Crwydro -Stwlan

Ar brynhawn braf, aethom am dro i fyny i Stwlan. Tro diwetha fues yno oedd yn 1969 ar fws. Wnai fyth anghofio’r siwrna adeg yno - yn meddwl na fasa’r bws yn medru mynd i fyny’r elltydd, ac ofn mawr yn dod i lawr y basa’n mynd dros ochor y corneli ac i lawr i’r dibyn. Wyrach mae dyna’r rheswm fod cymaint o amsar wedi mynd heibio ers imi feddwl mentro eto i’r man a’r lle!

Ond, wir, doedd dim rhaid poeni am hynny y tro yma gan mae ar ddwy droed oeddan ni’n mynd, wedi gadael y car ger Dolrhedyn. Da oedd gweld niferoedd o bobol, plant a chŵn yn cymryd mantais o’r ardal. 

Wrth gwrs, roedd yr olygfa yn odidog - a gan ei bod hi’n haul braf roedd y lliwiau yn werth eu gweld. Roedd hi’n glir am filltiroedd – a Llyn Traws ac ymhellach yn amlwg yn y pellter. 

Wedi cyrraedd yr Argae cawsom amsar am seibiant am ychydig o funuda - a diod a bisged tra yn eistedd ar y cerrig wrth ochor y ffordd. Roedd mor dawel yno, heblaw am gân yr adar a bref y defaid a’r ŵyn. Da ni’n deud bob amsar bod rhaid edrych yn ôl wrth gerdded ymlaen, ac wir roedd yr olygfa wrth fynd yn ôl am Ddolrhedyn yr un mor wych. 

Edwina Fletcher

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn
rhifyn Medi 2022

Lle mae ein trysorau?

Mae’n debyg eich bod chi’n gyfarwydd ag ymdrechion y Groegiaid i gael Marmorau’r Parthenon yn ôl i Athen neu ymgyrch y Nigeriaid i adennill Creiriau Efydd Benin, ac efallai eich bod chi wedi clywed am y galwadau diweddar i ddychwelyd Mantell yr Wyddgrug a Tharian Moel Hebog i Gymru ond oeddech chi’n gwybod fod yna sawl gwrthrych hanesyddol o’r ardal hon hefyd yn yr Amgueddfa Brydeinig yn ogystal ag yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru.

Mae’r crair hynaf o’r ardal hon yn yr Amgueddfa Genedlaethol yn dyddio’n ôl i’r cyfnod Neolithig, rhwng 4000-2500CC, cyfnod y beddrodau megalithig sydd i’w gweld hyd heddiw ar hyd arfordir Meirionnydd. Yr hyn sydd i’w gael yno yw bwyell garreg a gafodd ei darganfod ger Llyn Stwlan, a beth sydd yn ddiddorol am y fwyell benodol hon yw ei bod yn dod yn wreiddiol o Langdale yng Nghumbria lle roedd yna ddiwydiant bwyelli pwysig.

Cafodd y gwrthrych hynaf o’r ardal yn yr Amgueddfa Brydeinig ei ganfod ychydig y tu allan i ddalgylch y papur hwn ond gobeithio y gwnewch chi faddau i mi: Bwyell Fflat Penrhyndeudraeth yw hon, bwyell addurnedig sy’n dyddio’n ôl i’r Oes Efydd Gynnar, 2500-2000CC, mae bwyelli o’r fath yn gysylltiedig â phobl y diodlestri (biceri), grŵp o bobl a gyrhaeddodd Brydain o tua 2500CC ymlaen gan ddisodli’r trigolion blaenorol bron yn gyfan gwbl.

Llun Amgueddfa Brydeinig, trwy drwydded CC BY-NC-SA 4.0

Gan aros yn yr Oes Efydd Gynnar, yn yr Amgueddfa Brydeinig mae yna gyllell efydd (uchod) a gafodd ei darganfod yn Ffestiniog, dydy’r gyllell ei hun ddim yn rhyw arbennig iawn ond mae yna stori ehangach yn gysylltiedig â hi gan iddi gael ei darganfod gydag wrn golerog (collared urn), nodwydd bren a charreg gallestr; yn anffodus dim ond y gyllell sydd wedi goroesi er bod llun pensil o’r wrn yn bodoli, a honno’n un hynod o drawiadol.

Y gwrthrychau mwyaf cyffredin o’r ardal hon yn yr Amgueddfa Brydeinig yw palstafau, mae tair o’r rhain i’w cael yno ac mae sawl un o’r ardal yn yr Amgueddfa Genedlaethol hefyd. Math o fwyell ydy palstaf a buon nhw’n cael eu defnyddio yn rhan hwn o Gymru am gyfnod maith, o tua 1500CC hyd at ddiwedd yr Oes Efydd a thu hwnt, maen nhw’n ddarganfyddiadau gweddol gyffredin drwy Wynedd gyfan. O’r tair palstaf yn yr Amgueddfa Brydeinig mae un o Drawsfynydd, un o Faentwrog ac un o Ffestiniog gyda’r olaf yn cael ei chysylltu â Beddau Gwyr Ardudwy er bod y gwrthrychau hyn dros fil o flynyddoedd yn hŷn na’r henebion hynny.

Celc Cwm Moch. Llun Amgueddfa Brydeinig

 

Mae’n debyg mai un o’r casgliadau mwyaf hynod o’r ardal hon yw Celc Cwm Moch sydd hefyd yn yr Amgueddfa Brydeinig, mae’r celc penodol hwn yn cynnwys tri chleddyf main (rapier) a blaen gwaywffon ddolennog (basal looped spearhead). 

 

Cafodd y celc -sy’n dyddio i’r Oes Efydd Hwyr- ei ddarganfod o dan garreg yng Nghwm Moch, Plwyf Maentwrog, roedd Cwm Moch yn rhan o lwybr pwysig cynhanesyddol o’r arfordir ac mae’n debyg i’r celc gael ei guddio am ryw reswm neu’i gilydd o bosib i’w diogelu rhag lladron.

