31.12.17

Bwrw Golwg -Côr Plant Charters Towers

Cyfres achlysurol yn edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Y tro hwn, mae W.Arvon Roberts yn troi ei sylw at Awstralia.

I’r Methodistiaid Calfinaidd y perthyn y fraint o sefydlu’r achos Cymraeg cyntaf yn nhalaith Queensland, Awstralia, a hynny ddechrau Awst 1868, mewn lle o’r enw Gympie, gan milltir i’r gogledd o Brisbane. Darganfuwyd aur yno'r flwyddyn gynt, ac erbyn mis Mawrth 1868 daeth nifer sylweddol o Gymry yno o Victoria a Seland Newydd.


Yn y llun dangosir Côr Plant Cymry Charters Towers, Gogledd Queensland, canolfan aur cyfoethog iawn gan milltir i’r gogledd orllewin o Gympie.

Yn y flwyddyn 1875 y clywn am Charters Towers gyntaf.  Y pryd hynny ychydig iawn o Gymry oedd yno - rhwng pymtheg ac ugain. Nid oedd yno, ychwaith, ddim manteision crefyddol nac unrhyw le o addoliad o fath yn y byd. Yn anffodus, bratiog iawn yw’r hanes sydd ar gael am eglwys Annibynwyr Charters Towers, ond yr oedd y Congregational Year Book yn ei henwi fel eglwys Gymraeg hyd at tua’r flwyddyn 1916, gan nodi W.O. Lewis (Lindisfarne, Tasmania yn ddiweddarach) fel gweinidog yno yn 1910 a Morris Griffith fel ei olynydd o 1913 hyd 1916. Pan dynnwyd y llun yn 1901 yr oedd y côr yn cyfarfod yn yr Eglwys Unedig Gymraeg.  Yr oedd yno Ysgol Sul hynod o lewyrchus yn nechrau’r ugeinfed ganrif, a gwnaeth aelodau’r cor eu rhan yn ganmoladwy iawn ynddi, ynghyd a’r rhelyw o’r cyfarfodydd a gynhaliwyd yn y capel.

Yn 1901 yr oedd poblogaeth Charters Towers tua 25 mil, a cymaint oedd sêl y Cymry fel eu bod yn cynnal eisteddfod flynyddol yno ers 1889.  Yn 1899 enillodd y côr plant ddwy brif wobr yn yr Eisteddfod. Brodor o Fethesda, Arfon, yw’r gŵr barfog a welir yn eistedd yng nghanol y llun, sef yr arweinydd, Thomas Griffith, mab William Griffith, Pork Shop.  Bu Thos. Griffith yn nyddiau ei blentyndod yn aelod o gôr yng Nghapel Bethesda yng nghyfnod Alawydd ac Asaph.  Symudodd o’i ardal enedigol i fyw ac i weithio i Flaenau Ffestiniog (tybed mai Thomas Griffith, Casson Terrace, ydoedd? Codwyd ef yn flaenor yn Tabernacl M.C. yn 1892).  Cafodd y Terrace ei enwi ar ôl George Casson, Ysw a’i Gwmni, Blaenddôl.

Yn ystod ei gyfnod yn Ffestiniog bu’n egnïol iawn gyda bywyd cerddorol y capel ac oddi allan. Ymfudodd oddi yno i Awstralia, gwlad yr aur pryd hynny. Ni fu Thomas Griffith yn hir yn y wlad bellennig honno cyn iddo ymafael o ddifrif ym mhlant y Cymry, a’u dysgu i ganu.  Bu ganddo gôr o blant o naill genhedlaeth i’r llall, y rhan fwyaf ohonynt yn ddisgynyddion i hen breswylwyr Meirion ac Arfon, Ffestiniog, Nantlle, Bethesda a Llanberis.

Brodor o Ffestiniog hefyd oedd John Owen. Bu’n Drysorydd Capel Cymraeg Bakery Hill yn Ballarat, Victoria.  Agorwyd y capel hwnnw ym mis Mai 1855. Costiodd £182, a thalwyd peth o’r draul gan  J. Owen ei hun.  Erbyn y ganrif ddilynol yr oedd yna Gymry Cymraeg da yng Nghapel Cymraeg Sidney, yn arbennig yng nghyfnod y Parch Ifor Rowlands, sef o 1957 i 1960, rhai fel Ifor Jones ac Edward Thomas, y ddau o Flaenau Ffestiniog, y naill wedi bod yno ers 50 mlynedd a’r llall ers 40 mlynedd.
W. Arvon Roberts
----------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid defnyddio 'web view' ar ffonau symudol).


27.12.17

Stolpia -crwydro

Pennod o gyfres 'Hynt a Helynt Hogiau’r Rhiw yn y 50au' gan Steffan ab Owain.

Y tro hwn rwyf am ddweud gair neu ddau am ein crwydradau draw tros yr hen Dwnnel Bach i lawr i Gelli Wiog, Rhoslyn a Stesion y Dduallt. Credaf mai’r tro cyntaf imi anturio mor bell gyda’r hogiau oedd dan arweiniad Raymond Cooke Thomas, brawd  Brenda, Donald ac Arthur (Nash), wrth gwrs.

Ar wahân i Rem a Nash, a finnau, ni fedraf gofio pwy oedd gweddill y criw, efallai bod Io-Io, Ken Robs a Dei Clack efo ni. Beth bynnag, cofiaf i ni fynd cyn belled â Rhoslyn a hel eirin oddi ar y coed, bwyta rhai ohonynt, ac yna llenwi ein pocedi yn dynn efo nhw nes yr oedd y rheini yn diferu o sudd ac yn rhedeg i lawr ein coesau o’r trowsusau bach. 

Rhoslyn ar ddiwrnod cyntaf Rhagfyr 2017. Llun -Paul W
Cofier, nid oedd neb yn byw yn Rhoslyn y pryd hynny, er bod rhai o bobl yn lein fach yn galw yno weithiau. Cofiaf rhai yn dweud bod y llyn yn y corstir gerllaw yn ddiwaelod a bod nadroedd hwnt ac yma yn y tyfiant o’i amgylch. Yn ddiau, roedd yn un ffordd i gadw’r hogiau rhag nofio ynddo, neu suddo yn y gors.

Ar ein ffordd adre’ roedd  yn rhaid  galw heibio tŷ Gelli Wiog a helpu ein hunain i’r gellyg (pears) oddi ar y goeden a fyddai yn y pwt  o ardd a oedd yno. Ond, o beth gofiaf roeddynt yn rhy galed i’w bwyta, ac felly, eu taflu at ein gilydd a wnaesom wrth ymlwybro i fyny hen wely’r lein.

Gelli Wiog, 1af Rhagfyr 2017. Llun Paul W
Nid oedd neb yn byw yn y tŷ hwn erbyn canol yr 1950au, chwaith. Gyda llaw, clywais y ddiweddar Mrs Nancy Burrows yn dweud blynyddoedd yn ddiweddarach, bod George Blake, yr ysbïwr, wedi bod yn aros yno am sbelau rhywdro yn ystod y pumdegau cynnar.

A dod yn ôl rŵan at yr anturiaeth gyntaf  honno, cyrhaeddais adref yn hwyr oddeutu 9 o’r gloch neu ychydig hwyrach, a finnau i fod adref yn y tŷ erbyn  tua 7.30, ac felly, cefais gerydd iawn gan mam a oedd wedi bod yn poeni yn fy nghylch, ac yn meddwl, lle ar y ddaear yr oeddwn, wrth gwrs. O ganlyniad cefais fy hel i’r gwely heb swper. Ond, fel y roedd hi’n digwydd bod, roedd fy modryb Sally o Lundain wedi dod i aros efo ni ar wyliau, a darbwyllodd fy mam nad oeddwn ond hogyn bach heb glem faint o’r gloch oedd hi ar noson  mor braf, ac mi ges bardwn o fath, a rhywbeth bach i fwyta  wedi’r cwbl - ar wahân i’r eirin! 

Peth amser yn ddiweddarach, cofiaf fynd am sgowt efo rhai o’r hogiau un prynhawn braf ac anelu ein llwybr am Gelli Wiog a Rhoslyn ond y tro hwnnw penderfynasom alw heibio Llwyn Ithel, y byngalo a godwyd gan Cadwaladr Roberts, Buarth Melyn gerllaw yr hen waith mein a Glanrafonddu, er mwyn chwilio am nythod neu rywbeth.

Llwyn Ithel. Llun o gasgliad Steffan.
Beth bynnag, pan gyrhaeddsom y Llwyn Ithel, clywyd lleisiau, a dyma ni ar ein boliau fel yr Indiaid Cochion yn y ffilmiau cowboys i sbïo pwy oedd yno, ac yn wir ichi, pwy bynnag oedd y bobl hyn, nid oedd gan yr un ohonynt gerpyn amdano. Roeddynt yn rhedeg o gylch y lle yn hollol noeth, ac wrth gwrs, i ni’r hogiau roedd y sefyllfa yn un hynod ddigri a chwerthin am eu pennau a wnaesom. Beth bynnag, y mae’n rhaid eu bod wedi ein clywed a bloeddiwyd arnom i oleuo oddi yno, neu o leiaf, dyna  a gredasom a ddywedwyd yn yr iaith fain.

Deuthum i wybod rhai blynyddoedd yn ddiweddarach bod yr arlunydd Augustus John wedi bod  yn aros yn Llwyn Ithel yn nechrau’r ugeinfed ganrif ac y mae’n debyg iawn bod y lle yn atyniad i griwiau Bohemaidd eu natur.
----------------------------------------

Ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2017. 
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. (Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar y ffôn.)


21.12.17

Rhod y Rhigymwr -Yn wresog rhoddwn groeso

Llai na blwyddyn i fynd ... a bydd Cerdd Dant yn dod yn ôl at ei wreiddiau. Gwnaeth tre’r Blaenau a’r pentrefi o’i chwmpas gymaint i adfywio’r hen grefft yn ystod hanner cynta’r ugeinfed ganrif, ac onid gwych o beth felly ydy gweld yr Ŵyl Cerdd Dant Cenedlaethol (a gychwynnodd union 70 o flynyddoedd i eleni) yn dod atom ... am y tro cyntaf un!

Hwyrach bod rhai ohonoch chi’r darllenwyr yn cofio iddi gael ei chynnal yn Neuadd Trawsfynydd union 60 mlynedd yn ôl ... ym 1957 - pan oedd yn ei babandod.

Meibion Prysor a Dylan Rowlands yn y Cyngerdd Cyhoeddi. [Llun Paul W]
Cafwyd Cyngerdd Cyhoeddi cofiadwy dros ben yn Ysgol y Moelwyn ganol Hydref. Hyfryd oedd cael gwrando ar ddoniau lleol yn cymryd rhan, a phwy na all anghofio cyfraniad arbennig plant ysgolion cynradd y dalgylch, dan arweiniad Wenna Francis Jones (wyres yr hen Delynor Dall o Feirion, Dafydd Francis, ‘Llys y Delyn’, Yr Adwy Goch, Rhiwbryfdir) yn cyflwyno medli o ganeuon gwerin. 
 

