.
------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2003. 
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

12.12.16

Silff Lyfrau

Ambell lyfr efo cysylltiad lleol ar gyfer y Nadolig.

Pêl-droed Penmachno. Y Dyddiau Cynnar.
Vivian Parry Williams. £5

Yn dilyn her a chais gan gyfeillion yn ei hen filltir sgwâr, aeth Vivian, ysgrifennydd Llafar Bro, ati’n ddiwyd -yn ystod blwyddyn fawr pêl-droed Cymru- i bori a chwilota gwerth degawdau o bapurau newydd, fel y North Wales Chronicle a’r Rhedegydd, a ffynonellau eraill, wrth baratoi ei lyfr diweddaraf.  Mae’n disgrifio’r gwaith yn y cyflwyniad, fel “ymdrech un a fu’n rhan o bêl-droed Penmachno yn y 1960au i geisio dod â ddoe arwyr meysydd ffwtbol Dolydd, Dyfnant, Rhos-goch a Thŷ’n Ddôl yn ôl i ddarllenwyr heddiw.”

Yr awdur ar gae Machno Unedig, Awst 2016. Llun- Paul W.

Mae’n cyflwyno’r gyfrol er cof am yr arwyr hynny, ac yn gresynu nad oedd yr un ohonynt yn dal yma i adrodd eu hanesion. “Dychmygwch y straeon difyr fuasai’n cael eu hadrodd...Ond fel arfer gadael i bethau fynd yn rhy hwyr wnawn...” Ia, gwers i ni i gyd.

Un tîm, Machno Unedig sydd yno heddiw, ond dysgwn bod pedwar tîm wedi bod yno ar un adeg, gan gynnwys Machno Villa, y bu tad yr awdur yn aelod medrus ohono. Llun o’r Villa sydd ar glawr y llyfr.

Mae cae Machno heddiw yn adnabyddus am fod yn serth ar hyd un ystlys, ond cawn weld yn y llyfr bod caeau llawer gwaeth wedi eu defnyddio yn hanes y gamp yno, fel cae Rhos-Goch, oedd yn enwog am y ffos a redai drwy un pen iddo, a gallwn ddychmygu sut le oedd ar y Gors Goch ar ddydd Sadwrn gwlyb!

Os hoffwch glywed am hanesion arwyr megis Guts Morus, oedd yn chwarae yn ei drôns hir oherwydd prinder arian i brynu shorts, neu Dei John Sowth, a Sbrig, a’r gemau ‘cyfeillgar’ gwaedlyd; ac am draddodiad hir timau Machno o ddenu chwaraewyr o Stiniog dros y mynydd, yna brysiwch i brynu copi yn Siop yr Hen Bost, neu gan yr awdur ei hun. Pumpunt yn unig ydi’r pris, neu £6.50 trwy’r post, sy’n fargen o ystyried bod VP wedi cyhoeddi’r gyfrol heb unrhyw nawdd cyhoeddus.



[Gallwch ddarllen cyfres Vivian ar Hanes Pêl-droed Stiniog efo'r ddolen isod.]
* * * *

Copaon Cymru. 48 o Deithiau Mynydd.
Clwb Mynydda Cymru. £15

Un o Benmachno ydi Eryl Owain, golygydd y gyfrol ddeniadol a lliwgar yma, ac mae lle i’w longyfarch o a’r Clwb, ar eu gweledigaeth a’u huchelgais wrth fentro i’r byd cyhoeddi. Meddai’r cyflwyniad: “Breuddwyd aelodau Clwb Mynydda Cymru yw’r gyfrol hon gyda’r bwriad o agor llygaid a chynnig arweiniad i’n cyd-Gymry i werthfawrogi gogoniant ucheldiroedd ein gwlad.
Cawn bwt sydyn o hanes rhai o’r Cymry fu’n flaenllaw yn y byd mynydda, a chefndir sefydlu’r Clwb fel modd o hyrwyddo mynydda drwy gyfryng yr iaith Gymraeg, efo rhaglen wythnosol o deithiau a gweithgareddau, ac sydd bellach yn ymgyrchu dros warchod cyfoeth enwau ein ardaloedd mynyddig, trwy fudiad Mynyddoedd Pawb.

Ond camp y gyfrol ydi’r ysgrifau gan amrywiol aelodau yn disgrifio’r teithiau, gan gynnwys nifer ym Mro Ffestiniog. Rhaid cyfaddef ei bod yn chwith gweld y daith i’r Moelwynion yn cychwyn a gorffen yng Nghroesor, yn hytrach na dilyn llwybrau trawiadol y Wrysgan neu Gwmorthin a Chonglog, ond mae’n wych ar y llaw arall gweld y Manod Mawr yn cael sylw fel rhan o daith sy’n mynd a ni heibio Beddau Gwyr Ardudwy, Bryn Castell, a Llynnau’r Gamallt cyn cyrraedd y  “pwdin ‘Dolig o fynydd...lle gewch wledd o olygfa”.

Mae Myfyr Tomos, Llawrplwy’ -un o arweinwyr rheolaidd y Clwb- yn disgrifio’r daith i gopaon y Rhinog Fawr a’r Rhinog Fach o Gwm Greigddu ar y Crawcwellt, ac mae taith arall yn cynnwys Moel Ysgyfarnogod a Moel Penolau.

Campwaith o lyfr yn fy marn i, ac un fyddai’n llawn mor ddefnyddiol i fynyddwyr profiadol a newydd.
 * * * * 

Ibuprofen S’il Vous Plait. Teithiau Prysor yn yr Ewros.
Gan ein bod wedi cyfeirio uchod am flwyddyn fawr pêl-droed Cymru, dyma son cyn cau pen y mwdwl am lyfr newydd Dewi Prysor sydd ar fin cael ei gyhoeddi.