 

 

Erbyn diwedd yr Oes Efydd mae mathau newydd o arfau yn dechrau ymddangos yng Nghymru ac yng ngweddill Prydain, un o’r rhain yw’r cleddyf hardd o Benrhyndeudraeth sydd yn yr Amgueddfa Genedlaethol. Gelwir y math hwn o gleddyf yn Gleddyf Ewart Park ar ôl celc pwysig a gafodd ei ddarganfod yn Ewart Park yn Northumberland, ac mae’r enghraifft o Benrhyn mewn cyflwr arbennig gyda thyllau’r rhybedi oedd yn dal y carn yn dal i’w gweld. Mae cleddyf arall pur debyg o Ddolwyddelan i’w gael yn yr Amgueddfa Brydeinig, yn yr engraifft honno mae blaen y cleddyf wedi cael ei blygu o bosib fel rhan o ddefod i’w ddatgomisiynu.

Math arall o erfyn sydd yn ymddangos yn y cyfnod hwn yw’r fwyell soced, roedd y rhain yn hynod o boblogaidd yn ne Cymru ac mae cannoedd o enghreifftiau wedi cael eu darganfod yno, ond yn y gogledd maen nhw’n llawer mwy prin gyda’r palstaf yn parhau i gael ei defnyddio, mae’r unig enghraifft o’r ardal hon o Gae Glas yn Nhrawsfynydd ac mae hi yn yr Amgueddfa Genedlaethol.

Llun o replica Llys Ednowain o wefan y BBC

O symud ymlaen ychydig mewn hanes mae gwrthrychau o’r Oes Haearn yn llawer mwy prin na rhai o’r Oes Efydd, yn bennaf oherwydd natur y gwrthrychau eu hunain, ond er hynny mae yna un gwrthrych o’r ardal sydd o bwys cenedlaethol os nad rhyngwladol a Thancard Trawsfynydd yw hwnnw. Mae’r tancard sydd wedi’i wneud o ddarnau o ywen wedi’u gorchuddio ag efydd yn dyddio’n ôl i tua 100CC, mae iddo faint sylweddol ac mae ganddo lawer o addurniadau o arddull La Tène, arddull sydd yn aml yn cael ei ystyried yn un Celtaidd. Mae’r tancard a gafodd ei ddarganfod yn y 1850au wedi newid dwylo sawl gwaith ers hynny a bellach mae’n eiddo i Amgueddfeydd Lerpwl, er fy mod ar ddeall ei fod ar fenthyg yn Sain Ffagan ar hyn o bryd.

A dyna i chi drosolwg bras o rai o’r creiriau cynhanesyddol sydd wedi cael eu darganfod yn yr ardal hon. Cafodd y rhan fwyaf o’r creiriau hyn eu darganfod gryn amser yn ôl ond mae gwrthrychau cynhanesyddol yn dal i gael eu darganfod o bryd i’w gilydd. Mae’r Portable Antiquities Scheme yn gwneud gwaith ardderchog o gofnodi’r canfyddiadau hyn ac mae eu gwefan yn drysorfa o greiriau o bob oed, felly os dewch chi o hyd i rywbeth ryw dro byddwch yn siŵr o roi gwybod iddyn nhw ac fe wnan nhw ei ychwanegu at y wefan i bawb gael ei fwynhau.

Siôn Tomos, Llawrplwyf, Trawsfynydd. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

Gallwch ddilyn Siôn ar Trydar- @SPTomos -lle mae'n ysgrifennu am hanes Cymru, archeoleg a dychwelyd creiriau.

ATOMFA ARALL?

Be ydi'ch barn chi am ddatblygu adweithyddion bach modiwlar -small modular reactors- yn Traws? Peth da ar gyfer swyddi? Syniad gwael i’r amgylchedd a diogelwch? 

Llun Paul W

 

Pan adeiladwyd yr atomfa yn wreiddiol roedd cryfder yr iaith yn ein cymunedau yn ddigon i ddygymod efo’r gweithlu diarth anferth. Ydi hynny’n wir os bydd adeiladu ar raddfa fawr yno eto?

Oes cyfiawnhad i ddatblygu adweithydd arall cyn bod gwastraff y cyntaf wedi’i waredu’n ddiogel? Sut fyddai atomfeydd newydd yn effeithio ar uchelgais rhai yng Nghymru i fod yn genedl annibynol? Dyma rai o’r sylwadau a gafwyd pan ofynnodd Llafar Bro am farn pobl leol.

Er mwyn adlewyrchu pob barn yn deg, rhoddwyd cais yn rhifyn Gorffennaf-Awst, ac ar ein cyfryngau cymdeithasol am sylwadau, ac mi gafwyd nifer o ymatebion. Diolch i bawb am gyfrannu. 

Doedd Diana ddim yn hapus amdano o gwbl, a Vivian yn gresynu am dorri addewidion ‘y byddai adweithyddion yr orsaf bresennol a gweddill yr adeiladau yno wedi eu chwalu i'r llawr ymhen deng mlynedd o gychwyn y digomisiynu’. Roedd hefyd o’r farn bod ardaloedd fel y Blaenau a'r fro yn cael eu cadw’n ddifreintiedig, er mwyn ‘sicrhau y bydd cynlluniau peryglus fel hwn yn cael eu derbyn yn ddiwrthwynebiad!’

Mae Dyfed ar y llaw arall, yn hollol gefnogol o’r syniad o atomfa newydd, ac o’r farn y daw a ‘gwaith sydd yn talu cyflogau da i bobl leol. Mae canran fawr sydd yn gweithio yn Traws ar y funud yn Gymry Cymraeg (“tua 90% or gweithwyr ‘swn i yn amcangyfri yn lleol” (Gwynedd/Môn/Conwy)’.