Mae blwyddyn brysur iawn o’n blaenau i barhau i godi arian er mwyn sicrhau rhoi croeso twymgalon i gerdd dantwyr a thelynorion, cantorion gwerin, llefarwyr a dawnswyr o Gymru benbaladr atom ar y 10fed o Dachwedd, 2018:

Yn wresog rhoddwn groeso
Yma i’r Ŵyl a geir ym mro
Gwythïen y lechen las,
A heddiw, mae mor addas
Datgan i ‘swyn y tannau’
Angerdd cerdd i’n bywiocáu.

O rwbel ei chwareli
Yn nyddiau heth, cododd hi
Lenorion, cerddorion ddaeth
Yn gewri drwy ragoriaeth;
Diwylliant diwydiant oedd
Yn rhodio hyd ei strydoedd.

I sain cordiau tannau tyn
Doi aelwyd ‘Llys y Delyn’
Yn fan trafod gosodiad,
A rhoddi i glws gerddi gwlad
Liaws o gyfalawon –
Rhai yn lleddf a rhai yn llon.

Do, heb os, daeth newid byd
I faeddu sawl celfyddyd,
Er y Gymraeg yma rydd
Lifeiriant i leferydd 
Ei chymdogol drigolion –
Un dre’ o fil yw’r dref hon!

Cyn mentro i lawr ar yr 11eg o Dachwedd i Ŵyl Cerdd Dant 2017 yn Llandysul, i ganu’r ‘Cywydd Croeso’ uchod ar gainc un arall o’r fro a roes fri i hen grefft y tannau ... y delynores Mona Meirion - ‘Morannedd’ - bu Meibion Prysor yn cymryd rhan mewn gwasanaeth arbennig ... ‘Gwasanaeth y Cofio’ ym Moreia, Capel y Fro, Trawsfynydd.
Rhan fydd o weithgareddau a drefnwyd yn y Traws ym mlwyddyn Canmlwyddiant Hedd Wyn. 

Cyflwynwyd trosiad o gerdd ingol y bardd John McCrae (1872-1918) ... 
‘In Flanders Fields the poppies blow. Between the crosses, row on row ...’

Yng nghaeau Fflandrys yn y tes
Rhwng croesau ceir, yn rhes ar res
Babïau coch; ac uwch ein pen
Y cân ehedydd yn y nen,
Nas clywn yn sŵn bwledi pres.

Y Meirwon ’ym. Does fawr ers pryd
Y gwelsom haul yn g’leuo’r byd,
Fe’n carwyd ni, r’ym fudion mwy 
Yn Fflandrys draw.

Ein ffrae â’r gelyn cymrwch chi:
 llaw ffaeledig taflwn ni
Y ffagl; fe’i cewch i’w dal yn hir.
Os siomi wnewch y meirw ar dir
Y pabi coch, ni chysgwn ni 
Yn Fflandrys draw.

-------------------------------


Rhan o erthygl Iwan Morgan a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. (Rhaid dewis 'web view' os ydych yn darllen ar eich ffôn.)


17.12.17

Clwb Bocsio Ffestiniog

Os cerddwch ar y pafin rhwng Eglwys Dewi Sant a Chlwb y Ddraig Goch rhwng 6yh a 7yh ar nos Sul (neu Fawrth, neu Iau, erbyn deall) gallech weld drwy’r ffenestri’r adeilad rhyngddynt, bobol yn sgipio ac yn dyrnu padiau.

Neuadd yr Eglwys yw lleoliad Clwb Bocsio Ffestiniog ac yno mae Dewi Roberts yn cynnal y sesiynau ymarfer.  Bu’n cadw trefn ar y gampfa yma ers 13 mlynedd i gyd, ond y mae bellach yn glwb bocsio swyddogol ers tair blynedd.  Mae bocsio yng ngwaed Dewi ac yntau wedi bod yn gwffiwr pwysau welter ysgafn am flynyddoedd yn ei amser.  Wrth reswm, mae wrth ei fodd yn dysgu’r aelodau a’u gweld yn datblygu, ond dywedodd fod bocsio’n faes anodd, ble mae’n rhaid ymroddi’n llwyr iddo.  Mae brwydr dragwyddol i gadw rheolaeth ar bwysau a ffitrwydd y corff meddai.

Mae traddodiad o focsio yn yr ardal erioed wrth gwrs ac nid yn unig ar y strydoedd ar nosweithiau’r penwythnos!  Roedd clwb bocsio poblogaidd yma yn yr wythdegau pan oedd clwb Moelwyn ABC yn ymarfer yn y Ganolfan, (cysylltwch â’r Llafar os oes gan unrhyw un wybodaeth am y clwb yma os gwelwch yn dda).

Mae nifer o aelodau yng Nghlwb Bocsio Ffestiniog hefyd o bob oedran a phwysau.  Maent yn cael defnyddio’r padiau, rhaffau a’r unicycles yn ystod y sesiynau yn ogystal â chael hyfforddiant gan Dewi.  £3 ydi sesiwn awr (£2 i’r dan 16) ac mae croeso i bawb.

Noddwyd y clwb eleni gan Andy Carson o gwmni North Wales Quarries Ltd ac mae’r clwb yn hynod ddiolchgar am ei gefnogaeth. Golygai’r arian fod posib prynu offer angenrheidiol megis menyg ac ati i’r aelodau.  Bydd y clwb yn cwffio'n eithaf aml hefyd ac yn teithio i lefydd fel Llandudno ac Abertawe i wahanol gystadlaethau.  

Cafwyd llwyddiant arbennig yn ddiweddar wrth i Aron Roberts (Aron Dolrheds), lwyddo i gipio’r Welsh Novices Championships yn Abertawe.  Cafodd ‘bye’ i’r rownd derfynol am i’w wrthwynebydd yn y rownd gynderfynol orfod tynnu allan oherwydd salwch.  Er hyn, roedd Aron yn llawn haeddu ei le yn y rownd derfynol.  Brandon Florence o Gaerfyrddin oedd ei wrthwynebydd a llwyddodd Aron i’w lorio ddwywaith.  Roedd Florence yn amlwg yn cael trafferth dygymod a phŵer Aron pan oedd yn ei daro’n ei gorff.  Ond, erbyn munud olaf y rownd olaf roedd yr hogyn o ‘Stiniog yn dechrau blino a chafodd ei ddal ambell waith cyn y diwedd wrth i'w amddiffyn wanhau ac iddo adael i’w ddwylaw ddisgyn o’i ên.  Er hyn, roedd cornel Aron yn hollol ffyddiog ei fod wedi curo’r ornest er i’r beirniaid weld y frwydr dipyn yn agosach na’r disgwyl.

Llongyfarchiadau i ti Aron ar dy lwyddiant ac edrychwn ymlaen at weld sut bydd dy yrfa di a’r aelodau eraill yn datblygu dros y blynyddoedd i ddod.
David Jones (Dei Mur)
-------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2017


13.12.17

Mewn angof ni cha'i fod..

Pwt i'n hatgoffa am agoriad gwreiddiol yr Ysbyty Coffa -o rifyn Tachwedd 2017, ychydig cyn i weinidog iechyd llywodraeth Cymru, a'i gynffonwyr dorri rhuban ar y 'ganolfan' ar ei newydd wedd...

Pan agorwyd yr Ysbyty Coffa daeth cannoedd ar gannoedd o bobl i ddathlu’r achlysur ac mor falch oedd pawb yn y dref o’r ysbyty newydd.


Mae lleoliad yr adeilad a gynlluniwyd gan Clough Williams-Ellis, yn ymyl Pen Carreg Defaid, un o’r mannau mwyaf godidog yn y dref a byddai pob claf yn cael eu hysbrydoli gan yr olygfa eithriadol gydag ystod eang, i lawr Cwm Bowydd.


Hwyrach y byddai swyddogion y Betsi hyd yn oed wedi cael eu hysbrydoli o weld y fath gefnogaeth i Ysbyty, ei nyrsys a’i meddygon …

-------------------------------------------


Addasiad o ddarn a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2017.
Gyda diolch o galon i aelodau brwd ac angerddol Pwyllgor Amddiffyn Ysbyty Coffa Ffestioniog am eu hymroddiad a'u hymrech, yn wyneb camarwain a chamweinyddu cywilyddus gan fiwrocratiaid di-glem. 

 

9.12.17

Stolpia -hen elïau

Pennod o gyfres reolaidd Steffan ab Owain.

Dywedir fod y defnydd o eli i wellhau archollion a chlwyfau ac enaint i gadw'r croen a'r gwallt yn iach yn dyddio'n ymhell yn ôl i gyn hanes a chyn i'r Eifftwyr a chroniclwyr y Beibl droedio'r ddaear 'ma.

Yn ddiau, bu'n cyndeidiau a hen neiniau ninnau'r Cymry yn gwneud elïau cartref o wahanol blanhigion a deiliach am ganrifoedd lawer a chyn dyfodiad meddygon swyddogol a fferyllwyr y cyfnodau diweddar.

Er bod bron pob teulu yng Nghymru gynt efo rhyw berthynas neu adnabod yn gwneud elïau o ryw fath, mae'n resyn mawr dweud mai'r un yw'r stori ymhobman o'r bron y dyddiau hyn, h.y. fod y gyfrinach neu'r rysèt o'u gwneud wedi mynd i ebargofiant.

Yn ddiweddar, euthum ati hi i chwilio a holi ryw ychydig am eu hanes ac yn wir, y mae'n bwnc digon difyr. Cofiwch, dim ond megis dechrau canfod cyfeiriadau atynt ydwyf. Serch hynny, credaf ei bod hi'n werth crybwyll enwau rhai ohonynt yma.

Dyna chi eli llygaid at wella afalau'r golwg i ddechrau, ac eli corn ar gyfer cyrn ar y traed, wrth gwrs. Yna, eli melyn at ddryweinen (ringworm), eli gwyrdd at yr eryr, ac eli glas at friwiau. Defnyddid eli llosg - neu fel y clywais gan y cyfaill David Griffith Roberts, Cysulog, Eli llosg Meirion, at wella pob math o losgiadau ac Eli siwgr a sebon an bennauduynod.

Enwau Lleoedd
Weithiau ceid enwau lleoedd ar yr elïau, megis Eli Treffynnon ac Eli Sir Fflint. Deuthum ar draws hen rigwm yn enwi'r ddau eli uchod. Dyma fo:
Eli Treffynnon a'ch mendia chi'n union
Eli Sir Fflint a'ch mendia chi'n gynt.
Nid wyf yn sicr at ba afiechyd y defnyddid y ddau eli hwn, ac felly, byddai'n braf cael clywed oddi wrth rhai ohonoch sy'n gwybod rhywbeth amdanynt. Efallai mai at grugdardd (rash) y defnyddid yr elïau hyn gan imi weld fersiwn arall o'r rhigwm uchod sy'n awgrymu hynny:
Eli Treffynnon a'i mendith yn union 
Eli gafod wynt a'i mendith yn gynt.
Gyda llaw, ystyr canod wynt neu cafod wynt ar lafar, yn y llinell hon, yw crugdardd. Tybed ai hyn oedd rhinwedd y ddau eli?