Cafodd Llafar Bro ecsgliwsif gan Dewi dros y misoedd diwethaf, efo’i gyfres ‘Breuddwyd Bordeaux’, ac er nad ydi’r llyfr yma wedi cyrraedd y siopau wrth ysgrifennu hyn, cawn edrych ymlaen i glywed llawer mwy am ei hynt a’i helynt wrth ddilyn tîm Cymru dros yr haf. Bydd yn siwr o fod yn gyfrol allweddol i bob cefnogwr ond hefyd i bobl sy’n hoff o hiwmor ac athroniaeth y nofelydd profiadol.

[Mae 'Ibuprofen SVP' wedi cyrraedd y siopau erbyn hyn. Gwyliwch am fanylion digwyddiad yn Siop yr Hen Bost i'w hyrwyddo]

PW

10.12.16

Stolpia -Bwyd Chwarel

Pennod arall o gyfres reolaidd Steffan ab Owain.

Bwyta yn y chwarel gynt
Nid oes dwywaith amdani hi bod bwyd a diod chwarelwyr yr oes bresennol yn dra gwahanol i’r hyn a geid yn nyddiau cynnar y diwydiant llechi. O beth ddeallaf, y mae gan rai o chwareli’r oes hon gaban neu ffreutur glân a chysurus gyda chegin fodern a dewis da o fwyd ffres a maethlon ar gyfer y gweithlu. Wrth gwrs, roedd pethau yn dra gwahanol yn oes ein teidiau a’n hendeidiau, onid oeddynt?


Yn ôl hanes cynnar chwarel y Manod cwynodd William Pritchard ym mis Hydref 1804 nad oedd gan y gweithwyr unman i ymochel tywydd garw’r gaeaf nac unlle gyda tho arno i fwyta eu bwyd. Druan ohonynt, ddywedaf i, a phwy a fuasai’n eu beio am wrthod gweithio dan ffasiwn amodau ar lecyn sydd dros 1600 troedfedd uwchlaw arwynebedd y môr. Yn dilyn, ceir agweddau eraill o fywyd ein hen chwarelwyr.

Y fasged fwyd
A ydych wedi meddwl sut y byddai’r hen chwarelwyr yn cario eu bwyd i’w gwaith cyn dyddiau’r tun bwyd neu’r bocs bwyd, fel y tueddir i’w alw heddiw. Ar un adeg, edrycha’n debyg iawn fod rhai o’r chwarelwyr yn cludo eu bwyd i’r gloddfa mewn basged. Dyma hanesyn ‘digrif-ddwys’ am y pwnc o Hunangofiant Robert Williams, Cae Engan, Llanllyfni a ymddangosodd yn Cymru O.M. Edwards am y flwyddyn 1899:
Bore Oes Chwarelwr 1813-1839 ....... ‘Ar ôl hynny, aeth fy nhad i weithio i Gloddfa’r Lôn at David Griffith, Ty Mawr. Yr unig beth hynod wyf yn gofio a gymerodd le tra yno oedd i lwmp ergyd ddisgyn ar fasged bwyd David Griffith tra roedd fy nhad ac yntau yn bwyta ganol dydd. Gweithio yr oeddynt ar ben y domen uwch ben llyn Nantlle heb yr un wal. Clywsant swn ergyd yn y chwarel ac edrychasant i fyny, a gwelsant lwmp mawr yn hofran yn yr awyr uwch eu pennau. Codasant i fyny ar y foment, a chiliasant o’r ffordd gorau y gallent, a disgynnodd yntau ar y fasged bwyd oedd ar y pentwr llechau oedd fy nhad wedi eu hollti i David Griffith i’w naddu. Gan hynny roedd rhwng y ddau yn y fan yr oeddynt yn gweithio. Malodd y fasged a’r bwyd yn chwilfriw, ynghyd a’r pentwr llechau. Cefais i ddarnau o’r gwyneb a’r gwaelod o’r fasged i wneud trol bach.’
Wel, mae’n rhaid fod rhagluniaeth fawr y nef yn gwenu ar y ddau y diwrnod hwnnw, onid oedd?

Y Piser bach
Ceir ambell gyfeiriad hefyd mewn hen atgofion am ein chwareli at ddefnyddio piser neu ‘biser bach’ i gario ymborth y chwarelwr. Daw’r enghraifft canlynol o gyfrol un a dreuliodd rhan gyntaf ei yrfa yn rhybelwr bach yn Chwareli Cilgwyn a Dorothea, Dyffryn Nantlle, ond fel sawl un arall, a adawodd y chwarel a mynd i’r weinidogaeth yn ddiweddarach, sef Y Parchedig Owen G. Owen ‘Alafon’ (1847-1916).
‘Rhoddir yma yr hyn y dywed traddodiad oedd englyn cyntaf y bardd. Pan yn fachgen ieuanc yn gweithio yn Chwarel y Cilgwyn yn ôl arfer y chwarelwyr, dygai ei fwyd yn y “piser bach”. Un diwrnod anghofiodd ei lwy ac fel hyn yr ymfflamychodd:
     A oes dim llwy yn y llys, - er chwilio
          A chwalu’n ofalus;
     Gwyddoch yn dda nad gweddus
     Bodio bwyd â bawd a bys.