Medd David: 'Os ydy o’n saff (ac efo technoleg di gwella ers y 60au fedra'i ddim gweld pam sa fo ddim) a fod yna addawiad i roi canran da o'r swyddi i bobl lleol (cynnig 'academi' hyfforddi am y dyfodol hefyd) dw'i yn gefnogol’. 

‘Fy marn personol i’ medd Mari ‘ydy fod y safle yn bodoli yn barod, a byddai unrhyw ddatblygiad newydd yn fuddiol i weithwyr/prentisiaeth i bobl leol’ gan ychwanegu: ‘Ond, yn y pendraw y peth pwysica' ydy pwy sy'n mynd i elwa o'r egni a gynhyrchir yno? Os mai ar ei'n stepan drws ni mae'r pwerdy, ac unrhyw risgiau cysylltiedig siawns mai NI ddylai weld y buddianau!?’

Holi mae Calvin ‘a fydd y gwaith yma ar gael i weithwyr lleol? Achos mae’r mwyafrif o’r ‘agencies’ ‘ma yn dod a gweithwyr efo nhw o ardaloedd eraill...’

Mae Marcus ‘wedi gweithio i Magnox ers yr wythdegau, ac yn gefnogol. Heblaw am y gwaith a’r arian fydd yn dod i’r ardal, dwi yn meddwl bod ynni niwcliar newydd yn hanfodol i’r cymysgiad i gynhyrchu ynni ‘gwyrdd’, ac hefyd’ meddai ‘yn ddefnyddiol i gynhyrchu hydrogen fforddiadwy fel sgil-gynnyrch’.

Teg felly, ydi awgrymu fod y farn wedi’i hollti yn lleol.

Mae dau wedi ymateb yn fwy cynhwysfawr, felly dyma adlewyrchu eu barn hwy isod, gan obeithio fod hyn yn fodd i gychwyn trafodaeth pellach yn lleol. Mae’n wirioneddol bwysig i ni sy’n byw yma, i gynnal y drafodaeth a chyfrannu at y penderfyniadau pwysig am sut mae ein bro yn cael ei ddatblygu a’i ddefnyddio.

Mae Meilyr Tomos yn arbenigwr ar ynni adnewyddadwy, ac roedd yn gweithio efo’r Dref Werdd yn Stiniog tan yn ddiweddar iawn. Mae o wedi ymchwilio i’r math o adweithydd sydd dan sylw, ac mae’n amheus o’r addewidion am swyddi: Yn ôl Rolls Royce, gwneuthurwyr y dechnoleg newydd, mae tua 90% o’r gwaith cynhyrchu ac adeiladu’r offer yn digwydd mewn ffatri ac nid ar y safle, felly nid yn lleol fydd y swyddi adeiladu ar y cyfan. Mae’r cwmni angen 16 lleoliad er mwyn cael ad-daliad ar eu buddsoddiad hwy yn y dechnoleg; ydi hynny’n awgrymu angen masnachol yn hytrach na gwir angen yr egni..? 

‘Dwi’n gwbl hyderus’ medd Meilyr ‘y gallwn ni ddiwallu ein anghenion trydan lleol trwy ffynonellau adnewyddol, a hynny am brisiau teg, heb orfod talu am dividends i gyfranddalwyr cwmniau rhyngwladol. Mae angen datblygu grid egni lleol; gall hyn fod trwy grid ‘rithiol’ gan ddefnyddiol is-adeiledd bresennol, neu weithiau trwy gyswllt newydd lleol’.

Gwyddwn yn fras faint o drydan fydden ni angen fesul tŷ erbyn 2050, ac os wnawn ni gyfri faint mae’r pwerdai hydro bach a chanolig i gyd yn gynhyrchu yng nghyffiniau gogledd Meirionnydd, mae hynny’n ddigon i gyflenwi 133% o’r angen hwnnw. Mae hynny cyn ystyried cynhyrchu solar PV, ac unrhyw ddatblygiadau hydro a gwynt cymunedol newydd ddaw erbyn hynny.

O ran jobsys lleol hefyd, meddai, roedd diffiniad cwmni Horizon o ‘lleol’ ar gyfer Wylfa Newydd yn golygu ardal bob cam at Gaer, dros y ffîn! Mae o hefyd wedi canfod ystadegau am adweithydd tebyg -yng Nghanada- i’r rhai sy’n gael eu hawgrymu ar gyfer Traws, lle nad oes ond 29 aelod o staff yn gweithio yno. Ac mi fydd y dechnoleg mewn 10 mlynedd arall o bosib yn cynnig hyd yn oed mwy o awtomeiddio offer.

Yn olaf, mae costau datgomisynu adweithyddion Prydain yn rhedeg i’r Biliynau, a hynny heb ddatrys y mater o ganfod storfa ddiogel barhaol i’r hen danwydd. Pwy sydd eisiau un o’r rheiny ar eu stepan drws?!

Mae Dei Mur, Blaenau yn gweithio ar safle’r atomfa ar hyn o bryd. Dyma’r hyn oedd ganddo fo i’w ddweud:

Credaf, yn bersonol, bydd y cais ar y cyfan o les i’r ardal.  Dywedir fod Cymru eisoes yn cynhyrchu digon o drydan i’n cynnal fel mae hi, ond dwi’n meddwl mai’r cynllun pell gan Llywodraeth Cymru a San Steffan yw cael holl gerbydau cludiant ynys Prydain yn rhedeg ar hydrogen.  I allu cynhyrchu’r hydrogen ‘gwyrdd’ hyn dywedir fod rhaid cael cyflenwad cyson o drydan, rhywbeth sydd ar hyn o bryd yn amhosib ei gael efo’r dechnoleg bresennol, gyda gwynt, llanw neu heulwen.  Gallu buddsoddi yn y rhain dylai fod ein huchelgais er datblygu technolegau newydd at y dyfodol. Does dim dadl bellach fod y blaned yn cynhesu ac mae’n rhaid inni felly ddarfod rhyddhau carbon, a hynny ar frys.  Cyn hynny, gwell byddai cael ein cerbydau cludiant yn rhedeg ar drydan a gyda hyn byddem angen nerth y bwystfil niwclear i chargio’r batris dros oriau tawel y nos.  Faint o geir bysem yn gallu chargio gyda gwynt? Dim llawer.  

