30.11.16

Senedd ‘Stiniog -banciau, baneri, a blodau

Pytiau o'r Cyngor Tref
Addasiad o erthyglau gan Bedwyr Gwilym a Rory Francis, o rifynnau Medi a Hydref.

Dim Banc
Bu'r cyngor yn trafod cau cangen Blaenau banc HSBC ym mis Medi, sef banc olaf y dref. Yn naturiol, ‘roedd aelodau’r Cyngor yn siomedig iawn. Penderfynwyd ysgrifennu llythyr at HSBC, a chydweithio efo'r cynghorwyr sir a'r aelod seneddol.

Sbwriel
'Rydych chi siŵr o fod wedi profi un o’r problemau budr yma – baw ci, gwm cnoi ar balmentydd, ‘sbwriel ysmygu ayyb ... Derbyniwyd holiadur gan Gyngor Gwynedd yn gofyn barn y Cyngor ynglŷn â chydweithio â chwmni preifat er mwyn rhoi dirwyon am droseddau ‘sbwriel yn y fan ar lle. Atebwyd yr holiadur gyda’r Cyngor yn penderfynu y dylai Cyngor Gwynedd fod yn fwy llym yn y ffordd y mae’n taclo problemau glendid stryd, y dylai Cyngor Gwynedd rhoi dirwyno yn y fan a’r lle ac yn olaf, sef y dylid cydweithio â chwmni allanol i gynorthwyo gyda gwaith swyddogion gorfodaeth stryd.

Baner Werdd
Derbyniwyd newyddion cadarnhaol gan gynrychiolydd y Cyngor ar grŵp gwirfoddol Partneriaeth y Parc, fe adroddwyd bod y Bartneriaeth wedi cyflwyno cais am wobr y Faner Werdd, ac wedi llwyddo i dderbyn y wobr gyda sgôr o 67%.
Llongyfarchiadau mawr. Y Parc, ar y Sgwâr yn y Blaenau yw man chwarae cyntaf ardal Cyngor Tref Ffestiniog i dderbyn y wobr, a dim ond tri arall sydd yng Ngwynedd. Gyda llaw, mae’r wobr yn cael ei redeg yn genedlaethol gan Cadwch Gymru’n Daclus ac yn dangos bod mannau gwyrdd yn cyrraedd safon genedlaethol yn y ffordd y maent yn cael eu rhedeg.

Toiled y flwyddyn
Oes yna fygythiad i'r toiled ar Sgwâr Diffwys? Mae Cyngor Tref Ffestiniog yn ôl wrth ei waith ar ôl seibiant ac un o’r pynciau llosg a drafodwyd yng nghyfarfod mis Medi oedd toiledau Sgwâr Diffwys, a enillodd wobr ‘Toiled y Flwyddyn’ yn 2013 a hynny yn erbyn rhyw 1,600 o geisiadau eraill.
Roedd Cyngor Gwynedd wedi ysgrifennu at y Cyngor Tref gan ofyn am gyfraniad tuag at gadw’r cyfleusterau pwysig hyn ar agor. Fe gytunodd y Cyngor yn unfrydol, ar gais y Cyng. Mandy Williams Davies, i ymateb gan bwysleisio fod rhaid cadw’r toiledau hyn ar agor ac yn cytuno i drafod y ffordd ymlaen gyda Chyngor Gwynedd.

Roedd y cyfarfod wedi dechrau ar nodyn ysgafnach, gyda’r Cynghorwyr yn llongyfarch CellB ar agor Sinema, y tro cyntaf i’r fath beth fodoli yn y dref ers peth amser.

Roedd y Cyngor wedi derbyn pris o £1,550 i lanhau, ac felly trwsio, pistyll Diffwys. Cytunwyd i dderbyn hwn, gan fod y pistyll yn rhan bwysig o ganol y dref.

Fe gytunodd y Cyngor hefyd i gynnig ysgoloriaeth i berson ifanc o’r cylch i deithio i Rawson yn Chubut, Patagonia, y dref sydd wedi ei threfeillio gyda Ffestiniog. Fe aiff Maia Jones yno cyn bo hir, gan ddefnyddio ysgoloriaeth 2016. Fe fydd y dyddiad cau ar gyfer ceisiadau ym mis Ionawr 2017 a Tecwyn Vaughan Jones fydd cadeirydd y beirniaid unwaith eto, fel eleni.

Yn olaf, rhoddwyd cynnig gerbron gennyf, yn cynnig cefnogaeth i bobl o wledydd eraill yr Undeb Ewropeaidd sy’n byw ac yn gweithio yma ac yn gwerthfawrogi eu cyfraniad i’r economi, gan bwysleisio fod yna groeso iddynt yma. Yn anffodus, mae rhai pobl wedi gweld canlyniad y refferendwm fel esgus i ymddwyn yn hiliol tuag at bobl eraill. Pasiwyd y cynnig yma yn unfrydol.

Cofiwch gysylltu â Chlerc y Cyngor os oes gennych ddiddordeb mewn cynrychioli trigolion eich ardal a cheisio gwneud gwahaniaeth o fewn eich cymuned.
-------------------------------------

Blaenau yn ei Blodau
Llongyfarchiadau i bawb gafodd wobr yng ngystadleuaeth flynyddol Blaenau Bendigedig. Bu’r diwrnod gwobrwyo yn neuadd yr eglwys , dan ofal y trefnydd David Williams, Llan, a’r beirniaid Mr Eurwyn Roberts, Dolwyddelan, a Mr Wil Rowlands, Y Bala, eu dau’n feirniaid profiadol iawn.

llun Alwyn Jones
Cafwyd gwobrwyo am erddi bach a mawr, gerddi bywyd gwyllt, gerddi llysiau, a gerddi potiau.
Roedd Alwyn Jones yno yn tynnu lluniau ar ran Llafar Bro, a bu hen drafod gerddi a phlanhigion dros baned a chacen yn dilyn y gwobrwyo, cyn i bawb wasgaru i chwynnu a phlannu. PW.
-----------------------------------------

Dilynwch hanesion Senedd Stiniog efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.



28.11.16

Yr Ysgwrn -Creu murlun lliwgar

Newyddion o Gartref Hedd Wyn.


Dros fisoedd yr haf bu plant a phobl ifanc yr ardal yn brysur yn creu murlun lliwgar fydd yn ganolbwynt i arddangosfa’r Ysgwrn pan fydd yn ail agor yn y gwanwyn.

Cafodd yr artist lliwgar Catrin Williams, ei chomisiynu i weithio ar brosiect cymunedol fyddai’n creu murlun o wahanol ddefnyddiau i ddarlunio stori’r Ysgwrn a’r fro.  Aeth hithau ati i gysylltu â phum ysgol leol yn cynnwys ysgol y Manod, Bro Hedd Wyn a’r Moelwyn, a chafodd y plant a’r bobl ifanc gyfle arbennig i weithio efo hi a datblygu eu syniadau.

Bu hefyd yn ymweld â Chlwb Ffermwyr Ifanc Prysor ac Eden, Merched y Wawr Trawsfynydd, ac yn siarad â merched bore coffi Llys Ednywain, yn ogystal â chymdogion Yr Ysgwrn, ac mae nodau clustiau ffermydd yr ardal yn rhan amlwg o’r gwaith. Wrth sgwrsio a hel atgofion cafodd Catrin gip- olwg ar gymeriadau a hanes lliwgar y fro, ac mae hynny bellach wedi ei drosglwyddo ar ganfas. Mawr yw ein diolch i Catrin a phawb fu’n rhan o’r prosiect.

Yn y cyfamser, draw yn yr Ysgwrn mae’r gwaith adeiladu, trwsio a chadwraeth ar ei anterth. Agorwyd y safle i’r cyhoedd am ddiwrnod yn ystod yr haf a chafodd pobl o bell ac agos gyfle i ymweld â’r tŷ, y sied newydd a’r adeiladau eraill a chael tipyn o hanes y datblygiad. Braf iawn oedd cael ymateb mor gadarnhaol i’r gwaith, a chael cyfle i ateb cwestiynau a thrafod y gobeithion i’r dyfodol.


Bu diwrnod agored arall ar ddiwedd Hydref, sef y cyfle olaf i gael cip olwg ar y datblygiadau cyn ail agor yr Ysgwrn y flwyddyn nesaf. Trefnwyd dwy sesiwn yn ystod y dydd - am 12.00 a 2.00y.p. gan gychwyn yn neuadd Trawsfynydd gyda chyflwyniad a chacen, cyn mynd draw i’r Ysgwrn mewn bysus mini.

Cysylltwch â Jess neu Sian am fwy o fanylion ar 01766 770 274.
--------------------------------- 

Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.




Blog Yr Ysgwrn



26.11.16

Plygain Dalgylch Llafar Bro

Erthygl gan Pegi Lloyd Williams a Tecwyn Vaughan Jones am hen draddodiad y Plygain, a thraddodiad newydd cynnal y gwasanaeth unigryw ym Mro Ffestiniog.

[<--  Cofiwch am wasanaeth Plygain eleni!] 

Croesawyd Gwasanaeth Y Blygain Dan yr Hen Drefn i Eglwys y Bowydd am y tro cyntaf, ar y 29ain o Dachwedd y llynedd. Mae i’r traddodiad Cymreig hwn hanes godidog.

Mewn llawer rhan o Gymru, golygai’n wreiddiol godi’n gynnar iawn ar ddydd Nadolig er mwyn mynychu’r gwasanaeth Plygain yn eglwys y plwy’.