Ar un adeg ceid eli yn ein hardal o'r enw Eli gloddfa. Dyma gyfeiriad a godais o'r Rhedegydd, Mehefin 14, 1936 at yr eli ac un o'i wneuthurwyr:
"Jane priod TR. Jones, Ysgolfeistr y Llan... adroddodd wrthyf un tro fel y byddai'n helpu ei brodyr i wneud ffisig a phlasteri at tua dechrau Hydref. Byddent yn berwi llonaid crochanau o ddail, ayb. a'i gymysgu a phethau eraill ac wedi hynny ei botelu. Gwnaeth gannoedd o bils, meddai, llathenni o Beladona Plaster, ac Eli Gloddfa.
Yn anffodus i ni'r hollwybodusion, nid yw'n ymhelaethu am ddibenion yr eli hwn, na dweud beth oedd ei gynnwys. Pa run bynnag, cyn imi fynd dim pellach, gwell imi ddweud mai un o chwiorydd Doctoriaid Congl-y-Wal, sef Dr. Robert Roberts (Isallt), Dr. John Roberts, Caer, a Dr Griffith Roberts, Llan oedd Jane.

Byddai chwarelwyr Bethesda yn Arfon yn prynu Eli Waun Wen gan hen fachgen o gyffiniau Bangor. Roedd yn eli ardderchog at wella dwylo'n torri a chracio, medda nhw.

Enwau Pobl
Fel llawer peth arall, ceid ambell eli gydag enw'r gwneuthurwr yn gynffon arno. Er enghraifft, ceir y cyfeiriad hwn mewn hen ddogfen yn Archifdy Caernarfon. Yr Eryr - 'Mae meddyginiaeth at yr anhwylder hwn ym meddiant Owen Griffith, Dob, Tregarth, wedi ei drosglwyddo iddo gan ei nain, Betsan Morgan, a hen enw arno ydyw Eli Betsan Morgan ac mae'n feddyginiaeth sicr'.

Yn ôl y cyfaill Dr. Eddie John Davies, Cerrigydrudion (gynt o'r Blaenau) yr enw ar y math yma o eli yng nghyffiniau hen dref y bont fawr oedd 'Eli Mrs Thomas, Llanrwst'. Gwerthid eli a elwid Eli Kitty Evans mewn llawer lle yn Arfon gynt, ond pwy oedd y ddynes a rydd yr enw arno fo, a beth oedd ei ragoriaethau a'i gynnwys, ni fedraf ddweud. Tybed a oes rhywun ar ôl a fedr daflu goleuni ar ei hanes?

Crybwyllais gynnau am eli glas on'do? Wel, dyma gyfeiriad o draethawd a ysgrifennwyd gan Robert Roberts, Eisteddfa, Tyddyn Gwyn, Y Manod lawer blwyddyn yn ôl at un a fyddai'n gwneud yr hen eli hwn yn lleol: Yr wyf yn credu mai o Sir Fôn oeddynt a'r gallu ganddynt i wneud eli i wella briwiau; fe'i gelwid yn Eli Siôn Dafydd neu Eli Glas, ac yr oedd yn eli rhagorol iawn, tybed a yw'r wybodaeth sut i'w wneud wedi ei golli? - Os ydyw, gresyn hynny. Un peth anghenrheidiol at wneud yr eli oedd dail crynion, a byddem ni'r plant yn eu casglu a'r tâl am hynny oedd bach pysgota, oblegid yr oeddynt yn gwerthu gêr pysgota, ac y mae yn parhau hyd heddiw.

O.N. Diolch i Mr a Mrs Elwyn Davies, Cricieth (gynt o'r Blaenau) am ddiogelu'r traethawd dros y blynyddoedd ac i'm cyfaill Emrys Evans am drosglwyddo'r wybodaeth uchod imi. Cofiwch, os ydych ag unrhyw wybodaeth am yr hen elïau, ffisigau neu olewon meddyginaethol a wneud gartref gynt byddwn yn ddiolchgar iawn i gael clywed amdanynt.
----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2003. 
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Ar gael trwy 'web view' os ydych yn darllen hyn ar eich ffôn.)


5.12.17

Sgotwrs Stiniog -Llwybrau

Erthygl arall o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Yn y gorffennol rwyf wedi cerdded y ‘llwybr sgotwrs’ i’r ddau Lyn y Gamallt laweroedd o weithiau, a hynny ar bob awr o’r dydd a’r nos. Tybed a oes unrhyw sgotwr yn ei gerdded erbyn hyn? Dau ddarn o’r ‘llwybr’ i’r Gamallt a fyddai’n rhoi trafferth inni ar dro. Y cyntaf oedd yr un ar hyd Ffridd Cae Canol, sydd yn cychwyn o’r gamfa yn ymyl tŷ Cae Canol Mawr ac hyd at ffordd Cwm Teigl, lle mae’r afon yn mynd o dan y ffordd.

Os y digwyddai a bod yn niwl mynydd trwchus, neu yn noson dywyll iawn, ac anoddach fyth oedd cadw at y llwybr os y byddai’r ddau hefo’i gilydd, roedd hi mor hawdd colli’r llwybr ag anadlu. Digwyddodd hynny sawl tro inni, er fod yna ‘hen law’ ar y blaen yn arwain, a hwnnw’n gyfarwydd iawn a’r ‘llwybr’. Fwy nag unwaith y gwelais ni’n gorfod dilyn y clawdd mynydd sydd o dan Clogwyn Garw, y Manod Mawr, cyn medru cyrraedd y naill ben neu’r llall o Ffridd Cae Canol.

Dilyn Ffordd Cwm Teigl wedyn hyd at droed y Llechwedd Mawr, fel y’i gelwid, sy’n codi’n serth ar y llaw dde a gweddillion chwarel fach Alaw Manod ar ei ganol.

Manod Mawr, Clogwyn Garw, a Chwm Teigl, o Fryn Castell. Llun -Paul W

Ym mhen ucha’r Llechwedd Mawr mae’r ‘llwybr’ yn croesi yr hen ffordd Rufeinig - Sarn Helen, sy’n dod o Domen y Mur - ac yna anelu am yr Hen Waith Mein, fel y galwem yr olion cloddio am blwm sydd o hyd i’w gweld wrth droed clogwyn a phen isaf clawdd mynydd sy’n codi tuag at Lyn Bach y Gamallt.

Ar hyd y rhan yma o’r ‘llwybr’ y mae’r ‘Cerrig Gwynion’ wedi eu rhoi, a da oedd eu cael, yn arbennig ar noson dywyll fel y fagddu, neu pan yn niwlog.

Fe ganmolwyd ac fe fendithiwyd y ‘Cerrig Gwynion’ sawl tro am eu ‘cymwynas’ yn dod a ni i ben ein siwrnai’n ddiogel a didrafferth. Ond nid bob tro y digwyddai hynny chwaith. Collid y ‘llwybr’ weithiau a mynd i grwydro’n ddiamcan yng nghanol y tywyllwch a’r niwl.

Dyna pam yr oedd hi mor bwysig, a digwyddai hynny megis defod ar y siwrnai gyntaf i’r Gamallt ar ddechrau pob tymor, ein bod ni’n codi pob carreg wen o’r gwely yr oedd wedi’i wneud iddi hi ei hun dros y gaeaf, a’i rhoi hi mewn man mwy amlwg ar ochr y ‘llwybr’. Dros fisoedd yr hydref a’r gaeaf byddai’r ‘Cerrig Gwynion’ wedi suddo i’r ddaear a’r gwair bras wedi cau amdanynt gan eu cuddio bron o’r golwg.

Y Gamallt yn y gaeaf. Llun -Paul W
Roedd yna ‘Lwybr Sgotwrs’ arall gan y rhai o’r Manod a ai am Lyn y Morwynion i’w bysgota. A byddai yna nifer go dda yn cyrchu’r Morwynion pan ddechreuais i a chario genwair.

Yr un un ydi o a’r llwybr i Lynnoedd y Gamallt hyd at Gae Canol Mawr. O’r fan honno mae’n mynd ar ei ben i lawr am Afon Teigl; croesi’r afon, yna croesi Ffordd Cwm Teigl a mynd i fyny at Hafod Ysbyty. Mynd heibio wyneb (yr adeg hynny) yr hen dŷ a bron bob tro cael pwt o sgwrs hefo Gwen a Griffith Jones.

Croesi Afon Gamallt wedyn, neu Rhyd Halan ar lafar, a dilyn y ffordd sy’n dringo tuag at Feddau Gwŷr Ardudwy, a dod i’w phen uchaf y tu cefn i’r lle puro dwr. Arferid a’i alw ar un adeg yn ‘Tŷ Hidlo’.

Yna croesi y ffordd sy’n codi am Fryn y Castell ac hen Chwarel y Drum, a mynd at y clawdd sy’n ymestyn draw tuag at Ffarm y Garreg Lwyd. Mae y ‘llwybr’ yn dilyn y clawdd yma gan fynd heibio hen dŷ gwair, ac yna y tu uchaf a thu cefn i dŷ y Garreg Lwyd.

Rwy’n cofio edrych i lawr arno bob tro y cerddem i’r Morwynion a chodi’n dwylo a chyfarch y rhai o’r teulu a fyddai’n digwydd bod o gwmpas. Wedi mynd heibio’r Garreg Lwyd roedd gennym ryw chwarter awr wedyn o ddilyn rhyw ‘lwybr’ main a oedd braidd yn arw, a hwnnw’n codi ar i fyny nes dod i olwg Llyn y Morwynion.

Dyna ‘Lwybr Sgotwrs’ arall nad oes dim defnydd ohono erbyn hyn, a hynny ers talwm iawn.
Ydi son fel hyn am yr ‘Hen Lwybrau’ yma yn codi awydd arnoch i fynd ar hyd-ddynt? --------------------------------------------------

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2003.
Dilynwch erthyglau Sgotwrs Stiniog efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Dolenni ddim ar gael ar y fersiwn ffôn -cliciwch 'View web version')


1.12.17

Cyfle i Fynd i Batagonia!

Ers tair blynedd bellach mae Cyngor Tref Ffestiniog yn cynnig ysgoloriaeth gwerth £1,500 i anfon person ifanc i Batagonia fel rhan o’r gefeillio sydd wedi digwydd rhwng tref Rawson a Blaenau Ffestiniog. 

Mae hwn yn gynnig anrhydeddus iawn, ac wn i ddim am un cyngor arall sy’n cynnig y fath gyfle.

Gweler y manylion isod. Y disgwyl ydy fod pob ymgeisydd yn medru disgrifio rhyw brosiect … o unrhyw fath fuasai’n rhoi sylw i ardal y Cyngor Tref ym Mhatagonia ac yn rhoi sylw i Batagonia yn yr ardal hon … ac o fedru disgrifio’r prosiect hwn a llenwi'r ffurflen gais byddwch yn y gystadleuaeth am y £1,500 fel ysgoloriaeth o flwyddyn ariannol 2018/19.

Mae mynd i Batagonia wedi dod yn reit ffasiynol yn y blynyddoedd diwethaf. Gyda teithio yn llawer haws, medru cysylltu ar y cyfryngau cymdeithasol, a chyda thechnoleg newydd mae Patagonia yn ymddangos yn llawer nes na’r wlad anghysbell yr oedd beth amser yn ôl. Mae cysylltiadau teuluol rhwng trigolion o dras Gymreig wrth gwrs ac mae llawer o sylw wedi ei roi i Batagonia, sy’n rhan o dalaith Chubut yn yr Ariannin, ar y teledu ac mewn cyhoeddiadau. Rawson oedd trefedigaeth gyntaf y Cymry ym Mhatagonia (1865) a bellach hon yw prif dref talaith Chubut sydd rhyw 10 milltir o Drelew.