Deallaf bydd ychydig o wrthwynebiad i’r cynllun yn lleol, wedi’r cwbl pan mae pethau’n mynd o’i le gydag adweithydd gall y canlyniadau fod yn arswydus.  Tybiaf fod digon o ymchwil a rheolau diogelwch yn bodoli ar hyn o bryd i rwystro unrhyw ddamweiniau bellach.

Rheswm arall i gefnogi’r cynllun yw bod yr ardal, ac yn enwedig y Blaenau, wir angen y gwaith yma.  Oni bai am Traws fyswn i wedi hen symud o’ma bellach.  Byddai rhai dwi’n siŵr yn dadlau fod hyn ynddo’i hyn yn reswm da i gau’r lle ond faint sydd eisoes wedi gorfod mynd?  Cynhelid aduniad un o flynyddoedd Ysgol y Moelwyn yn Gaer yn ddiweddar a hynny am fod fanno’n agosach i’r rhan fwyaf!

Sut yn y byd fedrwn gadw’n ieuenctid yma heb waith, a hynny’n waith o safon, sy’n talu’n dda?
Daw digon o dwristiaid yma, a da o beth yw hynny, ond be mae o wedi ei gyfrannu i’r ardal mewn gwirionedd? Mae’r gwaith sy’n dod yn ei sgil yn aml ar isafswm cyflog ac/neu’n gytundebau ‘zero hours’.  Da i ddim i rywun sydd am gael morgais a thrio gosod gwreiddiau yma.  Byddai'r un banc yn benthyca i weithiwr gyda thelerau o’r fath yn siŵr i chi.  Golygai hefyd fod prisiau’r tai wedi codi.  Dywedodd Glyn Lasarus Jones yn ei erthygl wych yn Llafar Bro Gorffennaf-Awst fod 320 o dai AirBnB yma, Duw a ŵyr faint o dai haf yn ogystal!  

Tydi’r gallu ddim gennym i reoli’r farchnad dai ar hyn o bryd felly da ni’n cael ein rheibio gan y farchnad rydd.  Deallaf fod rhai cyplau ifanc sydd wedi bod digon lwcus i gael gwaith yn lleol ac am drïo aros yn yr ardal, wedi’r cwbwl dyma ydi eu cartref, yn gorfod cymryd morgeisi hir dymor iawn o 40 i 45 o flynyddoedd.  Dychmygwch!  A gyda chymaint o eiddo’r dref yn wag am gyfnodau hir yn ystod y flwyddyn, does fawr ryfedd fod siopau’r stryd yn cau.  Y rhyngrwyd, tai haf/llety gwyliau a diffyg gwaith yn fygythiadau enbyd i’r Stryd Fawr.

Ar wahanol adegau pan fûm yn gweithio i ffwrdd, a chychwyn yn oriau mân ar fore Llun, toedd hi ddim yn beth diarth i weld ceir eraill ar y ffordd ar yr un pryd, un ai’n mynd am y Crimea neu’r Migneint, gyda phobol fel finnau’n mynd am eu gwaith.  Roeddwn yn meddwl ar y pryd 'sgwn i be ydi poblogaeth y dref rhwng bore Llun a nos Wener?  Yn saff i chi ‘da ni i gyd yn nabod pobol sy’n gorfod gweithio i ffwrdd, ac mae hyn eto’n ychwanegu at broblemau’r stryd fawr gan fod llawer iawn o’r dynion, a merched, ddim ond yn eu cartrefi ar benwythnosau’n unig.

Yn ôl at y ddadl, credaf fod yr ardal wir angen y cynllun hwn a rhoi cyfle i’n bobol ifanc gael gyrfa, tai a theuluoedd Cymraeg i’r dyfodol.  Bydd geiriau gwag y gwrthwynebwyr yn fawr o gysur inni.  Haws yw gwrthwynebu heb gynnig atebion.  Na, mae’n rhaid stopio llosgi glo a nwy. 

Mae geiriau bythgofiadwy Mic El ar Radio Cymru (dwi’n siŵr fydd o’m yn meindio imi ailadrodd) “dwi’n gorfod mynd i Port i brynu pâr o drôns” yn dweud y cwbwl!

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

Misoedd Cyntaf Cynghorydd Newydd

Ar y 6ed o Fai eleni cefais fy ethol yn gynghorydd sir dros ward Bowydd a Rhiw yma yn ‘Stiniog, ac mae’r misoedd dwytha wedi bod yn rhai diddorol, bywiog a chyffrous iawn! Mae pobl wedi bod yn ffeind iawn wrthai yn fy nghroesawu mewn i’r rôl newydd, a dwi wedi bod yn trafod gyda degau o bobl i geisio datrys problemau a phryderon lleol. 

Roedd y mis ar ôl yr etholiad yn un bywiog iawn yn bersonol i minnau hefyd, priodais i Anwen, fy nyweddi, ac ar y 7fed o Fehefin, ganwyd i ni efeilliaid, Iorwerth Prysor a Gwynant Edw ab Elfed - pleser mawr oedd eu croesawu i’r byd, a diolch i bobl am fod yn amyneddgar gyda mi pan oeddwn yn teithio nôl ag ymlaen o’r ysbyty am fis ar ôl eu genedigaeth. 