Y fasged a’r piser
Deuthum ar draws y cofnod nesaf ‘ma mewn ymateb i Atgofion Ned Pugh am Chwarel Braich y Cafn (Chwarel Penrhyn heddiw) a ymddangosodd yn y Drych. Cyhoeddwyd yr ymateb dan y teitl Chwarelwrs yr Hen Amser ym Maner ac Amserau Cymru, Chwefror 9, 1895. Yn yr hanesyn hwn cawn gyfeiriad diddorol at fwyd y chwarelwr a’r ddeupeth a enwir uchod, yn ogystal a hanes hen gyfaill tebol:
‘Ein bwyd ni fyddai powliad o frowas bara ceirch, am y safai llwy ynddo i frecwast, cilcen torth a lwmp o fenyn yn y fasged bren, a phiseriad o laeth tew fel grual. Pan agorem y cauad, byddai caenen o rew dros ei wyneb yn y gaeaf, er hynny, yfem ef. Ond y mae rhain yn sgrythu yn y cytiau yma. ‘Does ryfedd fod yr oes yn mynd yn wanach. Ychydig o ddynion welwch chi yn awr fel Robin y Fron. Yr oedd Robin yn ddwy lath a dwy fodfedd yn nhraed ei sana, ac yn mesur chwech a deugain o dan ei geseiliau, a’r un faint yn union yn ei dynewyn. Yr oedd yn rholyn crwn fel coeden’
Gan mai cyfeirio at chwareli Arfon y mae’r dyfyniadau uchod, mae’n rhaid imi fod yn blwyfol unwaith eto a gofyn, tybed a wyddoch chi am enghriefftiau o chwarelwyr ‘Stiniog yn cario eu bwyd mewn basged neu biser i’w gwaith? (I’w barhau)

Ymholiad
Ymholiad bach i orffen. Yn gyntaf, pwy all dweud wrthym beth yw cynnwys ‘Pwdin Stiniog’ neu’r Ffestiniog Pudding a grybwyllir mewn hen lythyr yng nghasgliad Rheilffordd Ffestiniog?
------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2005.
Dilynwch gyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.

Llun -Paul W.


8.12.16

Chwarae Trên?

Casgliad o eitemau diweddar, a hŷn, ar thema'r hen reilffordd GWR.

Cymdeithas Reilffordd Trawsfynydd a Blaenau Ffestiniog.
Yn ystod y misoedd diwethaf ffurfiwyd y cwmni hwn yn un swydd er mwyn ail agor y darn rheilffordd rhwng Blaenau a Traws. Bydd hon yn gamp eithriadol a hynny er mwyn gweld trên yn rhedeg dros y cledrau hyn o fewn y flwyddyn! Mae hyd y rheilffordd yn saith milltir a chadwyd y lein o’r Atomfa i’r Blaenau ar agor am flynyddoedd ar ôl cau i'r cyhoedd ym 1960.

Un o’r cefnogwyr amlycaf, ac ef sydd wedi bod yn siarad gyda’r wasg ar ran y cwmni newydd, ydy brodor o Lundain fu ers saith mlynedd yn ceisio cael trwydded i fedru mynd ar y rheilffordd a chlirio’r tyfiant sydd wedi cau dros y lein mewn sawl lle dros y blynyddoedd. Bu'n son am ei gynlluniau ac roedd yn gweld y rheilffordd fel atyniad ymwelwyr ardderchog yn yr ardal.

Ar safle gwe'r cwmni mae’r Gymraeg unwaith eto yn cael ei mwrdro … pam na fedr pobl ddangos mwy o barch i’r iaith a chael pobl cymwys i gyfieithu?!

Ond nid hwn oedd yr unig gynllun i fynd a bryd nifer o selogion ail agor y lein …soniwyd yn Llafar bedair blynedd yn ôl am y cynlluniau i agor Velorail ar y lein a chafodd y prosiect hwnnw gryn sylw yn y wasg ac yn lleol. Ond be sydd wedi digwydd i’r cynllun hwnnw tybed?

Agorwyd y rheilffordd o’r Blaenau i’r Bala yn 1883 ac fe’i caewyd i’r cyhoedd ym 1960 a boddwyd rhan o’r lein i greu argae ddŵr fel rhan o gynllun Tryweryn.


Be’ ydy barn darllenwyr Llafar Bro am y digwyddiadau diweddar yn ymwneud â’r lein i Traws?
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yr uchod yn rhifyn Hydref 2016. Daeth ymateb erbyn rhifyn Tachwedd, gan deulu o’r Blaenau -dyma bytiau o'u llythyr:

Geiriau go allweddol yn yr erthygl ydi y byddai rhedeg trên ar y lein yn "atyniad ymwelwyr ardderchog yn yr ardal".

Ia, gwych i ymwelwyr efallai, ond be amdanom ni'r trigolion?
Rydym ni fel teulu'n meddwl y byddai creu llwybr beicio a cherdded yn fwy gwerthfawr o lawer.

Dyna oedd barn y mwyafrif llethol yn y cyfarfod cyhoeddus yn Ysgol y Moelwyn fis Gorffennaf y llynedd hefyd, lle trafodwyd dyfodol y lein.

Dychmygwch: dros chwe milltir o lwybr beicio gwastad yn Stiniog! Beicio diogel, di-draffig i deuluoedd ac unigolion. Ac i dwristiaid hefyd, os hoffen nhw!

Wrth gwrs, anwybyddu dymuniadau pobl leol wnaeth Network Rail, ond hoffwn ddiolch i Antur Stiniog am eu hymdrechion dros flynyddoedd hir o drafod rhwystredig efo'r awdurdodau, i geisio cael defnyddio'r lein at fudd cymunedol.
- - - - - - - - - -


 
Yn rhifyn Tachwedd 2011, cafwyd hyn:

Velorail Stiniog
Mae'r cerbyd cyntaf fydd yn cael ei ddefnyddio yn y cynllun Velorail rhwng Blaenau a Traws wedi cyrraedd swyddfa Antur Stiniog yn y Blaenau. Hwn fydd y cynllun Velorail cyntaf yn y wlad. Mae Antur Stiniog yn gobeithio y bydd y cynllun yn gweld y cerbydau cyntaf ar gyfer ymwelwyr ar yr hen reilffordd tua diwedd yr haf nesaf.