Amrywiai awr y Blygain rhwng 3 a.m a 6 a.m, ac i aros am y gwasanaeth byddai pobl ifanc yn enwedig, yn ymhél â phob math o arferion i ddifyrru eu hunain.  Cred rhai mai o'r gair Lladin pullicantio y daw'r gair 'plygain', sef  'ar ganiad y ceiliog'; cred eraill mai o'r gair 'plygu' y daw. Mewn rhai mannau, arferai'r bobl wneud cyflaith i ddisgwyl yr adeg cychwyn. Roedd yr oriau yma cyn y plygain, felly, yn rhai cymdeithasol iawn. 

Yng nghefn gwlad deuai pobl o’r mannau mwyaf anghysbell yn y plwy’ i’r Blygain. Yn aml cludent eu canhwyllau a’u lampau eu hunain er mwyn goleuo’r eglwys yn yr oriau tywyll. Yn Llanfyllin ceid canhwyllau arbennig at y Plygain ac yn Nolgellau gwisgid y canhwyllau â chelyn ac yn Llanfyllin câi cannoedd o ganhwyllau eu gosod yn agos i’w gilydd. Ym Maentwrog, caent
"eu gosod mewn tyllau ymhen polion neu byst ysgafn a sicrheid wrth gôr yma ac acw yn yr adeilad."
Mae gwasanaeth y Blygain yn oroesiad o’r gwasanaeth Nadoligaidd oedd yn bodoli cyn y Diwygiad Protestanaidd ac yn wreiddiol fe’i cysylltid â gwasanaeth cymun a gynhelid yn hwyrach ar fore Nadolig.

Dywed J. Lloyd Williams (1854 1945) am blygain Eglwys Sant Doged ger Llanrwst:
"Er bod y clochydd yn gofalu am ganhwyllau, byddai rhai o’r cantorion yn mynd â’u canhwyllau eu hunain i’r gwasanaethau, er mwyn cael digon o olau i weld y copïau ysgrifen y canent oddi arnynt; ac i ddal y canhwyllau gofelid am fynd â digon o glai yn lle canwyllbrennau."
A dyma ddisgrifiad William Payne o blygain Dolgellau tuag 1850:
Yn awr y mae'r eglwys yn wenfflam; yn awr o dan ei sang, gorff, ystlysau, oriel; yn awr wele Siôn Robert, y crydd troed-gam, a'i wraig, gan ddod i lawr o'r sedd ganu i ran isaf a blaenaf yr oriel, yn taro bob yn ail y garol hirfaith a'r hen ffefryn yn disgrifio Addoliad y Brenhinoedd a'r Doethion, a'r Ffoad i'r Aifft, ac anfadrwydd ofnadwy Herod. Hollol ddistaw yw'r tyrfaoedd ac wedi ymgolli mewn edmygedd.... A'r gweddïau trosodd, cychwynna'r cantorion eto ragor o garolau, cantorion newydd, hen garolau mewn unawdau, deuawdau, triawdau, cytganau, yna distawrwydd yn y gynulleidfa, wedi ei dorri ar seibiau priodol gan rwystrus furmur yr hyfrydwch a'r gymeradwyaeth, nes rhwng wyth a naw, a newyn yn dweud ar y cantorion, y mae'r Plygain drosodd a thery'r Clych ganiad llawn.
I ddieithryn mae’r Plygain yn brofiad anarferol. Am tua dwyawr, mae’r gwasanaeth yn gyfan gwbl yn nwylo’r carolwyr. Does dim rhaglen a does dim cyhoeddwr, ond, yn eu tro, daw partïon o garolwyr ymlaen yn ddistaw i ganu. Ar gyfartaledd ceir tua wyth i bedwar ar ddeg o bartïon ac mae rhywun yn debygol o glywed tua ugain i ddeg ar hugain o garolau gwahanol, i gyd yn Gymraeg.

Carolau Y Blygain
Fel arfer mae'r caneuon Plygain mewn cynghanedd o dri neu bedwar llais. Yn wreiddiol, partïon o ddynion yn unig oedd yn cymryd rhan ac roedd y cantorion yn dod o'r un teulu. Gan fod cymaint o benillion i’w cofio, yna cedwid copi o’r geiriau mewn llyfr ymarfer. Benthyciad o gân werin boblogaidd oedd yr alaw yn aml ac fe’i cenir yn ddigyfeiliant bob amser. Ymhlith y beirdd enwocaf am lunio carolau plygain mae Huw Morus (Eos Ceiriog), Jonathan Huws a Walter Davies (Gwallter Mechain). Ar ddiwedd y gwasanaeth daw y dynion ymlaen i gyd-ganu Carol y Swper ac i fanteisio wedyn ar y wledd fydd yn aros amdanynt.

Mae’r Plygain yn un o’n traddodiadau gwerin sydd ar gynnydd unwaith eto.

Yn Eglwys y Bowydd y llynedd, roedd y rhan agoriadol yng ngofal y Parch Anita Ephraim ac ymunodd y gynulleidfa i ganu carol a chyhoeddi ‘Mae’r Blygain yn awr yn agored’. Cymerwyd rhan gan Lowri ac Awel Jones, Capel Bowydd; Parti Bethel, Llan Ffestiniog; triawd - Derfel Roberts, Patrick Young ac Iwan Morgan; unawdau gan Emyr Pugh, Llanuwchllyn ac Iwan Morgan; Côr Cymysg Blaenau Ffestiniog a’r Cylch; a Meibion Prysor, Trawsfynydd.

Cafwyd blas annisgwyl ar y traddodiad gwreiddiol pan gollwyd y trydan am sbel a phan fu’n rhaid i’r plygeinwyr chwilio am lampau a chanhwyllau. Ond byr fu’r toriad.  Yn bresennol yn y cyfarfod roedd cynrychiolaeth o holl eglwysi’r cylch gan gynnwys yr Esgob Edwin Regan, Eglwys San Magdalen, a’r Parch David Brownridge, Eglwys Dewi Sant. Ni allai’r Tad Deiniol fod yn bresennol. Mrs Wenna Francis Jones oedd yn cyfeilio i’r canu cynulleidfaol.

Estynnwyd croeso a phaned cyn troi am adref, gyda chwiorydd gwahanol eglwysi’r dref yn gweini. Diolchwn i swyddogion Eglwys Bowydd am estyn croeso mor dwymgalon, ac eisoes mae cynlluniau ymlaen at blygain 2016, ar Nos Sul cynta'r Adfent, y 27ain o Dachwedd, yng Nghapel y Bowydd am 7 o'r gloch. 
--------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2016 (addaswyd i adlewyrchu'r dyddiadau).
Edrychwch am erthyglau eraill am y Blygain efo'r ddolen isod, neu roi Plygain yn y ffenest chwilio ar y dde.

24.11.16

Ysgoloriaeth Patagonia 2017

Cyfle gwych eto!

Unwaith eto eleni, mae Cyngor Tref Ffestiniog, yn sgil trefeillio gyda Rawson, yn cynnig ysgoloriaeth i berson ifanc sydd rhwng 16-30 ac sy’n byw o fewn ffiniau'r cyngor i ymweld â Phatagonia. Penderfynwyd cynnig swm o £1,500 fel ysgoloriaeth ar gyfer blwyddyn ariannol 2017/18.

Pwrpas yr ysgoloriaeth yw cefnogi a chryfhau’r berthynas rhwng y ddwy dref yn sgil y gefeillio, yn enwedig ymysg yr ifanc. Drwy gynnig yr ysgoloriaeth, gobeithir anog yr ifanc i feithrin perthynas hirdymor gyda’r Wladfa a’i phobl a fydd yn arwain at y gymuned ehangach yn elwa o’r berthynas.

Fel eleni, cynigir yr ysgoloriaeth ar ffurf cystadleuaeth traethawd hyd at 1,500 o eiriau.

Rhoddir marciau am y rhesymau pam yr ydych yn awyddus i ymweld â Phatagonia, beth yr ydych yn bwriadu ei wneud yno a sut ydych yn bwriadu rhannu eich profiadau gyda’r gymuned wedi ichi ddychwelyd adref.

Baneri Cymru a Phatagonia yn Stiniog. Llun Paul W.

Rheolau ac amodau
•    Rhaid bod rhwng 16-30 oed i ymgeisio a dylech fyw o fewn ffiniau Cyngor Tref Ffestiniog
•    Dylai unigolyn o dan 18 oed dderbyn caniatâd rhiant neu warcheidwad cyn ymgeisio
•    Dylech nodi ar y ffurflen gais os oes cysylltiad rhyngoch â Chynghorydd Tref neu un o’r beirniaid (y beirniaid sydd yn annibynnol o’r Cyngor Tref yw Mrs Ceinwen Humphreys, Mr Tecwyn Vaughan Jones a Mrs Anwen Ll. Jones)
•    Nid yw’r gystadleuaeth yn agored i gynghorwyr
•    Pe byddech yn llwyddiannus bydd angen ichi deithio i Batagonia yn ystod y flwyddyn ariannol 2017/18 ac ‘rydych yn cytuno i brynu yswiriant teithio safonol
•    Mae croeso i’r enillydd ddefnyddio’r ysgoloriaeth i deithio’n unigol, gyda theulu, gyda chlwb neu gyda ffrind/ffrindiau.
•    Ni dderbynnir ceisiadau ar ôl y dyddiad cau, sef 13/01/2017
•    Bydd penderfyniad y beirniaid yn derfynol. Ni fydd y beirniaid na’r Cyngor Tref yn gohebu gyda chystadleuwyr aflwyddiannus

Dyddiadau pwysig:   
    Ionawr 13eg 2017 - dyddiad cau'r gystadleuaeth
    Mawrth 1af - cyhoeddi'r enillydd ar ddydd Gŵyl Dewi!
    Ebrill  - rhoi’r Ysgoloriaeth

Mae’r ffurflenni cais ar gael o gysylltu â’r isod

Cyngor Tref Ffestiniog
Swyddfa’r Cyngor
5 Stryd Fawr
Blaenau Ffestiniog
LL41 3ES
cyngortrefffestiniog[AT]yahoo.co.uk
----------------------------------------------

Enillydd 2016


22.11.16

Gwynfyd -ffordd Gellidywyll

Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro.