Mae hi wedi bod yn gyfnod o drafod problemau ynglŷn â thai, parcio, cyfleon lleol, syniadau argyhoeddiedig, amserlenni bysiau a phopeth arall dan haul, ac mi rydw i’n mwynhau pob munud ohonno - does ‘na ddim byd gwell na helpu rhywun, mae wir yn dod a gwen i fy ngwyneb i. Balchder mawr yw cael cynrychioli ardal sydd mor agos at fy nghalon i, a gyda bobl mor hael ac agored.
Braint ydyw hefyd gael fy nghyfethol ar y cyngor tref, a bydd hynny yn fy nghaniatau i ddod a gwaith y ddau gyngor yn agosach er mwyn cael yr atebion gorau i’r fro.

Mae gynnai lawer iawn o syniadau dwi isio’i weld yn digwydd i Flaenau, llawer iawn ohonynt yn ymwneud gyda dod a chyfleon economaidd i’r dref, a chydweithio gyda mentrau a busnesau lleol i greu economi sy’n wydn a’n arloesol. Mae problemau tai yn y fro wedi dod yn fwystfil a’n fwrn ar y gymuned hon gyda llawer iawn o bobl yn methu fforddio i fyw yn lleol, felly dwi’n benderfynol i weld newidiadau yn dod gan y cyngor ac o’r Senedd i ddatrys y niwed yma ar ein cymuned. Yn ogystal a hyn dwi wedi bod yn gweithio i weld nifer o brosiectau yn y fro ymlaen, a gobeithio bydd rheiny yn dwyn ffrwyth yn y flwyddyn sydd i ddwad.

Edrychaf ymlaen at ddal ati i weithio dros bobl Bowydd a Rhiw am y 4 mlynedd a mwy sydd ar ôl tan yr etholiad nesaf, a cofiwch os ydych chi angen cymorth o gwbl, cysylltwch!
Elfed Wyn ap Elwyn
cynghorydd.elfedwynapelwyn@gwynedd.llyw.cymru

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

 

Mae Llafar Bro angen eich help!

Mae Geraint, ein dosbarthwr, yn camu i lawr ar ôl rhifyn Tachwedd, felly rydym yn chwilio am rywun sy'n fodlon sefyll yn y bwlch.

 

Be mae'r job yn olygu?
Mae Gwasg Carreg Gwalch yn Llanrwst yn argraffu 800 copi bob mis, ac mae gwirfoddolwyr Llafar Bro wedyn yn eu danfon o ddrws i ddrws, neu i'r siopau.

Gwaith y dosbarthwr ydi derbyn yr 800 copi (mae gennym rywun sy'n medu eu cario i'r Blaenau bob mis, ond gall y dosbarthwr newydd eu nôl os yn fwy cyfleus) a'u rhannu nhw yn fwndeli i'w rhoi i'r dosbarthwyr cymunedol, er enghraifft pecyn o 100 i fan hyn a bwndal o 30 i fan draw, ac yn y blaen. Mae'r dosbarthwyr lleol yn dod i fan canolog ar y noson ddosbarthu bob mis i nôl eu pecyn.

Hefyd, mae angen mynd a bwndeli i wyth neu naw o siopau lleol ar y diwrnod dosbarthu neu'r diwrnod canlynol, a derbyn y pres gwerthiant am y rhifyn blaenorol (gan basio hwnnw ymlaen i'n trysorydd efo manylion syml lle/faint).

Ar hyn o bryd, mae Llafar Bro ar werth hefyd ym Mhorthmadog, Penrhyn a'r Bala, a gall y pwyllgor helpu'r dosbarthwr newydd i ganfod gwirfoddolwyr i ddanfon i'r rheiny neu gall y dosbarthwr wneud hynny ei hun os yw'n hwylus.

Fel pob joban arall yn Llafar Bro, GWIRFODDOL ydi'r gwaith hwn, llafur cariad, a'r wobr ydi'r balchder o gyfrannu at barhad ein papur bro.

OND, mae costau tanwydd ar gael i'r dosbarthwr.

Cysylltwch os ydych yn fodlon helpu i sicrhau dyfodol Llafar Bro. Mae cyfle i gydweithio efo Geraint efo rhifyn Tachwedd, er mwyn cael blas ar y gwaith.

Diolch bawb.

- - - - 

Efallai y cofiwch hefyd i ni wneud apêl am Swyddog Codi Arian, nôl ar ddechrau'r flwyddyn; mae'r swyddo honno dal yn wag  :(

Be' amdani? Fedrwch chi roi awr neu ddwy y mis i sicrhau dyfodol ein papur Cymraeg lleol?

 

Diwedd y tymor yn Llys Dorfil

Cynhaliwyd diwrnod agored llwyddiannus gan Gymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog yn Llys Dorfil ddiwedd Gorffennaf. Diolch i bawb am eu cefnogaeth.

Llun Paul W

Y  DEIS  BACH
Darganfuwyd y deis 6mm hwn pan gloddiwyd sondage i ddod o hyd i lawr yr hyn a allai fod yn dŷ neuadd arall. Fe'i ddaeth i’r golwg mewn haenan wedi'i selio ar lawr y neuadd, 10cm o dan lefel y ddaear. Gwnaed deisiau cynnar o amrywiaeth o ddeunyddiau - fel asgwrn, metel a chlai. Ein cred yw ei fod wedi’i wneud o glai. 

Lluniau Dafydd Roberts

 

Darganfuwyd yr adeilad hwn trwy archwilio cynlluniau braslunio Dr Danes o’r safle a wnaethpwyd ar ddiwedd y 1960au.