Cerbyd velorail Antur Stiniog
Defnyddir y cerbyd pum sedd sydd wedi cyrraedd y swyddfa yn y treialon i ddarparu'r ffordd fel petai. Mae'r math hwn o velorail eisoes yn boblogaidd yn Yr Iseldiroedd, Ffrainc a'r Almaen. Os chwiliwch ar y we am St Eulalie-de-Cernon, sef pentref bychan ger tref Millau yn ne Ffrainc, gallwch weld lluniau a gwylio ffilmiau o bobl yn defnyddio'r velorail ac  fe gewch weld sut maent yn gweithio a chymaint mae pobl yn eu mwynhau.

Yn ôl Ceri Cunnington maent yn gobeithio cael y cerbyd ar y trac cyn y Nadolig i weld sut mae'n gweithio ac ar hyn o bryd mae Antur Stiniog yn edrych ar sut i ariannu'r prosiect. Yn ôl Ceri bydd yn gweithlo gyda Rheilffordd Ffestiniog, Coleg Meirion-Dwyfor ac hefyd ysgolion lleol i gwblhau'r prosiect.

Defnyddir pum cerbyd i ddechrau a bydd y nifer yn cynyddu yn ôl y diddordeb a'r defnydd. Mae Antur Stiniog yn credu y dylid gweld yr hen reilffordd fel adnodd gwych i ddenu ymwelwyr i'r dref ac ar hyn o bryd mae'r adnodd hwnnw yn wastraff llwyr.

Gwyliau iach (ffasiynol lawn y dyddiau hyn yn ôl y son!) fydd y velorail yn ei annog ac wrth gwrs bydd golygfeydd gwych i dynnu sylw pan fo’r coesau'n diffygio! Felly, does dim angen trydan nac olew, na phetrol neu ddisel; dim ond grym traed a’u gallu i bedalu bydd ei angan ...

Bydd Antur Stiniog yn cynnal dyddiau lle bydd pobl yn medru helpu i glirio'r cledrau (mae drain ac ysgall wedi meddiannu'r cledrau mewn mannau) Mae hon yn fenter gyffrous iawn a gwych o beth fod Antur Stiniog wedi cael gweledigaeth fel hon. Bûm yn St.Eulalie ddwy flynedd yn ôl a gallaf dystio at faint mae’r dref fechan honno wedi elwa o gael y Velorail ac roedd y lle yn haid o ymwelwyr yno, ynghanol mis Awst does dim digon o gerbydau oherwydd y niferoedd… a gobeithio y caiff velorail Stiniog yr un broblem yn y man! TVJ

- - - - - - - - - -


Yn ôl yn 2001 cafwyd y darn isod mewn erthygl dan y bennawd 'Newyddion yr Amgylchedd':

Lein Traws
Cyhoeddwyd adroddiad terfynnol cwmni ymgynghorwyr Atkins ar gyfleon datblygu’r rheilffordd rhwng y Blaenau a Thrawsfynydd rwan bod yr atomfa wedi gorffen cludo tanwydd ar ei hyd.  Comisiynwyd hwn gan Gyngor Gwynedd, Cyfle Ffestiniog a Thrawsnewid i gynnal asesiad manwl ar gostau a gwerth economaidd sawl opsiwn, er enghraifft cludo nwyddau, trên ymwelwyr arall neu lwybr cerdded a beicio.

Ar ôl pwyso a mesur, mae’r adroddiad yn argymell yr olaf, sef llwybrau hamdden, fel yr opsiwn sydd debycaf o ddod a budd i’r ddwy gymuned. 

Gyda datblygiadau llwybrau beicio cyffrous ar y gweill gan Trawsnewid, a datblygu llwybrau troed yn y Blaenau, dyma gyfle gwych i ddenu rhywfaint o wariant i’r fro o’r ddwy ardal weithgareddau agored poblogaidd hynny: Coed y Brenin a Betws. Bydd y cyngor sir yn ystyried yr adroddiad rwan, felly ewch ati i sicrhau bod eich cynghorwyr yn cefnogi’r adroddiad.

Taflen grynodeb o adroddiad manwl WS Atkins Consultants Ltd (Assessment of the Development Oppoortunities on the Blaenau Ffestiniog Railway Line. Final Report. Mawrth 2001)
- - - - - - - - - -

Be ydi'ch barn chi? Gadewch i ni wybod.





6.12.16

Trem yn ôl -Medal

Erthygl arall o lyfr ‘PIGION LLAFAR 1975-1999’.

Clod a Medal 

A fynno glod, bid farw’, meddai’r hen ddihareb, ond mae llawer i’w ddweud dros dalu teyrnged i berson tra byddo byw.  Dyna yw bwriad dyfarnu Medal T.H. Parry Williams, er mwyn cydnabod ac anrhydeddu gwasanaeth gwirfoddol a nodedig dros nifer helaeth o flynyddoedd i feithrin a hybu’r iaith a’r diwylliant Cymraeg mewn ardal neu gymdogaeth. 

llun gyda diolch o gyfri Flickr alunjones
Enillydd y Fedal yng Nghasnewydd [1988] oedd Mrs Laura Elinor Morris, gynt o Eirian, Trawsfynydd. I’r sawl sy’n adnabod Mrs Morris, gŵyr ei bod hi’n llwyr deilyngu’r gydnabyddiaeth hon.  Y cwestiwn a gyfyd yw, ble mae’r Eisteddfod Genedlaethol wedi bod yn ystod y ddegawd diwethaf na fyddai wedi dyfarnu’r anrhydedd iddi ynghynt?  Ond efallai mai gwell hwyr na hwyrach!