Medr unrhyw berson rhwng 16 a 30 oed gystadlu … disgyblion ysgol hŷn, myfyrwyr prifysgol sy’n hanu o’r ardal a hefyd pobl ifanc sydd eisoes wedi dechrau gweithio ac yn barod yn gwneud cyfraniad i’r ardal. Byddai raid i’r prosiectau ymwneud yn uniongyrchol a’r ardal ac os oes rhywun am wybod mwy neu ddim yn siŵr pe bai ei brosiect o/hi yn addas cysylltwch â’r cynghorydd Bedwyr Gwilym: bgwilym@yahoo.co.uk  neu Tecwyn Vaughan Jones: tecwynvaughanjones@hotmail.com

Chwithau rieni os darllenwch hwn a meddwl fod un o’ch plant yn medru/hoffi cyflawni'r dasg syml hon rhowch wybod iddynt am yr ysgoloriaeth a mynnwch ffurflen gais!

RHOWCH GYNNIG ARNI … MAE PATAGONIA YN DISGWYL!
-TVJ

-  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -


Cynigir yr Ysgoloriaeth ar ffurf cystadleuaeth traethawd ysgrifenedig a ni ddylai unrhyw gais fod yn fwy na 1,500 o eiriau. Rhoddir marciau am y rhesymau pam yr ydych yn awyddus i ymweld â Phatagonia, beth yr ydych yn bwriadu ei wneud yno a sut ydych yn bwriadu rhannu eich profiadau gyda’r gymuned wedi ichi ddychwelyd adref.



Rheolau ac amodau
•    Rhaid bod rhwng 16-30 oed i ymgeisio a dylech fyw o fewn ffiniau Cyngor Tref Ffestiniog
•    Dylai unigolyn o dan 18 oed dderbyn caniatâd rhiant neu warcheidwad cyn ymgeisio
•    Dylech nodi ar y ffurflen gais os oes cysylltiad rhyngoch â Chynghorydd Tref neu un o’r beirniaid (y beirniaid sydd yn annibynnol o’r Cyngor Tref yw Mrs Ceinwen Humphreys, Mr Tecwyn Vaughan Jones a Mrs Anwen Ll. Jones)
•    Nid yw’r gystadleuaeth yn agored i Gynghorwyr
•    Pe byddech yn llwyddiannus bydd angen ichi deithio i Batagonia yn ystod y flwyddyn ariannol 2018/19 ac ‘rydych yn cytuno i brynu yswiriant teithio safonol
•    Mae croeso i’r enillydd ddefnyddio’r Ysgoloriaeth i deithio’n unigol, gyda theulu, gyda chlwb neu gyda ffrind/ffrindiau. Medr defnyddio rhan o’r ysgoloriaeth i gyfrannu tuag at gostau ffrind pe ddymunir
•    Ni dderbynnir ceisiadau ar ôl y dyddiad cau, sef 12/01/2018
•    Bydd penderfyniad y beirniaid yn derfynol. Ni fydd y beirniaid na’r Cyngor Tref yn gohebu gyda chystadleuwyr aflwyddiannus

Dyddiadau pwysig:    
Ionawr 12, 2018    - dyddiad cau'r gystadleuaeth
Dydd Gŵyl Dewi, 2018   - cyhoeddi'r enillydd!
Ebrill 2018    - rhoi’r Ysgoloriaeth
Mae’r ffurflenni cais ar gael o gysylltu â’r isod:

Cyngor Tref Ffestiniog
Swyddfa’r Cyngor
5 Stryd Fawr
Blaenau Ffestiniog
LL41 3ES
clerc@cyngortrefffestiniog.cymru

27.11.17

Tanysgrifio!

Os nad ydych yn byw o fewn cyrraedd i ddosbarthwr neu siop sy'n gwerthu eich hoff bapur bro, daeth yn amser i danysgrifio ar gyfer 2018 gyfeillion!

Dyma'r prisiau er mwyn derbyn 11 rhifyn o Llafar Bro trwy'r post; prisiau rhesymol iawn, sydd unwaith eto heb gynyddu eleni: 
Cymru a gwledydd Prydain:    £16
Gweddill Ewrop:                      £43
Gweddill y byd:                         £50

Rhifynnau 2016. Llun -Paul W
Gofynnir i bawb sydd am dderbyn Llafar Bro bob mis (heblaw Awst) i anfon tâl at ein Trysorydd: Sandra Lewis, Bryn Bela, Ffordd Barwn, Blaenau Ffestiniog, LL41 3UG, cyn 31 Rhagfyr 2017. Sieciau yn daladwy i ‘Llafar Bro’ os gwelwch yn dda.

Mae’r tanysgrifiadau blynyddol yn dilyn y flwyddyn galendr, sef o Ionawr i Ragfyr. 

Manylion pellach a nodyn am y prisiau.


23.11.17

Ffynnon Mihangel

Ymddangosodd yr erthygl hon gan Emrys Evans, yn Llygad y Ffynnon (Cylchgrawn Cymdeithas Ffynhonnau Cymru) rh.2 haf 1997.

Y ffynnon a arferid yn Ffestiniog oedd Ffynnon St. Michael, a adweinir eto fel ‘Y Ffynnon’. Yr oedd olion adeiladau crynion heb fod nepell oddi wrth y ffynnon hon hyd yn ddiweddar, oddeutu Llwyn Crai, y rhai a allent fod o’r cyfnod hwn (sef cyfnod cynnar yr ardal): os felly, buasai'r ffynnon hon mewn lle cyfleus ac agos atynt, yr hyn a allasai fod yn rheswm am eu dewisiad. Priodolid rhinwedd iachaol i ddyfroedd y ffynnon hon ... a hyd ddechrau'r ganrif bresennol arferai llaweroedd ymgasglu i’r fan gan ddisgwyl cael eu gwella o’r crydcymalau, y gymalwst a llawer o anhwylderau eraill.

Cynllun- Cymdeithas Ffynhonnau Cymru. Dolen isod. (Sylwer: nid oes mynediad cyhoeddus i'r safle)

Dyna'r hyn sydd gan Griffith John William i’w ddweud am Ffynnon Mihangel yn ei lyfr Hanes Plwyf Ffestiniog o’r Cyfnod Boreuaf a gyhoeddwyd yn 1882.

Y cyfeiriad cynharaf at y ffynnon y gwn i amdano yw un sydd ar fap a gaiff ei ddyddio yn ôl i’r flwyddyn 1795.  Ar hwnnw fe gyfeirir ati fel ‘Ffynnon Mihangel’. Ar fapiau diweddarach, ‘Y Ffynnon’ yn unig sydd ar ei chyfer.  Ar dir preifat y mae ‘Y Ffynnon’, y tu isaf i’r ffordd fawr bresennol rhwng Llan Ffestiniog a Blaenau Ffestiniog, oddeutu hanner ffordd rhwng y ddau le, ac mae ei dŵr yn llifo i afon fechan sy’n tarddu yn Llyn y Manod ac yn mynd heibio iddi.

Ar hyn o bryd does dim i’w weld yno ond cerrig blith-drafflith, sef gweddillion bwthyn bychan.  Ffynnonddŵr oedd enw’r bwthyn yma, a adeiladwyd ar y ffynnon.  Ni welir yr enw yng nghyfrifiad 1841 nac 1851, ond yng nghofrestr claddedigaethau’r plwyf ceir fod plentyn naw mis oed o’r enw Ann Jones, Ffynnonddŵr, wedi’i chladdu ar yr 17eg o Ragfyr, 1857.  Yng nghyfrifiad 1861 roedd William Jones a’i fam yn byw yno; ac yn 1881, Owen Roberts, ei wraig a’u dwy ferch a drigai yno.  Nid oes cofnod ar gyfer 1891 ac fe ymddengys fod y lle wedi mynd a’i ben iddo.

Gof oedd Owen Roberts, brawd y Dr Robert Roberts, neu Isallt fel y’i gelwid gan amlaf.  Ag yntau’n un o ‘Ddoctoriaid Congl y Wal’ fel yr oeddynt yn cael eu galw, gwyddai o’n dda am yr ardal.  Byddai’n barddoni cryn dipyn hefyd, ac mae ganddo gerdd ddisgrifiadol ‘Congl y Wal a Theigl’ sydd nid yn unig yn ddiddorol ynddi’i hun ond fe ychwanegodd Isallt nodiadau ati yn egluro ambell enw a chyfeiriad yn y gerdd.  Yn 1910 y’i cyhoeddwyd hi.  I bwrpas hyn o nodyn ar ‘Y Ffynnon’, y pennill sydd o ddiddordeb i ni yw’r un a ganlyn:

Y Ffynnon, tŷ hysbys, a’r Ffynnon Ddŵr glodus
Ddenai lu dan y parlys i’w llys i wellhau;
Yn ei dŵr yr ymdrochent, o’i rhin y cyfrannent,
Hael yfent a photient rhag ffitiau.

Yna, mae Isallt (bendith arno!) yn ychwanegu'r nodyn a ganlyn ar waelod y dudalen:

Deuent o bellteroedd am wellhad rhag ffitiau a chrydcymalau a hefyd parlys, meddai rhai.  Ni fu oes hir iddi - ni chynhwysai ei dŵr unrhyw sylwedd fferyllol.  Mae ei holion o fewn y murddun eto o ffurf chwe ochrog, a dau ris i fynd iddi, - ond wedi ei gorchuddio a sbwriel, pridd ayyb.

Dyma’r unig fan lle’r ydw i wedi gweld disgrifiad o’r Ffynnon, sef ‘o ffurf chwe ochrog, a dau ris i fynd iddi ..’ a chan mai brawd i Isallt oedd yn byw yma yn 1881, roedd o, mae’n bur debyg, yn gyfarwydd â thu mewn y bwthyn yma.

Ceir cyfeiriad at ‘Y Ffynnon’ yn y gyfrol Royal Commission on Ancient Monuments in Wales and Monmouth.  Ymwelwyd â’r safle ar yr 21ain o Fedi 1914, a’r nodiad arni yw fel a ganlyn:

This is  not so much a well as a spring of water which, rising beneath the floor of an old ruined house, flows copiously through an iron pipe from under the ruins.  It is still restored to by sufferers from rheumatism, fractured limbs and other maladies, but not to the same extent as in former days.  For this reason it has been suggested that it might have been the old sacred well of Ffestiniog, but it is not associated with any saint and is known only as ‘Y Ffynnon’.

Nid yw’r sylw, not associated with any saint  ar ddiwedd y nodyn uchod yn dal dŵr, fel petai, yn wyneb yr hyn sydd ar y map a ddyddiwyd 1795, na chwaith yr hyn sydd gan Griffith John Williams i’w ddweud yn ei Hanes Plwyf Ffestiniog.  Nid oes gan Francis Jones ddim byd gwahanol i’w ddweud yn ei lyfr The Holy Wells of Wales.