Y tymor hwn rydym wedi gallu anfon wyth sampl i Glasgow ar gyfer dyddio Carbon 14. Costiodd hyn £2958.75 i ni, gan gynnwys postio. Oherwydd cyfyngiadau Covid 19 nid oedd yr arian yn dod i fewn i’r gronfa. Felly, penderfynodd pwyllgor y Gymdeithas Archeoleg apelio am arian.

Buom yn llwyddiannus a derbyniwyd
£1,000 gan MAGNOX, Cynllun Economaidd-Gymdeithasol Trawsfynydd.
£500 gan Bartneriaeth Rheilffyrdd Cymunedol Dyffryn Conwy ac Arfordir Gogledd Orllewin Cymru.
£378 gan Gyngor Tref Blaenau Ffestiniog.
£378 gan Claire a David Nash.
£378 Bwyty Plaswaenydd (Llechwedd).
Roeddem ychydig filoedd o bunnoedd yn fyr o'n targed, ond cyfrannodd aelodau a ffrindiau yn hael o rhwng £10 a £500 a werthfawrogwyd yn fawr iawn. 

Mary a Bill Jones

Llun Paul W

 

 

 

 

 

 

 

 

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

 

UNMAN YN DEBYG I GARTREF...

Yn ogystal â thudalen flaen ein rhifyn diwethaf [Airbnblaenau], mae’r mater o ail gartrefi a llety gwyliau wedi cael cryn sylw yn y wasg Gymraeg a Chymreig yn ddiweddar, gyda’r ymateb yn aml yn ennyn teimladau ac emosiynau cryfion. Yma yng Ngwynedd, mae 40 y cant o’r cartrefi a werthir ar y farchnad yn cael eu prynu i’r perwyl yma. 

Edrychwyd yn fras iawn yn rhifyn Gorffennaf-Awst ar un agwedd o hyn – tai ‘Airbnb’, gyda’r newid cymdeithasol sydd yn aml yn deillio o hynny. Y mis hwn dyma fwrw’r rhwyd ychydig yn ehangach. 

Isod fe geir tabl diddorol iawn o rai o ffigyrau Cyngor Gwynedd. Mae’r ochr chwith (melyn) yn dangos y newid a fu mewn ail gartrefi ers cyflwyno dwbl treth cyngor arnynt. Mae’r ochr dde (gwyrdd) yn dangos y newid a fu mewn llety gwyliau yn ystod yr un cyfnod o bymtheg mis. 

Yr hyn sy’n ddifyr yw bod niferoedd yr ail gartrefi wedi syrthio ers codi treth cyngor dwbl ar y perchnogion. Ond, yn ddadlennol iawn, mae nifer y tai gwyliau hunan arlwyo wedi codi – gyda’r cynnydd yma yn cyfateb yn aml iawn yn union i’r lleihad cyfatebol yn nifer yr ail dai. Wyth ail gartref yn llai ym Mowydd a Rhiw, ond wyth llety gwyliau yn fwy. Pump ail gartref llai yn Niffwys a Maenofferen ond pum llety gwyliau yn fwy. Wrth gwrs, heb durio ymhellach i’r ffigyrau hyn, mae’n amhosib gwybod a oes yna berthynas uniongyrchol rhwng y ffigyrau hyn – a yw’r holl ailgartrefi blaenorol hynny i gyd wedi eu troi yn llety gwyliau, neu a yw’r cynnydd mewn llety gwyliau yn deillio o droi tai eraill yn llety gwyliau. 

Ond bid a fo am hynny, mae yna duedd, a phatrwm, sy’n dangos nad yw lleihau niferoedd ail-gartrefi ynddo’i hun yn datrys rhyw lawer ar y problemau tai y mae cynifer o’n hardaloedd yn ei hwynebu. Diolch i’r drefn, mae gan awdurdodau lleol rymoedd bellach, ar ôl cryn bwysau cymdeithasol, sy’n rhoi rheidrwydd i gael caniatâd cynllunio cyn troi tŷ yn llety gwyliau. 

Gadawn inni yn awr ystyried yr honiad a glywir yn aml y byddai llai o ail gartrefi yn golygu mwy o dai i bobl leol eu prynu. Dyma haeriad y mae’r Athro Simon Brooks yn ei drafod yn ei ddogfen ragorol ‘Ail gartrefi – datblygu polisïau newydd yng Nghymru’ (2021). Mae yna elfen o wirionedd yn hyn. 

OND – ac mae hyn yn ond go fawr – byddai’r tai hyn ar y farchnad agored, yn rhydd i unrhyw un o gwbl eu prynu. Byddai pobl leol felly yn gorfod cystadlu amdanynt, a hynny yn aml yn erbyn prynwyr o ffwrdd sydd â llawer mwy o gyfalaf. Does dim dal felly y cai ail-gartrefi eu prynu gan bobl leol, a hyd yn oed os mai pobl leol fyddai’n eu prynu, pwy fydd yn prynu’r tai y maen nhw wedi symud ohonynt, ac yn y blaen ac yn y blaen ar hyd y gadwyn. A chan fod poblogaeth naturiol Cymru, yn ôl ffigyrau’r cyfrifiad, yn gostwng, a nifer y tai yn cynyddu, y gwir amdani bellach yw nad oes yna ddigon o ‘bobl leol’ i lenwi pob tŷ mewn ardal beth bynnag. 

A dyma ddod at y cwestiwn tyngedfennol. Beth sydd orau felly i barhad y gwareiddiad Cymraeg yn y cornelyn hwn o’r cread, neu o leiaf, beth sydd leiaf andwyol iddo:
> Cael ail gartrefi, y gall eu perchnogion fod yn Seisnigo’r fro am rai penwythnosau’r flwyddyn?
> Bod yr ail dai hyn yn dai gwyliau, gan hyrwyddo rhagor o or-dwrisitaeth, fel y cydnabyddir sydd yn y rhan fwyaf o orllewin Cymru bellach.
> Bod yr ail gartrefi yn cael eu gwerthu ar y farchnad agored, gan hyrwyddo mewnlifiad parhaol, a Seisnigo beunyddiol. 