Gwelais y wennol olaf ar y pumed o Hydref ar ffordd Gellidywyll. Yr oedd tua dwsin dal o gwmpas y diwrnod hwnnw ac ychydig ddyddiau ynghynt, ac mae'n debyg eu bod wedi cychwyn ar eu taith hir yn fuan wedyn.

Ar y daith fer rhwng y Bont Newydd a phont Tal y Bont 'roedd ambell i flodyn gwyllt yn amlwg o hyd, yn eu plith clust y llygoden, milddail, briwlys y gwrych, a'r tlysaf ohonynt, cloch yr eos, sydd yn blodeuo yn hwyr rhwng Gorffennaf a Hydref. Mae hwn yn blanhigyn eiddil efo dail ar ffurf calon wrth ei fôn, a nifer o flodau glas golau ar un goes.

Cloch y bugail yw'r enw safonol a geir yn llyfr newydd* yr Amgueddfa Genedlaethol: 'Enwau Cymraeg ar blanhigion' (1995), ond mae hefyd yn cydnabod y cyfoeth o enwau lleol ar flodau. Mae'r llyfr yn rhestru 11 enw am y blodyn arbennig yma -harebell yn Saesneg- gan gynnwys rhai hyfryd fel clychau tylwyth teg, clychlys crwnddail a croeso haf.

Afalau surion bach.
 Hefyd ar hyd y ffordd 'roedd y gwrychoedd yn doreth o ffrwythau'r hydref; drain duon yn drwm o eirin tagu, hefyd afalau surion ac aeron coch y ddraenen wen a'r criafol yn lliwio'r tirlun. 'Roedd y cnau cyll eisioes wedi diflanu, ond ar ran isa'r ffordd 'roedd carped o gnau castan a mes ar lawr. Mae eleni yn flwyddyn aruthrol i ffrwyth y dderwen, a dylai fod bwyd digonol i'r wiwer lwyd a sgrech y coed dros y gaeaf. Maent yn cuddio mes trwy eu claddu, ac mae rhai yn blaguro ac yn datblygu yn goed ifanc os cant lonydd rhag pori.

Criafol
Cynefin y goedwig dderw yw un o'r pwysicaf  yng Nghymru i fywyd gwyllt gan eu bod yn gartref i gannoedd o fathau o bryfed, adar ac anifeiliaid, ac mae nifer o ardaloedd dan warchodaeth yn y fro, fel Ceunant Llennyrch, Coed Camlyn a Choed y Rhygen, fel Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol.

Ystyrir ceunentydd cul a serth yr ardal hefyd yn bwysig drwy Ewrop gyfan am eu mwsoglau, cennau a rhedynnau, gyda nifer o rai prin i'w gweld.
-------------------------------------------------

* 1995 Dafydd Davies, Arthur Jones. Disodlwyd gan gyfrol 2 Cyfres Enwau
Creaduriaid a Phlanhigion, Cymdeithas Edward Llwyd: Planhigion
Blodeuol, Conwydd a Rhedyn (2003)

Erthygl gan Paul Williams, a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 1995. Lluniau PW.

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

20.11.16

Stiniog a’r Rhyfel Mawr -Hydref 1916

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf.

Ymysg eitemau a welwyd yn rhifyn 14 Hydref 1916 o'r Rhedegydd oedd hysbyseb ar y dudalen flaen am lyfrgellydd i'r Llyfrgell Gyhoeddus yn y Blaenau, gyda'r ymgeiswyr i anfon am fanylion gan glerc y Cyngor Dinesig, Edward Jones. Hefyd, llongyfarchwyd Lewis Davies, Siop y Gloch ar gael ei benodi'n Gynrychiolydd Milwrol dros bum plwyf Penllyn, Y Bala. Roedd ei swydd fel Swyddog Recriwtio yn ardal Blaenau a'r cyffiniau wedi dod i ben ers i ymrestru gorfodol ddod i rym yn gynnar yn 1915.


Fel arfer, yr oedd adroddiadau eraill yn sôn am y milwyr a laddwyd, ac a glwyfwyd, ac yn enwi rhai eraill oedd wedi ymuno â'r lluoedd arfog. I geisio chwifio baner Prydeindod, ac i annog mwy o filitariaeth, cafwyd ymweliad pwysigion â'r Blaenau tua'r adeg hon, sef Syr A. Osmonde Williams, Arglwydd Raglan Sir Feirionnydd a'i wraig. Dod yma i gael gweld catrawd leol o'r V.T.C. - Catrawd y Gwirfoddolwyr dan Hyfforddiant, ac wedi cyrraedd tua 6y.h. ar y nos Sadwrn, hebryngwyd hwy ar yr  orymdaith drwy'r dref gan guard of honour o'r sgowtiaid lleol. Aethpwyd ymlaen i weld y V.T.C. yn y Drill Hall, lle yr oedd y Bugle Band yn canu cerddoriaeth i blesio'r ymwelwyr pwysig.

Canmolodd Syr Osmonde y swyddogion a fu'n gyfrifol am sefydlu'r corfflu, yn enwedig y prif swyddog, Mr Ben T. Jones, cadeirydd y Cyngor Dinesig. Cymaint felly fel y dyrchafwyd Jones i safle Capten. Gofynnodd yr Arglwydd Raglan i bawb anrhydeddu ei ddyrchafiad, ac i sicrhau ei gyfarch o hynny ymlaen fel 'Capten yn y Fyddin Brydeinig'. Gorchmynnodd y swyddogion eraill i sylweddoli eu bod yn atebol i'r capten newydd o'r diwrnod hwnnw ymlaen. Roedd Syr Osmonde yn edrych ar Flaenau Ffestiniog fel ardal oedd yn esiampl i weddill y sir gyda'r ymroddiad yn y gorffennol i'r fyddin. Diolchwyd i'r Capten newydd ar y Gwirfoddolwyr, ei ddirprwyon, megis y rhingylliaid ar y corfflu, Ivor Thomas, Richard Williams a W.M.Owen. Tua diwedd ei lith, rhaid oedd galw am fwy o ymroddiad:
Yr ydym yn deall mai cynyddu bob wythnos y mae'r Cwmni...Dyma gyfle yn awr wedi dod at ddrws pob dyn i wneud ychydig at amddiffyn ei wlad, a'i chynorthwyo at gadw'r gelyn draw. Peth rhad iawn yw gwladgarwch ar y llwyfannau, ond nid yw o unrhyw werth os nad cheir ef mewn gweithrediad. Disgwylir yn fawr weled pob dyn o dan 50 oed a dweyd y lleiaf yn ymuno ar unwaith, gan nad beth yw eu safle mewn cymdeithas.
Ac wedi darfod ar ei araith lawn ystrydebau gwladgarol, Prydeinig, ryfelgar, ymadawodd yr Arglwydd Raglan a'i wraig i ddychwel i'w cartref cyfforddus yng Nghastell Deudraeth, Penrhyndeudraeth.

Yn amlwg, yr oedd elfennau gwrth-Gymraeg yn bodoli mewn ambell garfan o Gymry'r dref cyn belled yn ôl â 1916. Yn brawf o hynny gwelwyd, mewn adroddiad ar weithgareddau'r Cyngor Dinesig, hanes y cynghorydd R.R.Williams yn cynnig y dylai’r hysbyseb am lyfrgellydd newydd i'r dref fod yn Saesneg yn unig. Yn ffodus i ddyfodol yr heniaith ar lawr siambr y cyngor, ni fu cefnogydd i gynnig y cynghorydd hwnnw.

Cafwyd llun o'r Preifat David Joseph Evans, mab ieuengaf Mr a Mrs John Evans, 5 Penygroes, Bethania, yr hwn a laddwyd ar faes y frwydr 2 Hydref 1916, yn 20 mlwydd oed, yn rhifyn 21 Hydref o'r Rhedegydd. Odditano, cyhoeddwyd copi o lythyr o gydymdeimlad diffuant ei gaplan yn y ffrynt, Evan Mathias. Wedi trafod ei angladd, mewn claddfa ar gyfer milwyr o Brydain, aiff y caplan ymlaen megis:
Nis gwn a glywir y Gymraeg yn aml ar lan beddau milwyr Cymreig yn Ffrainc. Beth bynnag am hynny, cynhaliais y gwasanaeth hwn yn "yr hen iaith," ac yr oedd dau o'i gyfeillion o Ffestiniog, o'r un Platoon ag ef, ac amryw eraill yn bresennol. Bydd yn gysur i chwi glywed fod croes o bren a'i enw a manylion eraill yn argraffedig arni yn marcio man fechan ei fedd erbyn hyn, a fod pob gofal yn cael ei gymeryd o'r fynwent...
Milwr arall a laddwyd oedd Phillip Woolford, 24 oed, Pen-y-bont, Llan Ffestiniog. Roedd Phillip, yn un o'r gwirfoddolwyr a ymunodd â'r fyddin, ac wedi bod yn y ffrynt ers dwy flynedd. Roedd wedi ei glwyfo sawl tro, ac wedi ei ‘anrhydeddu a medal ychydig fisoedd cynt', yn ôl yr adroddiad. Yn drist iawn, cofnodwyd iddo fod gartref ar leave fis ynghynt, pryd yr ymbriododd â merch o Dde Cymru.