Mae rhai tai sydd wedi eu codi ger y ffynnon wedi cymryd eu henwau oddi wrthi - Y Ffynnon, Bron Ffynnon, Tŷ Newydd Ffynnon, ac mae tŷ a godwyd yn ddiweddar wedi’i alw’n Ffynnon Uchaf.

Yn ddiweddar, hynny yw, yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, bu’r Tad Deiniol, offeiriad yr Eglwys Uniongred Roegaidd ym Mlaenau Ffestiniog, yn ymddiddori yn y ffynnon.  Mae hi wedi’i chysegru ganddo a bu’n ceisio cael nawdd gan adran o’r Gymuned Ewropeaidd er mwyn clirio’r safle a’i dacluso, ac adfer adeiladwaith y ffynnon.  Yn anffodus, nid oes arian ar gael i wneud y math yma o waith, ac felly, mae’r ffynnon yn dal wedi’i chladdu dan gerrig a phridd a sbwriel.
-------------------------------

Atgynhyrchwyd (heb y llun) yn Llafar Bro, Hydref 2017.
Mae'r erthygl hefyd ar wefan Cymdeithas Ffynhonnau Cymru, lle ceir mwy o wybodaeth, a chynlluniau o Ffynnon Fihangel.


19.11.17

Cymdeithas Ted Breeze Jones

Yr oedd Ted Breeze Jones (1929-1997) yn adarydd a ffotograffydd o fri, yn ddarlithydd graenus ac yn awdur toreithiog. Yr oedd yn un o naturiaethwyr amlycaf Cymru yn yr ugeinfed ganrif a chafodd ei waith lawer iawn o sylw yn y cyfryngau - yr oedd yn aelod o banel Seiat Byd Natur Radio Cymru am nifer mawr o flynyddoedd ac fe wnaeth nifer o raglenni teledu.


Roedd yn ddylanwadol yn ei filltir sgwâr, ardal Blaenau Ffestiniog a Thrawsfynydd, ond yn sgil ei ddarllediadau radio poblogaidd, teimlid ei ddylanwad ledled Cymru.

Dyn tawel a diymhongar iawn oedd Ted. Yn dilyn ei farwolaeth, daeth criw o'i ffrindiau ynghyd a phenderfynu sefydlu cymdeithas er budd adar a bywyd gwyllt er cof amdano ac mewn gwerthfawrogiad o'i gyfraniad i fyd natur. Dyna sut y sefydlwyd Cymdeithas Ted Breeze Jones.

Gwelir yr uchod ar wefan y Gymdeithas 

Dw i’n ei gofio’n iawn yn byw yn rhif 9 Heol Dorfil a finnau yn ddisgybl yn Ysgol y Bechgyn Maenofferen ac yn ei ddosbarth 1960-61. Athro Standard 3 oedd Ted Breeze ac yng nghornel y stafell roedd Bwrdd Natur parhaol a phob math o ryfeddodau yn cael eu dangos. Dysgwn enw pob blodyn a phob aderyn oedd i’w gweld yn lleol yn Gymraeg, a hyfryd oedd cael mynd i gefn y tŷ yn Dorfil, dros y ffordd i fy nghartref i weld ei adar … rhai wedi eu clwyfo a byddai pawb yn dŵad a’r rheini draw ato i weld os medrai eu gwella.

Gwych o beth felly yw’r teithiau cerdded difyr a drefnir gan y Gymdeithas … nifer o gwmpas ardal Llafar Bro a cheir môr o wybodaeth gan yr aelodau am wahanol dyfiant, adar ac anifeiliaid gwyllt ynghyd ac unrhyw beth arall sy’n dal sylw ar y daith. Yn ddiweddar bu’r Gymdeithas yn crwydro o gwmpas Llyn Traws, taith dan ofal Dewi Jones, Brynbowydd … doedd fawr o adar i’w gweld bryd hynny ond cawsom wybodaeth arbenigol gan Twm Elias ar sut i nabod cen a ffwng … rhywbeth na wyddwn ddim amdano o’r blaen.


Dyma weithgareddau nesaf y Gymdeithas, ond os oes diddordeb gennych mewn byd natur ewch i wefan y Gymdeithas i weld os oes taith at eich chwaeth ac ymunwch.
TVJ


 --------------------------

Ymddangosodd yn rhifyn Hydref 2017

15.11.17

O’r Pwyllgor Amddiffyn

Rhan o erthygl Geraint Vaughan Jones, o Bwyllgor Amddiffyn yr Ysbyty Coffa, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2017.

Mae cylchlythyr diweddaraf y Bwrdd Iechyd yn disgrifio fel mae staff ein Canolfan Iechyd yn edrych ymlaen at gael symud i’r Ganolfan newydd, a chael gweithio o dan amodau llawer iawn gwell yn fan’no. A phwy all eu beio am hynny?

Gyfeillion, hyd yn oed ar ôl agor yr adeilad newydd, y ffaith ydi y byddwn ni’n derbyn 15 o wasanaethau yn llai na Dolgellau a 13 yn llai na Thywyn. 

Felly pwy sy’n twyllo pwy, meddech chi?

Mae’r datganiad canlynol gan un o adrannau’r Bwrdd Iechyd ei hun, yn ôl yn 2013, yn profi beth fu bwriadau’r Betsi o’r cychwyn –
“Bydd yr ad-drefnu yn arwain at arbediadau ariannol yn y gwaith cynnal a chadw, ac ynghyd â’r gwelliannau eraill ar safle’r Ysbyty dylid gweld arbedion sylweddol o fewn y pedair blynedd nesaf.” 
Arian penodol o Gaerdydd, sef £3.9m, sydd wedi talu am yr adeilad newydd, wrth gwrs. A dyna hefyd oedd y £5m a gafodd ei wario ar Ysbyty Coffa Tywyn yn ddiweddar. Hynny yw, dydi’r Betsi ddim wedi gorfod talu am yr un fricsen!

Rhaid cofio mai dyn busnes ydi prif swyddog y Betsi, heb unrhyw gymwysterau meddygol (fel pob Prif Weithredwr arall o’i flaen, gyda llaw). Arbed arian ydi blaenoriaeth pobol felly!  Dyna pam y cawson nhw eu penodi i’r swydd, wrth gwrs.

Sut bynnag, pob dymuniad da i staff y Ganolfan yn eu hamgylchfyd newydd. Gobeithio y byddant yn hapus ac yn fodlon iawn yno. Ond ddylai neb anghofio mai lles y cleifion sy’n dod flaenaf.

Rydan ni’n byw, bellach, mewn ardal sydd heb ysbyty na chartref nyrsio. Ers cau’r Ysbyty Coffa bedair blynedd a hanner yn ôl, fe gawsom glywed am gleifion o’r ardal hon yn gorfod wynebu marwolaeth yn unig iawn ac ymhell o gartref, cyn i’r un o’u hanwyliaid allu cyrraedd mewn pryd i gynnig cysur. O dan y drefn bresennol, mae’n anochel y bydd hynny’n digwydd eto, gwaetha’r modd, ond peidiwch â disgwyl i swyddogion y Betsi deimlo unrhyw euogrwydd ynglŷn â hynny.
-GVJ
------------------------------------------

Gallwch weld hanes yr ymgyrch efo'r dolenni* isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. 
(*Ddim i'w gweld ar fersiwn ffôn -dewiswch 'View Web Version' ar y gwaelod)



11.11.17

Meibion Prysor yn cofio'r 'rhwyg o golli'r hogiau'

Cafodd aelodau Meibion Prysor a nifer o gyfeillion o’r ardal ymuno yn y cyfarfodydd coffa a drefnwyd yng Ngwlad Belg eleni. Dyma rai o atgofion un aelod o'r Côr fu ar y daith.

Dydd Gwener, Gorffennaf 28:
Roedd rhaid codi’n blygeiniol, neu beidio mynd i’r gwely o gwbl, gan ein bod yn cychwyn o Drawsfynydd am 03.30 y bore.  Cyrraedd Manceinion tua 05.30 a hedfan am 07.50.  Talu crocbris am frechdan bacwn yn y maes awyr!
Cyrraedd Brwsel ar amser am 10.15yb ac yna chwilio am y bws i fynd â ni i Kortrijk lle roedden ni’n aros am bedair noson.  Pnawn rhydd i ddod dros y teithio. 
Cychwyn am 6.30 yr hwyr am Ypres i gadw cyngerdd i griw o Gymry oedd wedi teithio gyda chwmni Seren Arian. Cafwyd cyngerdd llwyddiannus ac ymateb brwdfrydig wrth i blant Ysgol Sul Trawsfynydd, Elain Iorwerth ac Iwan Morus Lewis rannu’r llwyfan gyda Iona Mair, Iwan Morgan a Meibion Prysor.

Meibion Prysor a Phlant y Traws fu’n diddori’r gynulleidfa yn Ieper, Gwlad Belg

Dydd Sadwrn, Gorffennaf 29:
Tywydd eli haul a dim angen ymbarel, diolch byth!  Aeth rhai o gwmpas rhai o’r mynwentydd i osod llechen bwrpasol a wnaed gan blant yr ysgol ar fedd pob milwr o Drawsfynydd a gafodd ei ladd yn y brwydro. Roedd pabi coch ar y lechen a’r geiriau ‘Mae dy fro yn dy gofio’ ar bob un.
Ymlaen â ni am Goedwig Memetz ac ardal Thiepval  lle bu peth o’r brwydro.  Yn wir, fe gollwyd oddeutu 24,000 o filwyr yma mewn un diwrnod.
Ar ôl cinio hyfryd yn nhref Albert, aethom i Beamont Hamel ac Ieper [Ypres] a chael peth amser rhydd yno.
Canwyd ‘In Flanders Fields’ a ‘Lleuad Borffor’ ar ôl y Last Post dan Borth Menin yn Ieper am
8.00pm.  Roedd rhai cannoedd o bobl yno a llawer iawn yn eu dagrau.

Dydd Sul, Gorffennaf 30:
Cychwyn am fynwent Essex Farm ac yna i fynwent Langemark.
Cawsom gyfle hefyd i alw i weld de Sportsman Pub yn Langemark lle mae’r perchennog wedi troi ei fwyty yn amgueddfa er cof am Hedd Wyn a’r milwyr o Gymru a fu farw yn yr ardal honno.  Cofiadwy iawn oedd hwn. 
Yna ymlaen â ni i seremoni dadorchuddio plac newydd i gofio Hedd Wyn, a roddwyd gan Gôr Rygbi Gogledd Cymru, oedd yn bresennol, ynghyd â Dylan Cernyw a Rhys Meirion.  Cafwyd geiriau pwrpasol gan Keith O’Brien, a dalodd deyrnged i waith y diweddar Isgoed Williams a weithiodd mor galed i gryfhau’r cysylltiad rhwng ardal Langemark a Thrawsfynydd.
Roedd cannoedd o bobl yno i wylio’r Archdderwydd, Geraint Llifon yn dadorchuddio’r plac ac yn darllen un o gerddi Hedd Wyn ‘Gwae fi fy myw mewn oes mor ddreng’.
Mi ganodd Meibion Prysor ‘Carol’ gan Hedd Wyn, sy’n cynnwys y llinellau dirdynnol o eironig,
Deuwch engyl eto i ganu uwch ein hen ryfelgar fyd, 
Cenwch wrtho am yr Iesu - all dawelu’r brwydrau i gyd...