Hyfrydwch i garwyr y pethe oedd gweld yr Athro Bedwyr Lewis Jones yn gosod y Fedal am wddf Mrs Morris mewn seremoni fechan brynhawn Gwener yr Eisteddfod.  Cludwyd hi i lwyfan y pafiliwn gan ei mab, Dr Iwan Morris, a oedd yn Gadeirydd Pwyllgor Cerdd Dant yr ŵyl.  Yn ystod y cyflwyno, clywyd llawer am lafurwaith Mrs Morris ym myd canu ac adrodd, a hynny gyda chenedlaethau o blant a phobl ifanc yn y Traws.  Diau fod dyled y rhain yn fawr iddi.

Cyn belled â bod hyfforddi partion a chorau cerdd dant yn y cwestiwn, aeth parti Rhiannedd Prysor ar ei gofyn yn niwedd y 60au.  Enillodd yr ‘Apricot Ladies’, fel y galwyd nhw gan ryw hen wag, yr ail wobr yn Eisteddfod y Fflint (1969).  Ond yn yr ŵyl Gerdd Dant a gynhaliwyd yng Nghricieth yn yr un flwyddyn, cawsant y wobr gyntaf. 

Dilynwyd y bri hwn gyda buddugoliaethau yn Eisteddfod Rhydaman (1970) a Bangor (1971).  Er mai Haf fyddai’n gosod, Mrs Morris fyddai’n dehongli a hyfforddi.

Côr Gyfynys efo Côr Esquel yn Nhrawsfynydd ym 1979
Wedi dyddiau Rhiannedd Prysor, daeth Côr Gyfynys i fod.  Daeth y côr hwn yn ail yng Ngŵyl Gerdd Dant Harlech yn 1974, a daeth awr fawr eu buddugoliaeth yn Eisteddfod Genedlaethol Aberteifi yn 1976.  Bu’r Côr yn teithio Llydaw a bu iddynt ymweld â Phatagonia yn Hydref a Thachwedd 1980. 

Siom i’r aelodau ac i drigolion y Wladfa oedd na allai Mrs Morris fod gyda hwy ar y daith arbennig honno.
-------------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 1988, ac eto ym mis Medi 2016.
Dilynwch gyfres Trem yn ôl efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.


4.12.16

Sgotwrs Stiniog -Hel Mâg

Erthygl arall o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans; y tro hwn, o rifyn Rhagfyr 2005.

Mae Cymdeithas y Cambrian wedi penderfynu hel mâg eto eleni ar gyfer y ddeorfa ym Mron y Manod. Yn ogystal â hynny mae yna ymdrech i fagu diddordeb yn y gwaith yma yn yr aelodau ieuanc, trwy fynd a hwy i’r llynnoedd lle cesglir y mâg, ac i’r ddeorfa, iddynt weld beth sydd yn digwydd yn y fan honno.

Canmoladwy iawn, yn wir. Dyma un ffordd o feithrin aelodau a fydd o werth i’r Gymdeithas yn y dyfodol.

Byddai mis Tachwedd, a mis Rhagfyr hefyd yn eithaf aml, yn adeg brysur iawn pan oedd pedair deorfa gan y Gymdeithas a’r rheini i’w llenwi â mâg.

Faint o aelodau ieuengaf y Gymdeithas, tybed, sy’n gwybod y byddai gan y Gymdeithas bedair deorfa ar un adeg? Roedd un wrth droed y llwybr i Gwmorthin, lle gwelir ei hadfeilion o hyd. Yn Chwarel y Llechwedd yr oedd un arall, ac un arall eto wrth yr afonig sy’n llifo y tu isaf i Awelon yn Highgate, Llan Ffestiniog. Ym mhen draw Cae Clyd wrth Fron y Manod y mae’r bedwaredd, a’r unig un erbyn hyn, sy’n dal i gael ei defnyddio.

Fe fu deorfa ar lan Llyn y Manod hefyd, lle mae’r afon yn gadael y llyn, ym mlynyddoedd cynnar Cymdeithas y Cambrian.

Yn y ffosydd y byddid yn dal y pysgod ar gyfer eu godro hyd ychydig flynyddoedd yn ôl, ond erbyn hyn rhoir rhwydi i lawr dros ddiwrnod neu ddau er mwyn dal y pysgod i’w godro.

Diddorol fyddai cael gwybod sawl mil o bysgod bach sydd wedi eu magu yn neorfeydd y Gydmeithas dros y blynyddoedd.

Hen Lun
Yn ddiweddar bum yn ddigon ffodus i gael gafael ar dri neu bedwar o hen luniau a dynnwyd, fuaswn i feddwl, rywbryd tua dechrau dau-ddegau y ganrif ddiwethaf. Lluniau du a gwyn ydynt o rai o bysgotwyr yr ardal yn y cyfnod hwnnw.

Dros amser roedd y lluniau wedi gwanhau fel eu bod braidd yn aneglur, ond llwyddodd Gareth, fy mab-yng-nghyfraith, gyda’i gyfrifiadur, i’w hadfer i’r hyn oeddent yn wreiddiol.

Rhoddais un o’r lluniau i mewn yn y golofn y mis diwethaf, fel y cofiwch chi efallai, llun o Owen Roberts, Llys Tegid, y Manod, a elwid ar lafar yn Now Lord.

Yn y llun sydd gyda’r nodyn yma gwelir Owen David Owen yn pysgota oddi ar y cwch yn Llyn Bach y Gamallt. Mae’n bosibl dweud hynny gan fod Cerrig y Llwynog i’w gweld yn y cefndir.

Roedd O.D. Owen yn ŵr i Kate Owen, ac yn dad i John Hugh, ac arferent a byw yn y tŷ pellaf yn rhes tai Penffordd Goch, Cae Clyd. Brawd hŷn iddo oedd John Owen ‘rHen Hafod yr ydw’i wedi crybwyll ei enw yn y golofn yma o dro i dro. Roedd ef yn gawiwr plu da iawn, ac mae rhai plu wedi eu henwi ar ei ôl – fel, er engraifft, Troellwr Mawr ‘rHen Hafod, a Rhwyfwr Pen Gwyrdd ‘rHen Hafod.