Ymysg gohebiaeth yn rhifyn 21 Hydref oedd llythyr gan un a alwai ei hun yn 'Bronmanod', a oedd yn ymateb i sylwadau'r cynghorydd R.R.Williams ynglŷn â'i gynnig yng nghyfarfod o'r Cyngor Dinesig mai yn Saesneg y dylid hysbysebu am lyfrgellydd newydd. Roedd 'Bronmanod' yn gynddeiriog gyda'r cynghorydd:
...a beth oedd meddwl Mr R.R.Williams yn cynyg yn wyneb Cyngor cyfan fod yr hysbysiad am Lyfrgellydd i fod yn Saesneg? A garai gael Sais yn y swydd? Byddai well llosgi pob llyfr Cymraeg tybed? Faint sydd ers pan oedd yr un aelod yn cynyg fod cofnodion y Cyngor yn cael eu hargraffu yn Gymraeg. Ers pryd mae R.R.Williams wedi anghofio'i Gymraeg, a pha gyfathrach sydd rhyngddo a'r iaith fain? Cysondeb frawd...
*   *   *   *   *

Llun o’r Rhyfel Mawr

Yn dilyn y sylw a roddwyd i’r Rhyfel Byd Cyntaf yn Llafar Bro yn ddiweddar, anfonwyd y llun hwn atom gan Mrs Lisa Lloyd, Yr Wyddgrug (gynt o Highgate, Llan Ffestiniog). Fe’i tynnwyd mewn gwersyll milwrol ac mae’n dangos tri o’r Llan a oedd yn perthyn iddi.

Mae dau o frodyr ei mam yn y llun: William Jones yn eistedd yn y tu blaen â gwn ar ei lin a Jack yn ail o’r dde yn y rhes gefn. Dychwelodd y ddau i fro eu mebyd ar ddiwedd y rhyfel, y naill yn chwarelwr a’r llall yn bostmon.

Roedd William yn gerddor naturiol. Mae gan Mrs Lloyd gasgliad o’i offerynnau cerdd: ffidil, banjo a ffliwtiau yn ogystal â llun ohono’n chwarae ei zither. Bu’n flaenor a chodwr canu yng nghapel Peniel, a phob prynhawn Sul cerddai i Ryd-sarn i arwain gwasanaeth yn y capel bach. Parhaodd effeithiau’r rhyfel yn drwm ar Jack, a bu farw yn 49 oed.

Yn sefyll ar y chwith â gwn yn ei law mae Salisbury Hughes, gŵr i chwaer tad Mrs Lloyd a mab i’r bardd/newyddiadurwr R.O.Hughes (Elfyn), a enillodd gadair Prifwyl 1898 yn y Blaenau ac a fu’n golygu’r Rhedegydd a’r Glorian. Roedd Salisbury yn gweithio ar y rheilffordd yn Y Bala a’r Blaenau.

Dyna dri yn y llun wedi’u henwi. Ai hogiau o’r Blaenau neu Llan yw rhai o’r lleill? Efallai bod copïau eraill wedi goroesi, a rhai eraill o’r gwŷr ifainc yma yn wybyddus i ddarllenwyr Llafar Bro.  Gyrrwch air atom.

  ----------------------------------------------

Ymddangosodd y ddwy erthygl yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2016                        
Dilynwch gyfres Stiniog a'r Rhyfel Mawr efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

18.11.16

Cyngerdd Dathlu

Cafwyd cyngerdd ardderchog yn Ysgol y Moelwyn ddiwedd Medi i ddathlu llwyddiant Seindorf yr Oakeley a Chôr y Brythoniaid yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Gwnaed elw o dros £1000 i agor cyfri' Gŵyl Cerdd Dant 2018 a gynhelir ym Mlaenau Ffestiniog. 

"Un o’r ardaloedd hollbwysig yn hanes y deffroad a fu ym myd canu gyda’r tannau yn ystod y ganrif aeth heibio oedd ardal Ffestiniog,” meddai’r Doctor Aled Lloyd Davies yng nghyfrol gyntaf ‘Canrif o Gân’ - cyfrol sy’n olrhain datblygiad cerdd dant ym Meirionnydd, Dinbych a’r Fflint o 1881 hyd 1998.
“Yno, oddeutu troad y ganrif, ynghanol bwrlwm diwydiant llechi’r cyfnod, yr oedd hefyd fwrlwm diwylliannol, lle rhoddwyd bri ar lenyddiaeth a barddoniaeth, côr a  band, gwleidyddiaeth a chrefydd.”
Er mai atgof o’r dyddiau fu ydy olion tomennydd rwbel y chwareli bellach, a bod nifer yr addoldai
wedi lleihau’n fawr, mae’r bri’n parhau yn yr agweddau diwylliannol eraill, fel y tystia’r gyngerdd yma– yng nghwmni Seindorf yr Oakeley (a gipiodd y wobr gyntaf ym Mhrifwyl y Fenni am y drydedd waith yn olynol) a Chôr y Brythoniaid – y côr meibion a ddaeth gyntaf allan o wyth o gorau yn yr un Brifwyl. Dyma destun dathlu’n wir!

Ar droad y ganrif ddwytha, roedd yr hen gelfyddyd o ganu gyda’r tannau hefyd yn rhan o fwrlwm y fro hon. Canolwyd hyn o amgylch telynor oedd yn gwbl ddall, sef, David Francis (Telynor Dall o Feirion) - un y mae ei ddisgynyddion yn parhau i gynnal y pethe yn yr ardal heddiw. Mae’r diolch i’r Doctor Robert Roberts, meddyg lleol, a drefnodd i’r telynor gael addysg mewn ysgol i’r deillion yn ninas Lerpwl, ac ymhellach, i gael gwersi telyn. I gartre’r telynor yn y Llechwedd, ac yna i’r caban a elwid ‘Llys y Delyn, Adwy Goch, Rhiwbryfdir’ y cyrchai nifer o ‘egin-ddatgeiniaid’ i drafod y gelfyddyd, i ganu, ac i ddysgu sut i osod gair ar gainc.

Pwy oedd y rheiny, a phwy ddaeth ar eu holau i barhau’r traddodiad yma’n Stiniog? Dydy gofod ond yn caniatáu i mi wneud dim mwy na’u henwi. Dyna i chi W.O. Jones (Eos y Gogledd) - chwarelwr yng Nghwmorthin; David John Roberts (Dewi Mai o Feirion) - a osododd drefn ar draddodiad cerdd dant yng Nghymru yn hanner cynta’r ugeinfed ganrif; John David Jones (Ioan Dwyryd) a’i ddisgynyddion. Cofiwn Elinor a’r annwyl Gwenllïan, a fu mor hynod weithgar dros nifer faith o flynyddoedd fel athrawes telyn deithiol ac yn hyfforddi datgeiniaid; William Morris Williams, Tanygrisiau, a fu’n hyfforddi dwy genhedlaeth ‘Côr Telyn Barlwyd’ ... ac i ddod yn nes at ein dyddiau ni, Mona Meirion ac Einir Wyn.

Ymwelodd y prif wyliau â Meirionnydd sawl gwaith yn ystod yr ugeinfed ganrif a dechrau’r ganrif yma. 1898 oedd yr unig dro i’r Brifwyl ymweld â thre’r Blaenau, a chynhaliwyd Prifwyl yr Urdd yma unwaith – ym 1936.

Ers ei chychwyn ym 1947, ni chynhaliwyd yr Ŵyl Cerdd Dant yma o gwbl. [Gwir ydy dweud, er hynny, iddi fod unwaith yn nalgylch Llafar Bro – a hynny yn Nhrawsfynydd, pan oedd yn ei babandod ym 1957.]

Yn 2018, cawn unioni’r cam, a bydd yna gyfle i ninnau’r trigolion estyn cynhesrwydd ein croeso i’n cyd-wladwyr. Mae’r amrywiol weithgareddau sydd wedi cymryd lle yn yr ardal dros y blynyddoedd dwytha wedi profi’n llwyddianus, a’r gymuned wedi eu cefnogi â brwdfrydedd.

Peidiwch â phoeni os nad ydych chi’n ddatgeiniaid cerdd dant neu’n delynorion, yn gantorion neu ddawnswyr gwerin, nac ychwaith yn llefarwyr, ymunwch efo ni i drefnu ‘GŴYL’ fydd yn dangos i Gymru gyfan fod fflam Cymreictod a’i diwylliant eto’n bodoli ym Mro Stiniog.

Iwan Morgan
(Cadeirydd Pwyllgor Gwaith Gŵyl Blaenau Ffestiniog a’r Fro 2018)
----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2016.

Tiwnio'r Tannau -hanes gwahodd yr Ŵyl



16.11.16

Breuddwyd Bordeaux -y Gêm

Ail bennod hanes Dewi Prysor yn Ffrainc. Rhan o gyfres o erthyglau gan awduron gwadd ar thema Ewropeaidd.
Ar ôl y teithio a chael noson o gyfarfod hen ffrindiau a wynebau newydd ymysg cefnogwyr Cymru yn Bordeaux, daeth diwrnod y gêm.