Mi wn i yn wir am un dyn sydd wedi gwerthu ei gartref ‘cyntaf’ yng nghanolbarth Lloegr ac sydd wedi symud i’w ‘dŷ haf’ yn barhaol – gan frolio ei fod wedi osgoi ‘dwbl treth’ Cyngor Gwynedd. Rhaid ei oddef yn awr bob dydd o’r pedwar tymor, yn hytrach na rhyw chwe gwaith y flwyddyn. A beth am yr ail gartrefi hynny sydd yn nwylo siaradwyr Cymraeg? Pobl sydd wedi etifeddu tŷ ym mro eu mebyd ac eisiau cadw cyswllt â’r ardal? Neu sydd efallai yn rhannu eu hamser rhwng dau le efo’u gwaith? A yw hi wir yn fanteisiol gweld y tai hyn yn mynd ar y farchnad agored i’w prynu gan unrhyw un? Dyma ddangos natur amlweddog y broblem dai sy’n wynebu ein hardaloedd, a’r hyn sy’n weddill o’r cadarnleoedd Cymraeg yn arbennig.  

Yn Ardal y Llynnoedd yng ngogledd Lloegr, ac ym Mharc Cenedlaethol Dyffrynnoedd Swydd Efrog, ceir amod meddiannaeth leol, sy’n golygu y blaenoriaethir pobl leol yn y farchnad dai. Ar rai o ynysoedd y sianel, fe geir dwy farchnad dai, un ‘leol’ ac un ‘agored’. Nid Cymru mo’r ardaloedd hyn wrth gwrs, ond maent yn esiamplau o ddangos beth sy’n bosib ei wneud efo dipyn o weledigaeth a rhuddin a grym deddfwriaeth. 

Credaf, heb ymyrraeth bellach, nad yw’r mân dincran a wnaed hyd yma efo’r farchnad dai yn ddim ond dianc ar Glwyd a boddi ar Gonwy. Neu o gymhwyso’r idiom i’r fro hon – yn fater o ddianc ar Gynfal a boddi ar Goedol.  
Glyn Lasarus Jones

- - - - - - - - - - 

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog

Wedi cyfnod hesb oherwydd y Covid, cyfarfu y Gymdeithas Hanes yn ystod mis Awst.

Croesawyd yr aelodau i weld beth a fu'n digwydd ar safle Llys Dorfil gan aelodau o'r Gymdeithas Archeolegol. 

Arweiniodd Dafydd Roberts (Cae Clyd) ni o gwmpas y safle a oedd yn llawer mwy helaeth nac a dybid. Yr oedd gwaith y cloddwyr wedi amlygu safle fawr ac olion o nifer o adeiladu pwysig yn eu dydd. Eglurodd yr archeolegwr Bil Jones sut y tybir i'r safle edrych ganrifoedd yn ôl a rhoddodd gyd-destun iddi. Wedyn arddangosodd Mary Jones rai o'r arteffactau a ddarganfyddwyd ar y safle i ni.

Er i'r aelodau fod wedi darllen am y gwaith cloddio ac am y darganfyddiadau yn Llafar Bro dros y blynyddoedd, yr oedd cael ymweld â'r safle a gweld y gamp a gyflawnwyd gan y cloddwyr yn agoriad llygad a gwerthfawrogwyd y gwahoddiad i ymweld yn arw.

Fe drefnir rhaglen o gyfarfodydd yn ystod yr hydref/gaeaf ond y mae'r manylion llawn eto i'w cadarnhau, yn y cyfamser, trefnwyd cyfarfod awyr-agored arall ar nos Fercher, Medi 21ain gyda  Steffan ab Owain yn arwain taith gerdded o gwmpas ardal y Rhiw. Tynnodd sylw at adeiladau a safleoedd sy’n bwysig yn yr ardal hon o'r dref ac yn rhannu llawer o hanesion difyr. Bu hefyd yn gyfle i aelodau weld gweithdy David Nash yng Nghapel y Rhiw. 

Mae adroddiad am yr achlysur yn rhifyn Hydref.

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

 

 

Rhod y Rhigymwr- hen lyfrau

Pennod arall o gyfres Iwan Morgan

Rydw i’n hynod ddiolchgar i gyfeillion am dynnu fy sylw at hen lyfrau sydd wedi cilio o gof ers blynyddoedd, ac am fod mor garedig i holi a fyddai gen i ddiddordeb i’w cael. Gwerthfawrogaf hefyd dderbyn gwybodaeth am bethau y cyfeiriais atyn nhw naill ai yn fy ngholofn neu mewn erthyglau eraill yn y papur.

Rai misoedd yn ôl, cyfeiriais at Ddafydd Nanmor, y bardd o’r 15fed ganrif oedd yn feistr ar y canu mawl ac a ystyrir yn un o’r pwysicaf o Feirdd yr Uchelwyr. Cysylltodd Kenneth Anwyl Parry efo fi, yn nodi mai ‘William Parry’ oedd enw ei dad, a’i fod o’n gallu olrhain ei achau’n ôl ymhell yng nghyffiniau Nanmor a Beddgelert. Anfonodd lun-gopi i mi o’r cysylltiadau, a gwelais mai un o gyn-deidiau Ken oedd ‘William Parry,’ a anwyd yn Nanmor a’i fedyddio yn Eglwys Beddgelert ym 1740. Bu farw yng Ngardd Llygad-y-dydd [neu , ‘Garlag-tŷ’ ar lafar], ym 1827. Tybed oedd y ‘William Parry’ yma yn un o ddisgynyddion yr hen gywyddwr?