Cyfrifid O.D. Owen, neu Now Bach ‘rHen Hafod fel yr oedd yn cael ei alw’n gyffredin, yn un o’r pysgotwyr pluen gorau yn ei gyfnod. Ond doedd o ddim yn cawio plu, ond yn dibynnu ar ei frawd a Dafydd Dafis Penffridd am y rheini. A physgota yn golygu cymaint iddo, mae hi’n rhyfedd rywfodd na fuasai wedi cymryd at y grefft o gawio plu, a’i frawd, yr Hen Hafod, wrth law i’w roi ar ben y ffordd.

Tynnwyd y llun yma cyn i welingtons a waders ddod yn gyffredin, a’r hyn sydd am draed O.D. Owen yw esgidiau gwaith trymion, fel a wisgid i fynd i’r chwarel. I gadw ac i arbed godrau ei drowsus mae ganddo ‘putees’, fel a wisgai milwyr, am ran isaf ei goesau.

Rhywbeth arall a welir yn y llun yw nad oedd O.D. Owen yn tynnu ei lein i mewn hefo’r llaw chwith, fel y gwnawn ni heddiw, er mai genwair o ryw naw i ddeg troedfedd sydd ganddo. Yr adeg hynny arferent a thaflu lein llawer byrrach nag a wnawn ni, gan roi bywyd yn y plu yn fwy hefo blaen yr enwair.
Mae aros a sylwi ar hen lun o’r natur yma yn ddifyr ac yn ddidorol iawn yn aml. Efallai y daw cyfle i gynnwys y lluniau eraill yn y golofn sgotwrs rhywbryd yn y dyfodol.

Cwestiwn!
Tybed a oes rhywun yn gwybod a oes yna enw ar y chwarel fychan sydd wrth droed y clogwyn ym mhen isaf Llyn Mawr y Gamallt? Hoffwn yn fawr wybod beth ydyw.

NADOLIG LLAWEN i holl sgotwrs y fro ac i holl garedigion ‘Llafar Bro’. Dymuniadau gorau am wyliau dedwydd a phleserus.

Dro yn ôl bum drwy rai o hen rifynnau Y Rhedegydd – papur bro ein hardal ar un adeg – a tharo ar englyn ar gyfer y Nadolig gan Dr. Robert Roberts (Isallt), Llywydd Cymdeithas Enweiriol y Cambrian yr adeg hynny. Fe’i lluniwyd ar gyfer Nadolig 1904.
‘Nadolig llawen eleni – heb groes
Ac heb graith i’ch poeni;
Iechyd a Blwydd Dda ichi
Fo’n dod, yw f’erfyniad i.’
Beth yn fwy fedr rhywun ei ddymuno ar gyfer yr adeg yma o’r flwyddyn, onide?
---------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2005.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

2.12.16

Bwrw Golwg -Owen T. Owens

Erthygl gan W. Arvon Roberts, yn y gyfres achlysurol sy'n edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro.

Pan fu farw Owen T. Owens, Fruitvale, Califfornia, ar y 13eg o Orffennaf, 1908, collodd Cymry San Francisco a’r gymdogaeth un o’i ffrindiau mwyaf cydymdeimladol a charedig. Ganwyd ef ym Mlaenau Ffestiniog tua 1848, yn fab i John ac Ann Owens. Bu ei dad yn ddiacon ffyddlon a chyfrifol gyda’r Annibynwyr yn y Blaenau (er i mi gloddio sawl cyfrol yn ymwneud â hanes Annibyniaeth ym mhlwyf Ffestiniog methais a chael unrhyw wybodaeth amdano). Symudodd ei rieni i Gaernarfon ar ôl hynny ac yna i’r Unol Daleithiau yn 1857, pan oedd Owen T. yn chwe blwydd oed.

Buont yn byw yn New York Mills, ger Utica, am un mlynedd ar ddeg, un o’r lleoedd prydferthaf yn holl sir Oneida, Efrog Newydd bryd hynny. Gorweddai’r dref ar lannau'r Afon Sauquoit a’r Mohawk. Sefydlwyd capel gan yr Annibynwyr Cymraeg yno yn 1847 gan y Parch. W. D. Williams (1808-99) gynt o Lanafan Fawr, Brycheiniog, priod Catherine Richards gynt o Lanuwchllyn. Yno yn New York Mills roedd yno gannoedd o ddynion a merched yn ennill eu bywoliaeth yn gysurus yn y ffatrïoedd cotwm mawr.

Symudodd y teulu oddi yno i Wisconsin ac ymsefydlont yn Dodgeville, mewn ardal fryniog, hyfryd ac iachus. Tref fach wledig gydag amryw o weithfeydd plwm yno oedd Dodgeville pan ddaeth teulu Owen T. yno cyn 1870. Dechreuodd y Cymry ymsefydlu yno tua 1846 ac mi roedd gan y Methodistiaid, y Bedyddwyr a’r Annibynwyr Cymraeg amryw o gapeli yno. Agorodd John Owens siop yn y dref ac ymroddodd i’w grefft fel gwneuthurwr wagenni.

Dewisodd Owen T. ymgymryd â’i alwedigaeth fel gof, a chafodd ei brentisio i un o’r enw Peter Morris, dafliad carreg o’r Brawdlys, lle bu'r Cymro cenedlgarol Samuel W. Rees, Llanbryn-Mair yn gyfreithiwr enwog a chyfoethog.