PÊL-DROED, CYMRU A’R GYMRAEG: BYW BREUDDWYD YN BORDEAUX 
 
Do, mi wawriodd fore’r gêm yn Bordeaux. Y bore ar ôl fy noson gynta yn y ddinas. Cymru v Slofacia. Dydd Sadwrn yr 11ed o Fehefin. Cofiwch y dyddiad. Cofiwch o am byth!

Mi ddois o hyd i griw Blaena mewn tafarn efo criw o Penrhyn. Wrth fwcio’r ticedi i’r gemau roeddan ni wedi rhannu’r un côd er mwyn cael seti yn ymyl ein gilydd, felly er fod gan bawb eu trefniadau teithio ac aros gwahanol, roeddan ni i gyd wastad yn ffendio’n gilydd ar ddiwrnod gêm – ac os nad, mi oeddan ni’n garantîd o ddal i fyny efo’n gilydd wrth gyrraedd ein seti yn y stadiwm.

Doedd y gêm ddim yn dechrau tan 6 o’r gloch y nos, amsar Ffrainc, felly mi oedd yna ddigon o amsar i brofi’r awyrgylch cyn hynny. Ac yn haul poeth de-orllewin Ffrainc, mi drodd Bordeaux yn goch.

Dyma ni, hogia! Dyma ni! Roedd yr amser wedi dod. Hon oedd hi. Ar ôl blynyddoedd o ddilyn Cymru a’u gweld yn colli ym mhellafion Ewrop, ar ôl yr holl dorcalon o foddi yn ymyl y lan sawl gwaith, wedi methu eropêns, colli walat, colli baneri, colli pasport a cholli’n nannadd (a mwynhau pob munud – heblaw’r dannadd), mi gyrhaeddodd y dydd.

Wedi’r llawenydd yn Zenica a’r dathliadau gwallgo yn serenêd Sarajevo, wedi’r pacio a’r celcio, y trefniadau lojistics ‘militari presíshyn’ (er na weithiodd hynny bob tro – yn enwedig i’r criw oedd yn methu darllan arwyddion ‘Pont Faible’, sef ‘pont isel’!) roedd yr awr fawr ar ein gwarthaf. Dyma hi, hogia! Dydd y farn...

Ennill y gêm gynta – hollbwysig! Ffaith! O’r garfan i’r Gymdeithas, o’r pyndits i’r cefnogwyr, roedd y farn yn unfrydol. Doedd neb isio bod dan bwysa wrth wynebu’r Saeson yn yr ail gêm. Felly, er y ffydd tawel a’r gobaith dirdynnol, roedd nerfusrwydd yn mudferwi. A phawb yn cuddio’r nerfau wrth nodio eu cytundeb mai cyrraedd y ffeinals oedd y peth pwysig, ein bod yma ar y llwyfan mawr rhyngwladol o’r diwedd, ac mai bonws fyddai unrhyw beth arall. Ond, os oeddan ni am fynd ymhellach, roedd ennill y gêm gyntaf yn mynd i fod mor bwysig!


Ymhob man yr oedd rhywun yn troi ar strydoedd cul Bordeaux – o’r sgwâr i’r ffrynt ar lannau’r Garonne – roedd afonydd o goch yn llifo i fôr coch, a phawb yn canu’n ddi-stop. Roedd ‘Don’t Take Me Home’ fel tiwn gron, a phawb wedi cael llond bol ohoni yn barod (er yn dal i’w chanu nes bod ein lleisiau’n groch!). Ond o leia doedd y caneuon a ‘chants’ eraill ddim yn cael eu anghofio: ‘Hal Robson Kanu,’ ‘Coleman Had a Dream,’ ‘Viva Gareth Bale,’ ‘Ain’t Nobody Like Joe Ledley,’ ‘Give Me Hope Joe Allen,’ ‘Calon Lân’ a ‘Hymns and Arias,’ yn ogystal â’r chants gwrth-Lloegr arferol, ac wrth gwrs, ‘Hen Wlad Fy Nhadau’ yn morio o bob man drwy’r dydd. A’r holl ganu yn hudo’r Bordolais (brodorion Bordeaux), a nhwytha’n gwirioni efo ni, yn ymuno yn yr hwyl, yn tynnu lluniau ac yn ffilmio.

Roedd stadiwm y Nouveau Stade de Bordeaux rai milltiroedd o ganol y ddinas, a’r ffordd fwya hwylus o’i gyrraedd oedd ar y trams. Dyna brofiad bythgofiadwy arall – cannoedd o Gymry mewn crysau coch, a baneri wedi’u lapio amdanynt, ‘hetiau bwced’ coch, gwyn a gwyrdd, neu goch, gwyrdd a melyn ar eu pennau, i gyd wedi gwasgu fel sardîns, ac i gyd yn bloeddio canu ‘Hen Wlad fy Nhadau’. Prin oedd y drysau sleidio yn gallu cau, a phrin oedd y tramiau’n gallu symud dan y pwysau. A phan oeddan nhw’n stopio yn y stop nesaf, bob tro, roedd yna fôr arall o grysau cochion a dreigia a hetia yn aros i stwffio i mewn. Bu rhaid i’r mwya cyfrifol yn ein mysg ddechrau rhwystro pobl rhag trio dod i mewn – mi oedd petha mor ddrwg â hynny! Ond mi oedd o’n beth da, hefyd...

Wedi bron i hannar awr o fod yn sefyll ar bedair troed (fy nwy fi a dwy rhywun arall), fy nghorff wedi ei wejo mewn siâp y llythyren ‘s’ ac yn lled-orwedd yn erbyn rhyw Slofac mawr a’i gariad, gan ddal fy ngafael chwyslyd yn dynn ar un o’r bariau ar y to, tra’n canu ar dop fy llais, mi gyrhaeddon ni du allan y stadiwm lle’r oedd môr arall eto fyth o grysau cochion a hetiau yn minglo fel morgrug o gwmpas y lle.







Yma roedd baneri Cymru ymhob man (ac un neu ddwy baner Llydaw, hefyd), a mwy o ganu eto.

Mi ddois o hyd i lwyth o griwiau o ffrindia dwi’n eu nabod o’r tripia tramor, yn ogystal a’r gwahanol griwiau dwi’n teithio efo nhw i’r gemau hynny. Blaenau, Llan, Traws, Port, Penrhyn, Caernarfon, Pwllheli, Bala, Drenewydd, Wrecsam – roedd pawb yno, yn symud yn dow-dow tuag at y gatiau allanol, yn gwenu’n braf yn haul fin nos bendigedig Bordeaux. Roeddan ni wedi cyrraedd mewn da bryd, a digon o amsar cyn cic-off, felly roedd ganddon ni ddigon o amsar i gymysgu a thynnu lluniau, a phrofi’r awyrgylch, cyn meddwl am fynd i mewn trwy’r gatiau. 

Wna i fyth, byth anghofio’r awyrgylch cyn ac yn ystod y gêm. Môr o goch wedi meddianu tri chwarter y stadiwm, a channoedd o faneri o bob cwr o Gymru yn hongian dros y balconis a’r hordings. Y canu croch, di-stop, y tîm yn rhedeg allan i’r cae, ac yna’r anthem. Bydd y teimlad wrth ganu Hen Wlad fy Nhadau y noson honno yn aros efo fi am byth. Yr achlysur o fod yn ei chanu yn y gêm gyntaf yn y ffeinals rhyngwladol cyntaf yn fy mywyd, a’r cyntaf i Gymru ers 1958. Yr angerdd a’r gwladgarwch, a’r sŵn – yn fyddarol, fel tasa miliwn ohonom yn canu.

Methodd rhai â chanu o gwbl, oherwydd yr emosiwn. Mi dorrodd fy llais innau ar y “Gwlad, gwlad...” a methais a chanu’r linell nesa wrth i’r lwmp feddiannu fy ngwddw. Llifodd y dagrau, ac wedi ailddarganfod fy llais crynedig erbyn “i’r bur hoff bau,” edrychais o nghwmpas a gweld nad oedd pâr o lygaid sych yn nunlla! Waw! Dwi’n dal i gael lwmp wrth gofio’r peth, ac iâs oer drostaf i gyd. Mae fy mlew yn codi wrth imi deipio’r geiria hyn rŵan, a dagrau’n cronni...

Ac mi ganom ni drwy’r gêm i gyd. Ac mi glywodd y byd ni. Mi glywodd y byd yr iaith Gymraeg yn cael ei chanu drosodd a throsodd yn ystod y gêm, wrth i’r anthem, a ‘Calon Lân,’ lifo dros y cae drosodd a throsodd! Ac mi welodd y byd yr angerdd a’r gwladgarwch hwnnw, a’r undod rhyngom ni’r cefnogwyr a’r chwaraewyr, y garfan a staff y tîm cenedlaethol. Ers tro byd, mae’r chwaraewyr wedi bod yn dod i sefyll o flaen y ffans ar ddiwedd pob un gêm, i ddathlu efo ni ac i ddiolch am y gefnogaeth frwd. Mae’r undod hwn wedi creu perthynas sbesial iawn dros y ddwy flynadd ddwytha, ond yn Bordeaux – ar ôl CURO’R GÊM GYNTAF honno – roedd o’n, wel, yn hollol, hollol ddirdynnol.
*  *  *  *  *

Mae rhan olaf cyfres Prysor yn rhifyn Tachwedd: y dathlu a'r gorfoledd, ymateb y Ffrancwyr, ac effaith dwyieithrwydd naturiol y Gymdeithas bêl-droed.
--------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2016, fel rhan o. Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod. Gallwch ddilyn y gyfres Ewropeaidd efo'r ddolen 'Ewrop' isod hefyd, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.