Ymlaen â ni wedyn i gynnal gwasanaeth byr ar lan bedd Hedd Wyn ym mynwent Artillery Wood yng nghwmni’r plant a’r Côr.  Cafwyd gweddïau pwrpasol, canwyd emyn a chanwyd yr englynion coffa.  Cafwyd anerchiad pwrpasol hefyd gan Phil Mostert, yn sôn am ddewrder y milwyr ond hefyd yn cyfeirio at wastraff bywydau a’r camgymeriadau a wnaed gan wleidyddion, penaethiaid a chadfridogion.  Oni ddywedodd Lloyd George fod ‘Passchendaele yn un o drychinebau mawr y rhyfel.  Ni fyddai unrhyw filwr call yn amddiffyn yr ymgyrch ddisynnwyr hon.’  Dywedwyd gair am y miloedd y gorfodwyd iddyn nhw fynd i ryfela yn erbyn eu hewyllys, am y rhai na ddaeth yn ôl, a’r rhai a ddaeth yn ôl i wynebu blynyddoedd o boen corfforol a meddyliol.
Nôl yn y gwesty, gwelsom ein bod yn rhannu llety efo neb llai na’r prif weinidog, Theresa May... Plismyn arfog ym mhob man!

Dydd Llun, Gorffennaf 31:
Bore rhydd cyn cychwyn am wasanaeth Cymru’n Cofio yn Langemark am 4.  Cawsom ymuno yn y canu a phrofi balchder y Cymry yn y dorf enfawr.

Dydd Mawrth,  Awst 1:
Pnawn rhydd yn Brugge cyn hedfan adref.  Roedd yn fraint bod ar y daith.  Ond y cof mwyaf sydd gen i amdani ydi fod tua hanner miliwn wedi eu lladd yn Passchendaele - a hynny i ddim byd yn y pen draw.  Heddwch i’w llwch.
-----------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2017.


7.11.17

Rhedaf i'r Mynydd

Naturiaethwr a rheolwr gwarchodfeydd natur ydi Rhodri Dafydd. Mae’n gyfrannwr rheolaidd i raglen Galwad Cynnar ar Radio Cymru ac yn golofnydd misol i bapur bro Yr Odyn, dros y mynydd o Fro Ffestiniog. Yma, yn y chweched erthygl yn ein cyfres arbennig ar y MYNYDD, mae’n edrych yn ôl, ac edrych i’r dyfodol, ar ddylanwad ein mynyddoedd.

Y mae'n anodd gen i gredu ei bod bellach yn un mlynedd ar bymtheg ers yr oeddwn yn ymlafnio dros draethawd hir ym Mhrifysgol Cymru, Bangor, er mwyn ennill fy ngradd M.A. Ar y pryd, yr oeddwn wedi fy meddiannu gan fynyddoedd y byd, a'm cyfnod yn blasu dringo a cherdded yng nghreigiau Eryri yn agoriad llygad. Roedd y profiadau newydd yn esblygiad naturiol wedi i mi dreulio fy mlynyddoedd cynnar yn crwydro bryniau Meirionnydd - yn gyntaf gyda'n nhad ac yn ddiweddarach ar fy mhen fy hun. 

Ar y pryd, yr oedd gennyf freuddwydion mawr am ddringo copaon uchel y byd. Yn eu tro, daeth gwaith, cariad a theulu i gyfyngu ar y teithio (os nad y breuddwydio!) er i mi fod yn ddigon ffodus i gael gweld rhywfaint ar yr Alpau a'r Pyreneau, y Rockies, yr Andes a'r Himalaya dros y blynyddoedd, ar droed neu feic.


Y mae i'r llecynnau mynyddig hyn atyniad corfforol ac ysbrydol i nifer, a minnau yn eu plith, ac i ni yma yng ngogledd Cymru y mae eu bodolaeth yn rhan annatod o'n bywydau bob dydd. Hyd yn oed os nad ydym yn ymwneud rhyw lawer â hwy, y mae eu presenoldeb yn ein ffurfio drwy ein teithiau drwyddynt, eu heffaith ar ein tywydd, a'r ffaith eu bod yn ein hamgylchynu ac yn gwmni cyson.

'Wrth ein cefn ym mhob annibyniaeth barn'.

Yn ôl ym Mangor, pwysigrwydd y mynyddoedd i'r diwylliant Cymraeg a'r iaith oedd testun fy nhraethawd hir. Wedi ymchwilio i ddylanwadau amrywiol - o hen benillion, emynau rif y gwlith (dan ddylanwad crefydd a'r beibl Cymraeg wrth gwrs) i gerddi amrywiol ar hyd yr oesoedd, a hyd yn oed i ganeuon Meic Stevens ('Rhedaf i'r mynydd') - gellid gweld fod y mynyddoedd yn rhan annatod ohonom a'n hymwybyddiaeth fel Cymry Cymraeg. Yn gefn i ni, yn warchodaeth, yn achubiaeth.

Wedi ymlwybro drwy hanes cythryblus yr hen wlad (dros rhyw ugain mil o eiriau!) yn anffodus deuthum i'r canlyniad trist fod y tirlun mynyddig a fu'n ein gwarchod a'n hamddiffyn rhag estroniaid dros y canrifoedd bellach yn arwain at foddi ein cyfoeth dan donnau o ymwelwyr - a'u bryd ar greu bywyd newydd ymysg golygfeydd ac awyrgylch anturus ein gwlad. Fel y trodd y rhod - yr hyn a fu unwaith yn ddychrynllyd bellach yn ddeniadol. 

Y mae ambell Gymro a Chymraes bellach wedi mentro i elwa ar y cynnydd ym mhoblogrwydd ein mynyddoedd - gydag ambell i arweinydd heddiw yn manteisio ar ymwelwyr fel ag yr oedd rhai dynion blaengar yn oes Fictoria. Mae canolfannau fel Coed y Brenin ac Antur Stiniog wedi cornelu peth o'r farchnad heb os. Mae Clwb Mynydda Cymru wedi arloesi, a'u llyfr diweddar ar gopaon Cymru yn gampwaith, gan gymryd ei le yn gydymaith perffaith i lyfrau Ioan Bowen Rees ar y silff. 

Er hyn, seisnig ar y cyfan yw'r diwylliant, a does ond angen edrych ar yr holl geir sy'n heidio i Eryri bob penwythnos, neu ar dai haf gweigion ein pentrefi ganol gaeaf, i weld effaith poblogrwydd newydd ein mynyddoedd ar ein hardaloedd gwledig. Ni allaf ond ofni mai negyddol yw ac a fydd hyn at y dyfodol.

Yn dilyn cais gan y golygydd i edrych yn ôl ar waith llanc anaeddfed, un ar hugain oed (byddai llawer yn dweud fy mod yn dal yn anaeddfed!) mae llawer mwy yr hoffwn fod wedi ei gynnwys yn yr hen draethawd hir, o ailymweld â'r testun. Dysgais lawer yn y cyfamser, er enghraifft fod y dull 'guerrilla' o ymosod a chuddio yn y mynyddoedd a fabwysiadodd Che Guevara wedi ei ysbrydoli gan Owain Glyndŵr a'i debyg yn defnyddio tirlun Cymru at eu mantais. Tra yn traddodi am y diffyg mynyddwyr Cymreig - gallwn fod wedi cynnwys pennod gyfan am un dyn hynod ac unigryw o'r enw Eric Jones (erbyn hyn, mae ei hunangofiant yn amhrisiadwy ac yn gofnod anhygoel o ddyn ymhell o flaen ei amser).

Efallai rhyw ddydd caf gyfle i ailwampio a rhoi fy meddyliau mewn trefn - Yn sicr mae'r mynyddoedd yn parhau i fy ysbrydoli. Heb os, maent yn destun gwerthchweil ac yn ganolbwynt haeddiannol i fyfyrdodau am ein hunaniaeth, a'n lle fel cenedl yn y byd hynod hwn.
-----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen MYNYDD isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde*.

 

Lluniau Rhodri Dafydd.
Celf gan Lleucu Gwenllian

*Dolenni ddim ar gael ar y fersiwn ffôn, cliciwch 'View web version' ar y gwaelod.


3.11.17

Teimlo Pob Cam

Yn y bumed erthygl yn ein cyfres arbennig ar y MYNYDD, mae’r cynghorydd tref a’r chwarelwr Erwyn Jones yn crwydro ucheldiroedd yr ardal yn rheolaidd. Yma mae’n disgrifio taith anarferol ddiweddar i gopa’r Wyddfa.

Wrth feddwl am ffyrdd i hel arian, rhaid bod rhyw fath o her neu aberth ynghlwm â’r gweithgaredd, os am ei wneud yn un  llwyddiannus, ac yn ddi-os, teimlais bod un o fy syniadau i yn mynd i ateb y gofynion yma. Yn  ystod cyfarfod o bwyllgor Cylch Meithrin Blaenau Ffestiniog, rhai misoedd yn ôl pellach, cafwyd sesiwn o feddwl am syniadau i godi arian, ac un syniad y cynigais i’r het oedd cerdded i gopa’r Wyddfa, ond nid o gychwyn ar un o’r llwybrau traddodiadol, ond o gychwyn yn ‘Stiniog, a darfod wedyn ym Mhen y Pass. Nid wyf yn gor-ddweud drwy nodi aeth y pwyllgor yn ddistaw, ag ambell olwg digon syn gan sawl un!

Fy mwriad oedd gwneud y daith yn unigol, nid oeddwn yn disgwyl i neb arall ymgymryd â’r her, yn enwedig o gysidro ei bod yn daith o ychydig dros 16 milltir, ond ymhen dim, roedd Sara Ashton Thomas a Gillian Jones wedi cynhesu at y syniad o gymryd rhan.

Daeth y syniad gwreiddiol o wneud y fath daith gan Dei (siop yr Hen Bost), rai blynyddoedd yn ôl bellach, a dyma a’m ysgogodd i wneud y daith am y tro cyntaf, llynedd, ac wrth wneud y daith, meddyliais y byddai’n syniad ardderchog ar gyfer taith noddedig er budd y Cylch.
Ar ôl pennu dyddiad, paratoi ffurflenni noddi, a chreu tudalen ‘Just Giving’ ar y we, dyma fynd ati i ‘neud y daith! Felly, ar fore Sadwrn, 12fed  o Awst, dyma Sara, Gillian a fi yn cwrdd â’n gilydd ger giât Cwmorthin, am 7 y bore, i gychwyn yr her!!

Roedd pethau’n edrych yn addawol o ran y tywydd wrth gychwyn- haul braf, mymryn o wynt ysgafn, a digon cynnes – dim i boeni amdano. Yn wir, gwaeddodd cyfaill wrth i mi gerdded drwy Glanypwll “Gaddo hi’ n braf drwy’r dydd!” Ha! Ychydig a wyddai fod ei enw am droi’ n fwd ‘nes ymlaen!