Ymhellach ymlaen yn ei fywyd, yn dilyn marwolaeth ei rieni, ceisiodd Owen T. ennill bywoliaeth yn y Gorllewin yng Ngholorado, lle bu’n dilyn ei alwedigaeth am gyfnod yn Central City a Golden City fel gof yn y gwaith smeltio. Yn y dref olaf priododd ei wraig gyntaf, Sarah Thomas, merch i William Thomas, adeiladydd o Borthaethwy, Môn, un oedd yn adnabyddus trwy Ogledd Cymru fel adeiladydd capeli a phontydd. Roedd W. Thomas hefyd yn gefnder cyntaf i’r brodyr enwog, y Parch. Owen Thomas (1812-91) a Dr. John Thomas (1821-92). Ar ôl pedwar mis ar ddeg o fywyd priodasol hapus bu Sarah Owens farw.

Roedd ei symudiad nesaf, yn 1877 i Bird’s Landing, Califfornia, gwlad yr heulwen a‘r blodau, lle bu Owen T. yn cadw gefail, ac yn 1881 cafodd fynd fel gwerthwr teithiol i gwmni Baker a Hamilton yn San Francisco. Yn 1875 priododd Annie Thomas, chwaer i’w wraig gyntaf. Ganwyd iddynt ddwy o ferched, Sara ac Anna. Bu farw Sarah, merch ifanc ddiwylliedig, ar ôl gwaeledd hir yn 1903.

Difrod a thân yn San Ffransisco, 1906. Llun yn y parth cyhoeddus, oddi ar Wikipedia.

Roedd gan Owen T. gariad mawr at bopeth yn ymwneud â‘r Gymraeg. Bu’n un o’r ymddiriedolwyr yng Nghapel y Presbyteriaid Cymraeg Dewi Sant, San Francisco, capel a godwyd yn 1852 ac a gaewyd yn 1961; ac yn aelod hefyd o gymdeithasau Cymric a Chymrodorion yn y ddinas. Yn Ebrill, 1906, pan drawyd y ddinas gan ddaeargryn a thân, gan greu difrod i’r Capel Cymraeg ynghyd a nifer o gartrefi y Cymry oedd yn byw yno a gadael 3,000 yn farw ac 20,000 yn digartref, gweithiodd Owen T. yn galed i gynorthwyo at anghenion y trueiniaid yno.

Yn ystod yr adeg honno cafodd ei boeni gan broblemau iechyd yn ymwneud yn bennaf a’i stumog ac a drodd yn angeuol iddo. Ar fore 16eg o Orffennaf, 1908 ymgasglodd nifer fawr o’i ffrindiau i dalu’r gymwynas olaf iddo. Claddwyd ei weddillion ym Mynwent Mount Olivet ar ôl gwasanaeth Cymraeg gan Y Parch. John Rhys Evans, gynt o Dreorci, a Josiah Daniel (m. 1942) mab y Parch. John R. Daniel (1826-98) a anwyd yn Llanfair-is-gaer, Arfon
----------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2016, dan y bennawd Lloffion Stiniog. Dilynwch gyfres Bwrw Golwg efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


30.11.16

Senedd ‘Stiniog -banciau, baneri, a blodau

Pytiau o'r Cyngor Tref
Addasiad o erthyglau gan Bedwyr Gwilym a Rory Francis, o rifynnau Medi a Hydref.

Dim Banc
Bu'r cyngor yn trafod cau cangen Blaenau banc HSBC ym mis Medi, sef banc olaf y dref. Yn naturiol, ‘roedd aelodau’r Cyngor yn siomedig iawn. Penderfynwyd ysgrifennu llythyr at HSBC, a chydweithio efo'r cynghorwyr sir a'r aelod seneddol.

Sbwriel
'Rydych chi siŵr o fod wedi profi un o’r problemau budr yma – baw ci, gwm cnoi ar balmentydd, ‘sbwriel ysmygu ayyb ... Derbyniwyd holiadur gan Gyngor Gwynedd yn gofyn barn y Cyngor ynglŷn â chydweithio â chwmni preifat er mwyn rhoi dirwyon am droseddau ‘sbwriel yn y fan ar lle. Atebwyd yr holiadur gyda’r Cyngor yn penderfynu y dylai Cyngor Gwynedd fod yn fwy llym yn y ffordd y mae’n taclo problemau glendid stryd, y dylai Cyngor Gwynedd rhoi dirwyno yn y fan a’r lle ac yn olaf, sef y dylid cydweithio â chwmni allanol i gynorthwyo gyda gwaith swyddogion gorfodaeth stryd.

Baner Werdd
Derbyniwyd newyddion cadarnhaol gan gynrychiolydd y Cyngor ar grŵp gwirfoddol Partneriaeth y Parc, fe adroddwyd bod y Bartneriaeth wedi cyflwyno cais am wobr y Faner Werdd, ac wedi llwyddo i dderbyn y wobr gyda sgôr o 67%.
Llongyfarchiadau mawr. Y Parc, ar y Sgwâr yn y Blaenau yw man chwarae cyntaf ardal Cyngor Tref Ffestiniog i dderbyn y wobr, a dim ond tri arall sydd yng Ngwynedd. Gyda llaw, mae’r wobr yn cael ei redeg yn genedlaethol gan Cadwch Gymru’n Daclus ac yn dangos bod mannau gwyrdd yn cyrraedd safon genedlaethol yn y ffordd y maent yn cael eu rhedeg.

Toiled y flwyddyn
Oes yna fygythiad i'r toiled ar Sgwâr Diffwys? Mae Cyngor Tref Ffestiniog yn ôl wrth ei waith ar ôl seibiant ac un o’r pynciau llosg a drafodwyd yng nghyfarfod mis Medi oedd toiledau Sgwâr Diffwys, a enillodd wobr ‘Toiled y Flwyddyn’ yn 2013 a hynny yn erbyn rhyw 1,600 o geisiadau eraill.
Roedd Cyngor Gwynedd wedi ysgrifennu at y Cyngor Tref gan ofyn am gyfraniad tuag at gadw’r cyfleusterau pwysig hyn ar agor. Fe gytunodd y Cyngor yn unfrydol, ar gais y Cyng. Mandy Williams Davies, i ymateb gan bwysleisio fod rhaid cadw’r toiledau hyn ar agor ac yn cytuno i drafod y ffordd ymlaen gyda Chyngor Gwynedd.