Bydd llyfr newydd Dewi allan cyn y Dolig.   > > > >






(Lluniau'r baneri -Paul W)

14.11.16

Ffynnon Doctor, Ceunant Sych

Mae’r hen ffynnon yn dal yno wrth gwrs ond bellach yn gudd, yn ystod yr haf o leiaf, dan dyfiant, ond yn y gaeaf daw i’r golwg a gosodwyd llechen yno i nodi’r lle pan altrwyd y ffordd - er parch i bobl yr ardal sydd â chof plentyn am yr hen ffynnon.


Wrth gerdded i lawr o Stiniog i Ryd-sarn a thu hwnt roedd yn ddefod pan oeddwn yn blentyn i ddrachtio’r dŵr clir wrth fynd heibio … doedd pawb yn deud ei fod yn ddŵr iachusol a hwnnw’n tasgu o’r graig i fath o gwpan a luniwyd yn y graig dros amser gan y dŵr - ac roedd Doctor yn yr enw hefyd.

Yn aml mae’r ffynnon yn cael ei chrybwyll wrth basio fel yn hunangofiant John Elfed Jones (John Swch), Dyfroedd Dyfnion (2013)
‘Bryd hynny roedd tair sinema ym Mlaenau Ffestiniog - y Forum, y Park a’r Empire - a bûm yn gefnogwr ffyddlon i bob un. Cerdded i fyny'r pedair milltir o Ryd-sarn drwy’r Ceunant Sych i’r Blaenau. Hanner ffordd i fyny ger Cymerau mae Ffynnon Doctor, lle caem ddracht o ddŵr i’n helpu ar ein ffordd. Mae’r ffynnon yn dal yno mwy na thebyg, er sgwn i faint o bobl yr ardal ŵyr amdani heddiw?’ 
Ar ei ffordd i fyny i’r Blaenau byddai John Elfed yn bownd o gerdded heibio murddun y tollborth a elwid yn Tyrpeg Newydd (Turnpike Newydd) oedd yn sefyll ar y gyffordd gyda ffordd gul Dôl-wen a ffordd Ceunant Sych (ger Cymerau Uchaf). Erbyn heddiw mae’r gyffordd wedi newid yn llwyr a cheir yr hen ffordd Dôl-wen yn cael blaenoriaeth fel yr A496 a rhaid troi ar y gyffordd i fynd i'r Manod heddiw. Ar safle’r gyffordd hon heddiw y safai’r Tyrpeg Newydd ers llawer dydd. Codwyd y Tyrpeg Newydd yn 1842 a chodwyd un arall yn y Manod tua dechrau’r 1860au.

Roedd y ddwy wedi mynd erbyn Tachwedd 1886 trwy ymdrechion Bwrdd Lleol Ffestiniog i gael gwared â’r doll oedd mor amhoblogaidd. Byddai’r giatiau yn cael eu symud liw nos reit aml a’u taflu o’r neilltu gan na fedrai pobl Tanygrisiau, canol y dref na’r Manod gladdu eu meirw heb dalu toll. Cafwyd hyd i giât tollborth Manod tua 1970 yn iard y Wynnes Arms ac mae bellach yn Amgueddfa Ironbridge.

Sgwennodd y diweddar Barch. O.M.Lloyd gerdd i’r Tyrpeg Newydd:

Lle una ffyrdd y Manod a Dôl-wen
A brysio i lawr hyd allt y Ceunant Sych
Rhytha’r hen furddun Llwyd yn noeth ei ben
A diawdurdod yw yn nyddiau’i nych.
Talog wrth basio’r drws a thrwm ei droed
Ydy pob cerddwr bellach heb un doll
I’w chyndyn dalu, a thrwy nod y coed
Ni chynddeirioca’ ‘Beca wrth fawredd coll.
Daw rhywun ar ei ofyn yntau’n awr
Casglwr na fu erioed yn wag ei bwrs,
Fe ddeil y glaw a’r gwynt a’u dwylo mawr
A’r hendy’n araf ddod i ben ei gwrs;
O ddydd i ddydd a’n dlotach - fel pob peth
A’r briffordd Amser rhaid yw talu’r dreth

Ni wn pryd y dymchwelwyd murddun y Tyrpeg, ond dw i’n meddwl fod cof gennyf o’i weld pan oeddwn i'n blentyn ifanc iawn ynghanol y 1950au (ond hwyrach mai breuddwydio wnes i!) a diflannodd pan altrwyd y gyffordd lle safai. Tybed oes lluniau ohono? A tybed oes 'na stori neu atgofion am Ffynnon Doctor?
-------------------------------------------

Erthygl a llun gan Tecwyn Vaughan Jones, o rifyn Hydref 2016.


12.11.16

O’r Pwyllgor Amddiffyn -Lobïo'r Senedd eto

Y Frwydr yn Parhau.
                               
Ddiwedd Medi aeth dirprwyaeth o’r Pwyllgor Amddiffyn i lawr i Gaerdydd i gyfarfod Aelodau’r Cynulliad sy’n cynrychioli’r rhan hon o’r wlad, sef Ucheldir Cymru, i’w cael nhw i roi pwysau cynyddol ar y Gweinidog Iechyd - ac ar y Betsi hefyd, felly, wrth gwrs – i newid rhywfaint ar gynlluniau adeilad newydd yr Ysbyty Coffa, fel bod ward i gleifion, uned mân anafiadau ac uned Pelydr-X hefyd yn cael eu cynnwys, a hynny’n unol â’ch dymuniad chi, bobol y cylch, yn y refferendwm a gynhaliwyd yn gynharach eleni.

Dros ddeuddydd buom mewn 8 cyfarfod i gyd, gyda gwahanol gynrychiolwyr o bob plaid, a chael addewid gan bob un ohonynt yn ddiwahân y bydden nhw codi’r mater efo Vaughan Gething, y Gweinidog Iechyd,  ac yn ceisio dwyn perswâd ar hwnnw i gyfarfod ag aelodau’r Pwyllgor Amddiffyn mor fuan â phosib  (rhywbeth y mae ef a’i ragflaenydd Mark Drakeford wedi gwrthod ei wneud dro ar ôl tro hyd yma, gan guddio tu ôl i’r esgus nad oedden nhw’n barod i newid dim byd ‘sydd wedi cael ei gytuno’n lleol’!)

Rhai o aelodau'r Pwyllgor Amddiffyn yn cyflwyno'r ddeiseb yn y Senedd yn 2014
Cafwyd cyfarfod ar y cyd hefyd gyda Sarah Rochira, Comisiynydd yr Henoed yng Nghymru, a Geoff Ryall-Harvey, Prif Reolwr y Cyngor Iechyd Cymunedol yng ngogledd Cymru, a does dim amheuaeth nad yw’r ddau ohonyn nhwtha hefyd yn dal i gefnogi’r ymgyrch i ail-sefydlu’r gwasanaethau a gollwyd o’r ardal hon, sef y gwasanaethau y pleidleisiodd 99.6% ohonoch chi, bobol yr ardal, drostynt yn y Bleidlais Gymunedol (Refferendwm) ychydig fisoedd yn ôl.

Dyma’r aelodau o’r gwahanol bleidiau sydd wedi addo mynd i ben y Gweinidog Iechyd am atebion: – Llafur: Joyce Watson, Plaid Cymru: Rhun ap Iorwerth, Dai Lloyd, Neil McEvoy, Simon Thomas a James Radcliffe (yn ogystal â Liz Saville Roberts ein AS yn Llundain, wrth gwrs), UKIP:  Neil Hamilton, Caroline Jones a Neil Bennet, Ceidwadwyr: Janet Finch-Saunders (fel cynrychiolydd ardal Dolwyddelan).

Roedden nhw i gyd yn cytuno bod angen ysbyty yn Ucheldir Cymru. Yn ôl un arbenigwr, mae denu staff cymwys yn gallu bod yn broblem i bob ardal y dyddiau hyn ond lle mae’r ddarpariaeth mor gyntefig ag yw hi yn Ffestiniog ar hyn o bryd, heb unrhyw offer pelydr-X na gwasanaeth Mân Anafiadau na gwlâu i gleifion na dim, yna mae’r broblem yn llawer iawn mwy dyrys.

Cafwyd sicrwydd hefyd y bydd y Pwyllgor Deisebau yn dal i gadw’n deiseb ni’n fyw hyd nes y ceir atebion onest a derbyniol oddi wrth y Gweinidog Iechyd. Manteisiwyd yn ogystal ar y cyfle  i gyfarfod â chyfreithiwr o Gwmni Watkins & Gunn yn y brifddinas i edrych i mewn i’r posibilrwydd o herio’r Betsi yn gyfreithiol.

Mewn geiriau eraill, dydi’r Pwyllgor Amddiffyn ddim yn barod i adael yr un garreg heb ei throi, hyd yn oed mor hwyr â hyn yn y dydd!

Yna, ar ddiwrnod olaf-ond-un y mis, fe gafodd y cyhoedd gyfle arall i weld cynlluniau’r Bwrdd ar gyfer y Ganolfan Iechyd newydd. Fe aeth pedair blynedd heibio ers i’r rheini gael eu llunio gyntaf ac mae llawer o brotestio, ac o geisio ymresymu ynglŷn â nhw wedi digwydd yn y cyfamser, ond dydi’r Betsi ddim wedi newid dim byd o gwbwl ar eu cynlluniau!