Cawsom dywydd sych wrth gerdded trwy Gwmorthin, tuag at Rhosydd. Nid oes dianc rhag y dystiolaeth o brysurdeb y cwm yma yn y gorffennol, gydag olion y chwareli yn allor i’r llafurio a fu yma, ac yn wir, os oedd thema a fyddai’n gyfeiliant i ni ar hyd y daith, ac eithrio’r amlwg, megis llynnoedd, mynyddoedd a byd natur, yna diwydiant chwarelyddol byddai hwnnw. Chwareli Cwmorthin, Conglog a Rhosydd yr ochr yma i’r fro, a chwareli llechi Cwm Llan a Bwlch Llan yng ngheseiliau’r Wyddfa, ynghyd a’r mwyngloddiau dirifedi sydd wedi eu gwasgaru ar hyd a lled yr Wyddfa.

Wedi i ni gyrraedd Llyn yr Adar, dyma’r tywydd yn troi, ac yn wir, dyma sut buodd hi am weddill y daith: cawodydd o law mân, niwl, ag ambell ysbaid heulog.

Roeddwn yn teimlo bod y niwl yn fendith mewn un ffordd- nid oedd yr Wyddfa i’w gweld! Fel un sydd wedi gwneud y daith sawl tro bellach, mewn tywydd sych a chlir, un peth sy’n gallu torri’r enaid, o Lyn Adar ymlaen, ydi gweld copa’r Wyddfa. “Pam?” clywaf rhai yn gofyn,- mae’r ateb yn ddigon syml, o’r pwynt yma ymlaen, i lawr allt yw’r daith, yr holl ffordd i Nant Gwynant. Un o’r pechodau mwyaf gan gerddwyr mae’n debyg yw colli uchder yn ddi-angen, ond does dim osgoi hyn ar y daith hon, gyda phob cam yn mynd â ni yn agosach at lefel y môr! Cryn 58 metr yw Nant Gwynant uwchlaw’r môr, a’r Wyddfa fel cawr, 1085m uwchben!

Ar ôl cyrraedd maes parcio Nant Gwynant, roeddem wedi cyrraedd hanner ffordd, a’r darn caletaf eto i ddod. Dilyn llwybr Watkin, neu o leiaf rhan ohono oedd y nod, gan gerdded at Gwm Llan, yna gwyro tua’r chwith ychydig cyn cyrraedd yr enwog 'Maen Gladstone' ag anelu at Fwlch Cwm Llan, i fyny Allt Maenderyn, dros y Clogwyn Du a Bwlch Main, yna dilyn llwybr Rhyd Ddu tua’r copa.

Os mai cymharol ddistaw yw’r llwybr yma- nid felly y copa! Roedd hi’n fwrlwm gwyllt yno, gyda chiwiau anferthol i fynd mewn i Hafod Eryri, a chiw hirach fyth i gyrraedd y copa ei hun. Ar ôl ysbaid ar y copa er mwyn tynnu lluniau, a phostio ein gorchwyl ar y gwefannau cymdeithasol, roedd hi’n amser cychwyn i lawr – bendith ar ôl yr holl ddringo o’r nant, ond os rhywbeth, roedd cerdded lawr y Llwybr Pyg yn fwy o felltith, a phob cam i’w deimlo i’r byw!

Wedi 11 awr o gerdded, taith o 16 milltir, braf oedd cyrraedd maes parcio Pen y Pass am tua 6 yr hwyr. Mae ein diolch yn fawr i fam Sara am ddod i’n cwrdd yno, a bod yn dacsi i ni nôl i Betws!
Casglwyd dros £700 tuag at y Cylch, a carem ni’n tri ddiolch yn fawr iawn i bawb a’n cefnogodd ar y daith, ac a gefnogodd y Cylch Meithrin drwy y cyfraniadau hael.
--------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen MYNYDD isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde*.

 

Celf gan Lleucu Gwenllian

*Dolenni ddim ar gael ar y fersiwn ffôn, cliciwch 'View web version' ar y gwaelod.

 

30.10.17

Y Mynydd a Mi

Os ewch chi i grwydro’r Moelwynion ryw dro, y tebygrwydd ydi y gwelwch chi Dewi Prysor yno, gan fod y mynyddoedd yn denu’r awdur oddi wrth ei gyfrifiadur yn rheolaidd. Yn y bedwaredd erthygl yng nghyfres Y MYNYDD, mae’n egluro pam.

Pan mae bobol yn gofyn i fi pam mod i’n mynd i ben y mynyddoedd rownd y rîl, yr hen ateb syml hwnnw “am eu bod nhw yno,” fydda i’n ei roi. Falla ei fod o’n ateb ystrydebol – diog, hyd yn oed – erbyn hyn, ond y gwir amdani ydi ei fod o’n ateb gonest hefyd. I fynyddwyr – boed yn gerddwyr neu ddringwyr – mae ’na lwyth o resymau personol, ysbrydol, corfforol neu greadigol (neu chwilfrydedd pur) yn ein cymell i’r copaon. Ond tasa’r mynyddoedd ddim yno yn y lle cyntaf, fyddai yr un o’r cymhellion hynny’n bodoli.

Felly be sy’n denu Dewi i’r uchelfannau? Be sydd tu ôl y trampio tragwyddol i’r topia’? Wel, i ddechrau mae brasgamu i ben y bryniau yn ffordd dda o gadw’n heini a chadw’r pwysau i lawr. Mae hynny’n bwysig i mi gan ’mod i ddim yn gwneud gwaith corfforol ers i mi ddechrau sgwennu’n llawn amser. Dwi hefyd yn licio peint neu ddau, felly mae lapio fy hun fel nionyn mewn leiarau o ddillad a chwysu chwartia wrth fartsio i ben mynydd yn ffordd dda o gael gwared o gwrw’r noson gynt. Mae o’n ‘detox’ da i’r corff, ac yn ffordd wych o glirio’r pen. Awyr iach ydi’r tonic gorau i’r enaid, ac mae cerdded yn sydyn – nes bod eich brest bron â byrstio – yn gwneud i’r galon bwmpio a chadw’n gryf. Dwi’n dod ar draws pobl ar y topia sy’n sbio’n hurt arna i’n laddar o chwys, wedi lapio mewn dillad trwm ar ddiwrnod braf. Ond fi sydd galla – dwi’n cael ymarfer corff a ‘sauna’ yr un pryd!

Llun gan Dewi Prysor
Nid y ‘pen mawr’ ar ôl cwrw ydi’r unig beth mae awyr iach yn glirio. Fel ddudas i, sgwennu ydi fy ngwaith a dwi’n treulio wythnosau ar y tro, weithia, yn eistedd o flaen cyfrifiadur am oriau ar y tro. Os na ga i fynd i ben mynydd unwaith pob dydd mae ‘cabin fever’ yn cydio ynddo fi. Weithia, pan fo dedlein dynn efo gwaith, fydda i’n sownd wrth y ddesg am ddau neu dri diwrnod, efo folcêno yn barod i ffrwydro tu mewn i mi. Bryd hynny fydda i’n tarannu allan o’r tŷ a dianc i ben y Moelwyn – ac o fewn hanner awr o gerdded, dwi’n teimlo’r folcêno’n tawelu unwaith eto. Yr un ydi’r broses pan fo pwysau cyffredinol bywyd yn mynd yn drech – dianc i dawelwch y mynydd, i’r ‘oruwchystafell’, lle mae’r gorwel yn grwn, heb waliau stafall na thŷ na stryd, a dim ond y brain coesgoch a’r cigfrain yn gwmni. A’r awel, wrth gwrs. A’r mynydd ei hun, sydd fel ffrind ffyddlon nad oes angen geiriau i ddallt ein gilydd.

Ac yn yr heddwch yma mae’r “Lle i enaid gael llonydd,” fel ddudodd y bardd. Ac yn y llonyddwch tawel mae’r awel yn clirio llanast y byd a’i broblemau dyddiol allan o’r pen, gan wneud lle i fyfyrio a hel meddyliau newydd. Mae fel bod llifddorau yn agor a gadael i’r dŵr budr lifo lawr y ffos gorddi a gwagio’r llyn, cyn cau’r dorau a gadael i ddŵr clir y nant lenwi’r llyn unwaith eto, yn fwrlwm ffres i adfywio’r pen a’r enaid. Ac yn bur aml, i mi fel awdur a mymryn o fardd, mi ddaw yr awen â llu o syniadau efo’r dŵr clir hwnnw. Wrth eistedd ar gopa’r mynydd mae o fel tasa’r ymennydd yn amsugno’r tirlun, a’r ddaear ei hun yn treiddio i mewn i fy mêr. Adeg yma, wrth syllu ar yr olygfa o fy mlaen a gallu gweld popeth rhwng blaen fy nhrwyn a’r gorwel eithaf un, dwi’n gweld fy mro yn troi yn wlad, a fy ngwlad yn troi yn fyd, a gweld yn union lle mae fy lle innau yn y byd hwnnw.

Dwi’n teimlo’n rhan o rywbeth sydd gymaint mwy nag unrhyw gymdeithas na gwlad a gwareiddiad, yn fwy nag unrhyw system a grewyd gan ddynion. Dwi’n teimlo’n fyw. Yn rhydd i fod yn fi fy hun, heb orfod cyfaddawdu i drefn cymdeithas, i’r ‘norms’ cyfoes, i ffasiwn ac ymddygiad ‘derbyniol’ y dorf. Tydi’r mynydd a’r adar byth yn barnu.

Mae ’na sens yn hyn i gyd. Y syniad o berthyn i’r tir a gweld lle rydan ni yn y byd. Rydan ni’n byw yn y cymoedd, heb allu gweld dros y gefnan i’r cwm nesaf. Rydan ni’n gallu rhoi ein bys ar fap a dweud “Fa’na ’da ni’n byw.” Ond dydan ni’m yn gwybod lle rydan ni yn y byd go iawn. Ond wrth ista ar ben mynydd dwi’n gallu gweld yn union lle’r ydw i’n byw. Dwi’n gweld y cymoedd i gyd, y llynnoedd a’r afonydd, pob mynydd a bryn. Dwi’n gallu gweld pa mor agos ydan ni i’r pentra nesaf dros y mynydd – y pentra rydan ni’n teithio iddo ar hyd y ffyrdd modern, i lawr y dyffryn ac yn ôl i fyny’r cwm drws nesa er mwyn ei gyrraedd, lle gynt roeddan ni’n cerddad trwy’r bylchau rhwng y mynyddoedd, yn ôl a blaen i farchnata a chymdeithasu. Mae hyn yn ein pellhau oddi wrth ein gilydd, yn ein dieithrio oddi wrth ein cymdogion yn ein gwlad ein hunain. Roedd pobman yn gyfarwydd i ni unwaith. Ond heddiw, dim ond wrth fynd i ben mynydd allwn ni gyfarwyddo â’n gwlad ein hunain – gweld yn union lle rydan ni wedi bwrw gwreiddiau.


A dyna i chi’r afonydd. Dim ond yn y mannau uchel y gallwch brofi’r teimlad sbesial o sefyll lle mae afon yn tarddu. Mae sylweddoli pa mor bell ynghanol yr unigeddau mae afonydd mawr fel y Ddyfrdwy a’r Tawe, er engraifft, yn dechrau eu taith – y naill wrth droed y Dduallt ger Rhobell Fawr, a’r llall ar Moel Feity, yn agos at Lyn y Fan Fawr ym Mannau Sir Gâr – wastad yn eich rhyfeddu. Mwy arbennig fyth ydi gallu croesi’r afonydd hynny, ynghyd â’r Fawddach, Prysor, Artro, Hafren, Gŵy, Conwy, Llugwy a Thâf a llawer mwy, mewn un cam – ac wedyn, dweud wrth eich plant, wrth ddreifio’r car dros bont ar un o’r afonydd hynny, fy mod i wedi neidio drosti mewn un llam. 