Derbyniais gopi o ‘Hanes Annibyniaeth ym Mhlwyf Ffestiniog’ [David Williams, Glasfryn, Blaenau Ffestiniog ... cyhoeddwyd 1927] ynghyd â sawl llyfryn diddorol arall gan Marian Roberts, Cae Clyd. Hwyrach y cofia rhai ohonoch i mi sôn rywdro am fy nghysylltiad teuluol efo’r bardd a’r cerddor, Eos Bradwen [1831-99]. Ymhlith y llyfrau a dderbyniais gan Marian, [oedd yn eiddo i’w thaid, John Hugh Evans], mae sgôr hen nodiant o’r gantawd ‘Owain Glyn-dŵr’ ... y libretto a’r gerddoriaeth gan yr ‘Eos’ ei hun. Fe’i cyfansoddwyd ym 1864. 

Trysor bychan arall a dderbyniais oedd ‘Huw a Beti: llyfr o ganeuon ac adroddiadau i blant bach’ gan Mrs L. M. Thomas, Penmorfa. Derbyniais hwn trwy garedigrwydd Ellen Evans, Tanymanod Newydd. Fe’i cyhoeddwyd gan Hugh Evans a’i feibion, Lerpwl. O fynd ati i chwilota, gwelais mai 1923 oedd dyddiad ei gyhoeddi. Fe’i cyflwynwyd ‘i blant Ysgol Brontecwyn, Sir Feirionnydd.’ 

Nodir mai amcan cyhoeddi’r llyfryn oedd ‘ceisio cyflenwi’r angen am rywbeth yn Gymraeg, yn ddigon syml a diddorol ei straeon a’i ganeuon, i swyno plant bach ym mhrydferthwch iaith eu mamau.’ Uwchben nifer o’r geiriau, ysgrifenwyd alawon bach tlws yng nghyfrwng y sol-ffa. Credaf i hwn fod ar iws mewn ysgolion cynradd cyn fy nghyfnod i.

Flwyddyn yn ddiweddarach, ym 1924, cyhoeddodd Mrs Thomas lyfryn arall ... ‘Y Plentyn a’r Wennol’.  Cyfeirir at eiriau cynta’r gân ... ‘Wennol. Wennol, ble’r wyt ti’n mynd?’
Yn sicr, fe gofiaf ddysgu honno pan oeddwn yn blentyn. Er na chofiaf y geiriau i gyd, mae’r nodau sol-ffa’n troelli’n fy mhen y funud yma...  [mewn amseriad 6/8] ... 

s : - : m / s : - : m / r : d : r / d : - : - / r : r : m / f : - : r / m : m : f / s : - : m / s : - : m / s : - m /  r : d : r / d : - : - // ... [Dof, mi ddof i Gymru yn ôl]

Pan fo pethau fel yma’n deffro yng nghilfachau’r co, fe fydda i’n diolch am y diwylliant a drosglwyddwyd i mi’n ienctid fy nyddiau ... nid yn unig ar yr aelwyd gartref, ond yn yr ysgol gynradd yng Nghorris. Coffa da am y stôr caneuon a gyflwynwyd inni gan ein hathrawes, Mrs Lilian Briwnant Jones ... ‘Anti Lil’ i mi y tu allan i ffiniau’r ysgol, gan ei bod yn berthynas i nhad. Cawsom addysg arbennig ganddi, addysg a gyfrannodd at fagu cariad ynof at ‘y pethe.’ Cofiaf ddysgu canu’r recorder efo hi, dysgu sol-ffa, emynau, caneuon gwerin, ac ambell osodiad cerdd dant. Daeth un o’i brodyr iau, Robert Ieuan Roberts yma i’r Blaenau yn fecanic ar fysus ‘Crosville.’ Dyma dad Pat Rowlands, Llety Fadog, a thaid i ‘Dylan Delynor.’ O gofio am ddawn gerddorol ‘Anti Lil,’ ei hen fodryb, pa ryfedd fod cerddoriaeth yn llifo o fysedd Dyl!

Un gerdd fach yn llyfr ‘Huw a Beti’ ydy ‘Enwau Adar.’ Hwyrach y gallai hon fod yn ddefnyddiol i athrawon ein hysgolion er mwyn sicrhau bod plant heddiw nid yn unig yn adnabod adar, ond yn gwybod eu henwau hefyd ... a hynny yn Gymraeg:

Pa faint o adar Cymru
A fedrwch chwi enwi i mi?
Wel, yn gyntaf oll, y FWYALCHEN,
ROBIN GOCH, a’r DRYW BACH, dyna dri.

SIANI LWYD, SIGL’I GWT, a’r BENFELEN,
TITW TOMOS, a DERYN-Y-TO,
JAC Y NICOL a’r WENNOL a’r GLOMEN,
A RHEGEN YR YD a’r JAC-DO.

JI-BINC, a’r EHEDYDD a’r GWCW,
A’r FRONFRAITH mor swynol ei chân;
CRËYR GLAS, CUDYLL COCH a’r GORNCHWGLEN,
A hithau’r YSGUTHAN a’r FRÂN.

Yr WYLAN a’r TROELLWR a’r DRUDWY,
TYLLUAN a CHOBLYN Y COED,
Mae mwy o adar yng Nghymru
Nag a feddyliais erioed.

Bydd llawer ohonynt yn canu,
Ac eraill yn gweiddi yn groch,
Ond y gorau gen i o’r holl deulu
Yn wir ydyw ROBIN GOCH.

Biti garw mod i wedi ymddeol o’r llawr dysgu ers cymaint o amser! Fe fyddwn i’n sicr wedi ceisio cael y plantos i weithio ar gywaith diddorol i gyd-fynd â’r gerdd fach hoffus yma.
- - - - - - - - - -

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2022, a'r llun -gan Gerallt Roberts- ar y dudalen flaen.