Sy’n profi eto fyth mor drahaus ac mor gwbwl ddigyfaddawd yw eu hagwedd nhw tuag at bobol yr ardal hon. 
-------------------------


Erthygl gan Geraint Vaughan Jones, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2016.
Dilynwch hanes y frwydr efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.


10.11.16

Mil Harddach Wyt -plannu bylbiau

Yn yr ardd
Cyngor amserol gan Eurwyn Roberts. 


Yn yr ardd flodau
Bydd yn rhaid gorffen plannu'r bylbiau y mis yma. Mae'n amser da befyd i blannu bylbiau tiwlip sydd angen eu plannu ychydig yn ddyfnach na bylbiau eraill.


Plannwch hefyd goed rhosod, a chodi y dahlias a sychu'r cloron cyn eu cadw am y gaeaf, cyn i'r amodau gwlyb ac oer eu pydru.

Os ydych am roi cynnig ar gymryd toriadau pren caled fel Forsythia neu helyg, a hefyd gael mwy o goed cyrains duon a choch, yna agorwch rych a rhoi tywod bras ynddo a'i gymysgu'n dda hefo'r pridd a rhoi'r toriadau yn hwn. Mae'n rhaid i ddwy ran o dair o'r toriad fod yn y pridd.

Mae'r llwyni trawiadol Forsythia yn blodeuo yn y gwanwyn, cyn i'r dail ymddangos ar y canghennau, ac yn sioe wych o felyn am gyfnod byr. Rhywbeth i edrych ymlaen ato, rwan bod y nos yn cau amdanom yn gynt ac yn gynt.

Yn yr ardd lysiau
Cadwch blanhigion bresych ac ysgewyll brwsel yn lân, gan hel hen ddail sydd wedi disgyn, a thynnu rhai sydd wedi melynu ar y coesyn.

Mae'n debyg y bydd y pridd yn rhy wlyb ar adegau yn y misoedd nesaf yma ac felly bydd yn rhaid godi'r llysiau haf sydd dal heb eu hel cyn diwedd y mis -ag eithrio panas. Mae ychydig o rew yn gwneud byd o wahaniaeth i flas y panas, a gallwch eu gadael yn y ddaear i'w hel fel yr ydych eu hangen.




Mae rwan yn adeg da i blannu bylbiau yn yr ardd lysiau hefyd -sef garlleg. Dim at ddant pawb mae'n siwr, ond mae'n rhyfeddol sut mae poblogrwydd y llysieuyn yma wedi cynyddu ers yr wythdegau tydi! Gall gyfrannu blas ardderchog i bob math o brydau bwyd, ac mae'n iach iawn i ni hefyd.

-------------------------------------------------

Addaswyd o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn 2002.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Mwy o arddio lleol ar blog Ar Asgwrn y Graig

Lluniau -Paul W

8.11.16

Atgofion Pant Llwyd

Ail ran atgofion Laura Davies
Roedd wedi cyrraedd tai rhif 8 a 9 yn y bennod gynta':

Yn uwch i fyny trigai Mrs Yoxall a’i mab Wil.  Nid wyf yn cofio ei gŵr, ond ‘rwy’n barnu mai gweithio ar lein bach Ffestiniog – stesion bach Tan y Bwlch – oedd o.  Mi oeddant yn cadw spanials. Hefyd cofiaf fod yno offeryn.  Wil yn hela a ‘sgota llawer ac wrth gwrs mi ‘roedd ganddo fotobeic i’r perwyl.  Arferai yr hen wreigan groshio capiau bob lliw, i ferched.  Cofiaf i Mam brynu un ganddi, i mi.  ‘Do’n i ddim yn ‘i licio fo o gwbwl a chollais y cap lliwgar yn bwrpasol!

“Ble mae dy gap di, Lora fach?” holodd yr hen wreigan garedig. Tro nesa’ gwelodd fi “O!” medda’ fi, gan ddweud celwydd gola’: “Dwi wedi’i golli o”... 
"Hitia befo,” meddai: “dyma ti un arall am ddim yn ei le." !
 
Llun -Paul W
Y tŷ wedyn oedd cartre’ yr hen Mrs Davies (mam Walter Davies).  Arhosai Mabel, ei hwyres gyda hi – mae hi yn dal i fyw yn Llan o hyd.  ‘Roedd Mabel yn cael radiogram newydd ac mi oedd ei hen gramaffon ‘His Master’s Voice’ – â llun ci bach arni, ar werth.  Mi ‘ro’n i bron a torri ‘mol isho’r gramaffon.  Rhoddais gynnig am y peiriant ond rhaid oedd i mi ofyn i Mam yn gynta’!  “Na” oedd atebiad pendant Mam –  
“Mae gennyt reitiach gwaith i wneud na gwrando ar yr hyrdigyrdi yna”.

Mr a Mrs Owan Alfred Jones oedd drws nesa’. Mi ‘roedd Owan Alfred wedi bod yn arweinydd un o fandiau y de cyn ymfudo i’r Llan.  Yn naturiol cymerodd ddiddordeb mawr ym Mand y Llan.  Rhieni Iorwerth, sy’n byw ym Mhwllheli heddiw, a’r diweddar Dana, Casie, Alfie a Iori oeddynt.  Canai’r hogiau ym Mand y Llan.  Priododd Alfie ferch John ‘Q’ Llan.

Mr a Mrs Evan Ellis Roberts (Ifan Els oedd pawb yn i alw o) a drigaiyn y tŷ â grisiau i fynd i fyny ato.  ‘Nhw oedd rhieni Frank (Siop Bysgota yn y Blaenau,) Elltyd, a’r diweddar Enid.  Mr a Mrs Robert Giffith Roberts, brawd Ifan Els oedd yn byw yn drws nesa’.  Y plant oedd Annie Laura, Kate Elin a’r diweddar Wil bach Llety Gwilym.

Mi ‘roedd eu mam, Mrs Laura Roberts, yn byw drws nesa’ wedyn (rhif 15 heddiw).  Gwelaf hi heddiw yn fyw yn fy llygaid.  Portread o’r hen frenhines Fictoria yn ei nerth fel ceidwad yn llawn cader, a ffedog fras wedi ei gwneud o sach flawd, o hyn o’i blaen.  Gwisgai gap dyn bob amser am ei phen.  “Galw ar y ffordd adra Lowri” gweiddai – gan obeithio fod gen i laethefrith ar ôl iddi hi ei gael yn rhatach!  “Mi gymeraf y cwbwl sydd gennyt ar ôl.” 

Anghofias un d’wrnod, wedi gwerthu’r llaeth-efrith i gyd a mynd heibio’r hen graduras, reit slei.  Ond cefais wybod am hyn cyn nos. ‘Roedd un o’r plant wedi dwad â’r gwyn i Mam.  Er mwyn cadw cwsmar, rhoddodd Mam fesur dwbwl iddi.

Yno yn rhif 15 trigai un o gymeriadau tyneraf Pant Llwyd, sef Joseph Roberts.  Gofalai am lanhau’r ffyrdd a helpu yma ac acw ar y ffermydd – ‘Jo Wali Wac’ fyddan ni’r plant yn ei alw – wrth ei gefn!  Cartref Elin Ann a’i merch, Elsie, hefyd.  Gwelaf Elsie yn weddol amal yng nghartref yr henoed, Bryn Blodau.
----------------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod. 


6.11.16

Peldroed. 1982 - 1984

Ychydig o hanes y Bêl-droed yn y Blaenau.
Parhau'r gyfres, yng ngofal Vivian Parry Williams (allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones).


1982-83

Norman Bennett oedd yn gofalu am y chwaraewyr ym 1982-84, a rhai o ogledd Clwyd a chyffiniau Caer oeddynt gan mwyaf. 

Y rhai a gafodd y mwyaf o gemau oedd Garry Poole, Stuart Plunkett, Neil Fraser, Keith Gordon a Geoff Butt, a'r ddau a sgoriodd fwyaf oedd Fraser (16) a Poole (13). 

Tymor coch iawn oedd hwn i Stiniog, ond nid oedd y gwaethaf oll.  Roedd absenoldeb Porthmadog o'r Gynghrair yn peri fod peth lliw yn mynd o'r tymor. 

Arddangosfa Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog
1983-84

Dychwelodd y Gynghrair Atodol ym 1983-84, gan fod y Fflint a Greenfield wedi gadael.  Roedd deg o glybiau'n cymryd rhan ac yr oedd y Blaenau'n  chwarae Caernarfon, Pwllheli, Bangor a Choleg y Brifysgol, Bangor bedair gwaith yn ystod y tymor.  Cynllun diflas ydoedd wedi ei orfodi ar y gweinyddwyr gan brinder clybiau. 

Wyth gêm gwpan a fu gan y Blaenau a'r gorau a lwyddwyd i'w wneud oedd cyrraedd gêm gyn-derfynol Cwpan Cookson. 

Drwy'r tymor chwaraewyd 35 o gemau, ennill wyth, coli 19. Pedair ar ddeg gôl a gafodd y sgoriwr uchaf, Iwan Jones.

Deuai y mwyafrif o'r chwaraewyr o gylch Caernarfon a Llanrwst.  Ar ddiwedd y tymor bu'n ofynnol i Stiniog ofyn am gael ail-fynediad i'r Gynghrair at y tymor wedyn - sefyllfa wrthun yn cael ei chreu gan reol sefydlog oherwydd roedd ail-fynediad yn sicr gyda chyn lleied o glybiau yn cymryd rhan.  Roedd Porthmadog yn absennol am yr ail flwyddyn yn olynol.
-------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2007.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

4.11.16

Ar Grwydr -Unwaith Eto!