Roedd y cyfarfod wedi dechrau ar nodyn ysgafnach, gyda’r Cynghorwyr yn llongyfarch CellB ar agor Sinema, y tro cyntaf i’r fath beth fodoli yn y dref ers peth amser.

Roedd y Cyngor wedi derbyn pris o £1,550 i lanhau, ac felly trwsio, pistyll Diffwys. Cytunwyd i dderbyn hwn, gan fod y pistyll yn rhan bwysig o ganol y dref.

Fe gytunodd y Cyngor hefyd i gynnig ysgoloriaeth i berson ifanc o’r cylch i deithio i Rawson yn Chubut, Patagonia, y dref sydd wedi ei threfeillio gyda Ffestiniog. Fe aiff Maia Jones yno cyn bo hir, gan ddefnyddio ysgoloriaeth 2016. Fe fydd y dyddiad cau ar gyfer ceisiadau ym mis Ionawr 2017 a Tecwyn Vaughan Jones fydd cadeirydd y beirniaid unwaith eto, fel eleni.

Yn olaf, rhoddwyd cynnig gerbron gennyf, yn cynnig cefnogaeth i bobl o wledydd eraill yr Undeb Ewropeaidd sy’n byw ac yn gweithio yma ac yn gwerthfawrogi eu cyfraniad i’r economi, gan bwysleisio fod yna groeso iddynt yma. Yn anffodus, mae rhai pobl wedi gweld canlyniad y refferendwm fel esgus i ymddwyn yn hiliol tuag at bobl eraill. Pasiwyd y cynnig yma yn unfrydol.

Cofiwch gysylltu â Chlerc y Cyngor os oes gennych ddiddordeb mewn cynrychioli trigolion eich ardal a cheisio gwneud gwahaniaeth o fewn eich cymuned.
-------------------------------------

Blaenau yn ei Blodau
Llongyfarchiadau i bawb gafodd wobr yng ngystadleuaeth flynyddol Blaenau Bendigedig. Bu’r diwrnod gwobrwyo yn neuadd yr eglwys , dan ofal y trefnydd David Williams, Llan, a’r beirniaid Mr Eurwyn Roberts, Dolwyddelan, a Mr Wil Rowlands, Y Bala, eu dau’n feirniaid profiadol iawn.

llun Alwyn Jones
Cafwyd gwobrwyo am erddi bach a mawr, gerddi bywyd gwyllt, gerddi llysiau, a gerddi potiau.
Roedd Alwyn Jones yno yn tynnu lluniau ar ran Llafar Bro, a bu hen drafod gerddi a phlanhigion dros baned a chacen yn dilyn y gwobrwyo, cyn i bawb wasgaru i chwynnu a phlannu. PW.
-----------------------------------------

Dilynwch hanesion Senedd Stiniog efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.



28.11.16

Yr Ysgwrn -Creu murlun lliwgar

Newyddion o Gartref Hedd Wyn.


Dros fisoedd yr haf bu plant a phobl ifanc yr ardal yn brysur yn creu murlun lliwgar fydd yn ganolbwynt i arddangosfa’r Ysgwrn pan fydd yn ail agor yn y gwanwyn.

Cafodd yr artist lliwgar Catrin Williams, ei chomisiynu i weithio ar brosiect cymunedol fyddai’n creu murlun o wahanol ddefnyddiau i ddarlunio stori’r Ysgwrn a’r fro.  Aeth hithau ati i gysylltu â phum ysgol leol yn cynnwys ysgol y Manod, Bro Hedd Wyn a’r Moelwyn, a chafodd y plant a’r bobl ifanc gyfle arbennig i weithio efo hi a datblygu eu syniadau.

Bu hefyd yn ymweld â Chlwb Ffermwyr Ifanc Prysor ac Eden, Merched y Wawr Trawsfynydd, ac yn siarad â merched bore coffi Llys Ednywain, yn ogystal â chymdogion Yr Ysgwrn, ac mae nodau clustiau ffermydd yr ardal yn rhan amlwg o’r gwaith. Wrth sgwrsio a hel atgofion cafodd Catrin gip- olwg ar gymeriadau a hanes lliwgar y fro, ac mae hynny bellach wedi ei drosglwyddo ar ganfas. Mawr yw ein diolch i Catrin a phawb fu’n rhan o’r prosiect.

Yn y cyfamser, draw yn yr Ysgwrn mae’r gwaith adeiladu, trwsio a chadwraeth ar ei anterth. Agorwyd y safle i’r cyhoedd am ddiwrnod yn ystod yr haf a chafodd pobl o bell ac agos gyfle i ymweld â’r tŷ, y sied newydd a’r adeiladau eraill a chael tipyn o hanes y datblygiad. Braf iawn oedd cael ymateb mor gadarnhaol i’r gwaith, a chael cyfle i ateb cwestiynau a thrafod y gobeithion i’r dyfodol.


Bu diwrnod agored arall ar ddiwedd Hydref, sef y cyfle olaf i gael cip olwg ar y datblygiadau cyn ail agor yr Ysgwrn y flwyddyn nesaf. Trefnwyd dwy sesiwn yn ystod y dydd - am 12.00 a 2.00y.p. gan gychwyn yn neuadd Trawsfynydd gyda chyflwyniad a chacen, cyn mynd draw i’r Ysgwrn mewn bysus mini.

Cysylltwch â Jess neu Sian am fwy o fanylion ar 01766 770 274.
--------------------------------- 

Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.




Blog Yr Ysgwrn