Crwydro’r cyfandir efo Mici Plwm.
Rhan o gyfres o erthyglau gan awduron gwadd ar thema Ewropeaidd.

'Eto daeth amser i symud'...ydi un o linellau cofiadwy'r gân i'r Sipsiwn gan Islwyn Ffowc Elis, a gwir y gair fe ddaeth hi ychydig dros fis yn ôl yn amser i minnau, fel y Sipsiwn i godi pac unwaith eto.

Fe fyddwn pan oeddwn i'n blentyn yn Llan, yn hel meddylia'n gyson ynglŷn â faint o'r byd y byddwn yn anelu i'w weld ac i sawl gwahanol wlad y byddwn, dros y blynyddoedd yn teithio iddynt.

Braf erbyn heddiw ydi medru nodi mod i bellach wedi troedio mewn gwledydd megis Awstralia, Seland Newydd, India, Pacistan a Kashmir, Yr Aifft, Ariannin (Patagonia), Chile, Yr Unol Daliaethau, Hawaii a Mecsico, Jamaica a'r Dominica Republic, ac i bob pwrpas holl wledydd Ewrop yn ei thro!

Dwi'n siŵr y byddai'r crwydryn a arferai grwydro o gwmpas 'Stiniog a gogledd Cymru pan roeddwn yn blentyn, sef Twm Gwlan, yn rhyfeddu mod i wedi teithio i gymaint o gorneli o'r byd, ac wedi bwyta danteithion anarferol iawn, megis cyri cynffon mwnci a nadroedd ac yn y blaen.

Cartra olwynion Mici

Tebyg mai'r ffaith fod trigolion Llydaw yn gefndryd Celtaidd i mi ydi'r prif reswm fy mod yn cael fy nhynnu dros y Sianel, i fwynhau'r gwmnïaeth a'r bwydydd apelgar a blasus yno, heb anghofio'r seidr a'r gwinoedd amrywiol sydd yn cael eu gweini yn profi'n fagned cryf iawn a fydd yn fy nenu draw yno heb ddim trafferth o gwbl.

Yn ystod wythnos olaf mis Gorffennaf eleni, yn cael fy hun yn gyrru ar fwrdd y fferi Barfleur a chroesi o Poole i Cherbourg, sef taith o ryw bedair awr a hanner. Dilyn trwyn y 'cartra olwynion' oedd y bwriad am y cyfan o fis Awst, gan alw, os byddai'r awydd yn codi mewn pentrefi a threfi megis Pontorson ger Mont Sant Michel, Dinard a Tregastel, Douarnenez ac ymlaen i lawr yr arfordir i Auray a Locmariaquer, Lamor Baden yn ardal Morbihan o Lydaw.

Cyffro. Cyd-deithiwr ffyddlon
Erbyn hyn mae darganfod lleoliadau newydd ac ail ymweld â chydnabod mewn pentrefi glan y môr yn profi'n bleserus iawn gyda blas llawer rhagor ar wneud yr union beth eto i'r dyfodol.

Fe fyddwn, fel llyfryn teithio, yn medru adrodd hanesion a sôn am y gwahanol gymeriadau byddaf yn eu cyfarfod yn flynyddol, gan ychwanegu rhestr o'r tai bwyta a'r prydau bwyd sydd pob amser yn apelio - ond rhyw gatalog fyddai hynny.

Wrth deithio mater o bawb at y peth y bo a mwynhau ydi hi yn fy marn i, a phwrpas hyn o lith ydi tynnu dŵr i'ch danadd gan obeithio codi rhyw awydd ynddo chithau darllenwyr Llafar Bro i ddilyn yn ôl fy nhroed a thramwyo llwybrau tebyg i rai bûm i yn ystod yr antur diwetha 'ma.

Pan ddaeth hi yn amser i droi trwyn y 'cartra olwynion' am adra roedd dros fil a phum cant o filltiroedd wedi gwibio dan yr olwynion.

Ble nesaf? - wel gan aros ym myd y 'Sipsiwn': Nid oes gennyf ddewis bro o felys i mi yw byw, felly hei ho heidi ho tan y tro nesaf bydd hi.

Kenavo!
-------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2016.
Dilynwch gyfres Ewrop efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


[Diolch i ymgyrch Cymru Rydd yn Ewrop am y faner sydd wedi ymddangos efo'r gyfres.  Lawrlwythwch amrywiol faneri yn fan hyn]


2.11.16

Stolpia -Brwyn

Pennod arall o gyfres reolaidd Steffan ab Owain.

Pabwyr

Credaf imi son ychydig am y defnydd a wnai ein hen deidiau a’n neiniau o frwyn rhywdro o’r blaen a phan soniais am yr hen ganhwyllau gynt.  Pa fodd bynnag, er mai rhyw blanhigyn cyffredin, a digon disylw ydyw’r frwynen i bob pwrpas, y mae llawer i ddweud amdani hi.  Yn gyntaf oll, efallai nad yw rhai ohonoch yn gyfarwydd a’r enw ‘pabwyr’ ar y planhigyn hwn.

Wel, y mae’r enw wedi ei lurgunio yn y Blaenau a’r cylch ers blynyddoedd.  Rhywdro bu i’r gair pabwyr droi i ‘babwrs’ ar lafar gwlad, ac yna, credwch neu beidio, aeth wedyn i enau’r plant a throdd yn ‘babwns’, ganddynt!  Y mae hwn yn dal ar dafod rhai o drigolion y fro heddiw.


Toeau Brwyn

Yn y dyddiau a fu ceid cannoedd o fythynnod a thai bychain ledled y wlad, yn wir, o un pen o Gymru i’r llall, gyda thoeau brwyn neu babwyr arnynt.  Dywed G.J. Williams yn ei Hanes Plwyf Ffestiniog y byddai hen dŷ gerllaw Glanrafonddu efo to gwellt arno.  Ond, tybed ai un a tho brwyn oedd mewn gwirionedd?

Yn ei ysgrifau ym mhapur newydd y Seren ar y testun Tai Adfeiliedig Ardal Llidiardau (ger y Bala) cyfeiria R. Roberts, Cefnucha yn aml at dai gyda thoau brwyn arnynt:
Glanywern neu fel y gelwid ef ddiwethaf Llwynrodyn-bach, ydoedd dy bychan a tho brwyn iddo.... Ty-ucha, Pencelli ydoedd dŷ bychan to brwyn...Tynyfron- ..Tŷ isel oedd gyda tho brwyn iddo, dim ond cegin a siamber.  Bont Newydd ydoedd dŷ bychan o un ystafell gyda tho brwyn iddo, ar y cyntaf, yng nghornel cae perthynol i Dynygors, wrth yr afon ac ar fin y ffordd sydd yn arwein i Ffestiniog.  Bu yn  byw yno yr adeg honno rhai o’r enw Wil a Nancy.  Pysgota byddai Wil y rhan fwyaf a Nancy yn hel pabwyr a gwneud canhwyllau brwyn at eu gwerthu, a gwneud brushes o’r pil...  
Mewn rhan arall dywed :
Yn Nhygeifir (Tŷ Geifr) yr oedd dau dŷ yn nhop tir Tyddyn ‘ronnen, ar fin yr hen ffordd oedd yn arwain i Ffestiniog.  Tai isel to brwyn oeddynt.  Bu yn byw yno rai o’r enw Sion a Beti, a’u plant Wil a Sian.  Yr oeddynt yn perthyn i deulu Penbrynbach, Celyn.  Sion y towr, y gelwid yr hen ŵr am mai toi tai a beudai fyddai ei waith y rhan fwyaf o’r flwyddyn.
Mae hi’n amlwg felly mai dim ond croesi’r Migneint draw am Y Bala a oedd rhaid ichi os oeddech am gael gweld enghreifftiau o dai to brwyn yn y blynyddoedd a fu.  Ysgwn i a oes llun o un yn rhywle?  Byddai’n ddiddorol cael gweld un.

Enwau lleoedd

Hyd at yn ddiweddar bum yn ceisio deall pam y rhoddwyd y gair ‘to’ ar nifer o enwau lleoedd lle ceir tir brwynog neu gors llawn pabwyr.  Er enghraifft ceir ‘Gwaun y To’ yn ardal Llanberis, ‘Gwern y To’ Caereinion Fechan, Trefaldwyn, ac yn nes adref, yn ein plwyf ni’n hunain, ‘Waun y To’, ar dir fferm Cefn Bychan.  Oedd, roedd yr ateb yno yn tyfu o flaen fy llygaid.  Ie, brwyn a olyga ‘to’ yn yr enwau hyn.

Gyda llaw, nid oedd yn beth anghyffredin i glywed rhai yn cyfeirio at dorri brwyn fel hyn mewn rhannau o Sir Feirionnydd gynt: Mae’r gŵr allan yn torri to, ac weithiau clywid ymadrodd tebyg i hyn am le yn llawn brwyn da:  Mae ‘na glwt da o do yn fan’hyn

O.N.  Faint ohonoch chi sy’n gyfarwydd a’r ymadrodd Sgrympia ‘Gwyl Grog?  Cawodydd trymion sydyn a geir fel rheol tua chanol mis Medi yw sgrympiau.
------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2009.
Dilynwch gyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.