Mi sylwch fy mod i’n cynnwys afonydd o bob cwr o Gymru uchod. Yn ddiweddar mi wnes i gwblhau her Cant Uchaf Cymru – sef mynd i ben y cant mynydd uchaf yng Nghymru. Wrth wneud hynny mi ges i grwydro ardaloedd oedd yn ddiarth i mi tan hynny, fel mynyddoedd y Berwyn yn y gogledd, a Bannau Brycheiniog a Bannau Sir Gâr yn y de. Ac mae hynny eto yn atyniad ynddo’i hun – profi’r un wefr a’r un ysbrydoliaeth ag yn y gogledd, ond efo’r antur ychwanegol o fod yn crwydro tir anghyfarwydd. Mae mynyddoedd yr Alban yn ysgubol o ran maint a natur, ac yn fyd gwahanol o’i gymharu â Chymru, ond mae crwydro ‘tir diarth’ yn eich gwlad eich hun yn brofiad mwy arbennig oherwydd eich bod yn dysgu am eich gwlad eich hun – hanes sy’n perthyn i ni, ac enwau sy’n perthyn i’n iaith ni.

Mi orffennais y Cant Uchaf yn ardal y Mynydd Du (ger y Fenni, Gwent) pan gerddais yr wyth mynydd olaf o’r cant mewn dau ddiwrnod o bymtheg milltir y dydd. Mae’r daith yn mynd â chi i lefydd fel Capel y Ffin a Bwlch yr Efengyl, llefydd sy’n berwi o hanes. Mae un rhan o’r llwybr dros y Mynydd Du ei hun yn dilyn llwybr Clawdd Offa, ac am rywfaint o’r daith rydach chi’n cerdded yn Lloegr. Ym mhen uchaf y cwm ro’n i’n edrych i lawr i gyfeiriad y Gelli Gandryll, a draw i’r dwyrain ro’n i’n gweld Dyffryn Dôr, Swydd Henffordd, lle y dywed rhai y ciliodd Owain Glyndŵr i fyw gweddill ei oes efo’i ferch yn Monnington Court. Fel y disgwyl efo ardaloedd y gororau, mae ardal y Mynydd Du yn diferu o hanes. Bron na fedrwch ei deimlo ym mêr eich esgyrn mewn llefydd fel Capel y Ffin – fel petai’r cwm cul a’i ochrau serth wedi cadw’r hanes rhag diflannu efo niwl y canrifoedd.  

Mae hanes yn drwm yma yng Ngwynedd hefyd, wrth reswm, ac mae hynny’n rhoi modd i fyw i mi wrth gerdded mynyddoedd y sir. Dwi’n gythral am hanes, yn enwedig y bryngaerau niferus sydd i’w gweld yma. Dwi hefyd yn canlyn cylchoedd cerrig a meini hirion yma ac ymhob cwr o orllewin a gogledd Prydain. A gan mai ar yr ucheldiroedd mae’r rhan fwyaf o’r henebion yma i’w gweld, mae’n beth braf gallu cyfuno taith gerdded sy’n cynnwys meini a mynyddoedd, bryniau a bryngaerau, cylchoedd a charneddi. Mae’r rhan fwyaf o’r henebion yma yn hŷn na’r pyramidiau – a’n cyndeidiau ni gododd nhw. Felly, pan dwi’n sefyll mewn cylch cerrig neu wrth droed maen hir, rydw i’n gwybod i sicrwydd mod i’n sefyll yn ôl traed cyndeidiau oedd yn byw yma tua 4 i 5,000 o flynyddoedd yn ôl. Ac mae hynny’n gyrru ias o gyffro i lawr fy asgwrn cefn.

Ond mae cyfoeth o hanes mwy diweddar yma yn ardal Llafar Bro, wrth gwrs, ac mae’r rhain, er nad mor hen â’r pyramidiau, yn gampweithiau pensaernïol gystal, os nad mwy, na henebion yr Aifft. Sôn ydw i am adfeilion yr hen chwareli, wrth gwrs – yr inclêns a melinoedd, pontydd a grisiau, lefelau a rheilffyrdd ac ati. Ac mae cymaint mwy o’r gorchestion adeiladol hyn yn cuddio ym ddwfn ym mol y mynyddoedd – fel dinasoedd tanddaearol y byddai Indiana Jones wrth ei fodd yn chwilota drwyddyn nhw. A’r cwbl lot yn destament i lafur, chwys a gwaed hogia’r gymuned hon.

Llun -Paul W
Mi orffena i efo rhywbeth arall sy’n agos at fy nghalon ac sydd yn ychwanegu at fy mwyhâd o’r mynyddoedd, sef yr iaith Gymraeg – ac yn benodol, enwau lleoedd. Mae prynu mapiau yn rhan hanfodol o fynydda, felly mae gen i lwyth o fapiau o bob cwr o’r wlad er mwyn planio teithiau. Ond unwaith dwi’n agor map, dwi’n ei chael hi’n anodd ei gau o eto, gan mod i’n methu’n lân a stopio syllu ar y cyfoeth o enwau difyr a lliwgar, llawn hanes, sydd gennym yn ein gwlad.

Wrth grwydro’r cymoedd, afonydd, creigiau a bylchau yma i gyd mi ydw i’n gwirioni’n botsh efo’u henwau a’u hystyron. Mae gen i gannoedd o enwau sydd wedi fy nghyfareddu, ond yr un diweddara i gipio fy nychymyg ydi mynydd y dringais fel rhan o’r Cant Uchaf, ym Mannau Sir Gâr – Fan Gyhirych. Dyna i chi enw mo! Mae yna Nant Gyhirych hefyd, ac mi alla i ddychmygu mai enw personol rhyw ryfelwr neu bennaeth yn yr oesoedd a fu ydi Cyhirych! Boed hynny’n wir ai peidio, taswn i’n frodor o’r ardal honno mi fyddwn i’n galw fy mab hynaf yn Cyhirych. Alla i ond mawr obeithio bod rhywun o’r ardal wedi gwneud hynny.

Dyna ni. Mae rhai pobl hefyd yn gofyn i mi os ydw i’n diflasu ar fynd i fyny’r un mynyddoedd fwy nag unwaith. Dwi’n gobeithio mod i wedi gallu egluro ei bod hi’n amhosib diflasu ar y mynyddoedd. Da chi, os nad ydach chi wedi bod, cerwch. Aros mae’r mynyddau mawr!
-----------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen MYNYDD isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde*.

 
Celf gan Lleucu Gwenllian


*Dolenni ddim ar gael ar y fersiwn ffôn, cliciwch 'View web version' ar y gwaelod.

26.10.17

Stolpia -nofio a sgleintio

Yn nhrydedd erthygl ein cyfres arbennig ar Y MYNYDD, cawn flas ar anturiaethau Steffan ab Owain a’i gyfeillion yn nyfroedd yr ucheldir yn y bennod yma o’i gyfres ar ‘Hynt a Helynt Hogiau’r Rhiw yn y 50au’.

Gan fy mod wedi sôn am rai o’n helyntion yn nofio yn y llynnoedd a phyllau yr afonydd, y tro hwn rwyf am ddweud gair neu ddau am yr hwyl a’r sbort a fyddem yn ei gael yn chwarae ger y llynnoedd a’r afonydd, ers talwm.

Cofiaf fel y cafodd un ohonom syniad gwych i neidio tros afon Barlwyd efo polyn hir, sef naid polyn (pôlfoltio). Pan yr oedd melin goed yng Nglan-y-Pwll gwneid defnydd o’r domen wastraff a fyddai ger y craen. Yno, y byddem yn cael defnydd i wneud sbîr (gwaywffon), reiffl pren,  cleddyf pren, dagr, ayyb. Weithiau ceid darnau hir o breniau yn y gwastraff coed a dyna pryd y cafodd un ohonom weledigaeth i’w defnyddio i neidio tros yr afon. Y man lle byddem yn gwneud hyn oedd gyferbyn a wal Cae Alun gan fod ychydig o godiad tir yno i roi help inni gael ysgogrym i gyflawni’r gamp.

Roedd yn rhaid dod yn ôl tros y domen llwch llif a’r bont bren i’r un man er mwyn rhoi tro arni eilwaith a rhagor. Cawsom lawer o hwyl, ac ar wahan i un neu ddau ohonom wlychu ein traed yn yr afon, ni fu dim niwed o bwys i neb.


Un o’r pethau eraill a wneid gennym oedd ‘sglentio cerrig’ ar wyneb llynnoedd, h.y. gwneud i gerrig llyfn lamu ar hyd wyneb y dŵr, ac wrth gwrs, cystadlu am y neidiau pellaf, neu y nifer mwyaf o neidiau. Os gellid gwneud mwy na saith, roeddech yn un da iawn.

Roedd pwll go fawr ar un adeg yn afon Barlwyd, sef Llyn Ffish, y tu draw i Domen Glandon, a dyna un o’r lleoedd agosaf y byddem yn sglentio, neu fel arall, byddid yn gwneud hyn ar ôl bod yn nofio yn un o lynnoedd Nyth y Gigfran neu Lyn Fflags. Peth arall a fyddem yn ei wneud yn yr haf ond yn rhan uchaf afon Barlwyd, oedd ‘sgota dwylo’ a gwneud pyllau bach.

Un tro, penderfynasom fynd am sgawt at Llyn Ffridd a sgota dwylo yn Afon Fach Job Ellis, sef y nant a ddaw i lawr o gyfeiriad y domen sgidiau, ond ar ôl bod wrthi yn fanno, aethasom draw at y ‘Ffos fach’ a lifai o Lyn Ffridd draw am Chwarel Oakeley. Yr unig beth, os y byddem yn ei lordio hi o gwmpas y fan honno byddai William Jôs, Bryn Tirion, sef taid Michael Eric a Mair, yn siwr o ddod ar ein holau gan feddwl ein bod yn gwneud drygau.

Hen lun o Bryn Tirion a’r ffordd fawr fel y byddai gynt

Gyda llaw, y mae hi’n anodd credu heddiw, ond roedd cae gwair y tyddyn yn ymestyn i fyny o ochr y tŷ hyd at argae y llyn y pryd hynny. Beth bynnag,roeddem yn uchel ein cloch y tro hwnnw, wedi gweld ychydig bysgod yn symud yno, a pheth nesaf dyma William Jôs o gefn y tŷ, a dod ar hyd ochr y cae gyda phicfforch yn ei ddwylo yn bloeddio arnom i'w goleuo oddi yno a gallwch fentro, buan iawn y ffaglodd ni’r hogiau oddi yno fel y fflamiau.
-----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r doleni isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde*.

 
Celf gan Lleucu Gwenllian


*Dolenni ddim ar gael ar y fersiwn ffôn, cliciwch 'View web version' ar y gwaelod.

22.10.17

Dawnsio ar y dibyn

Yr ail erthygl yn ein cyfres arbennig ar Y MYNYDD.
Ers ei brofiadau cynnar ac allweddol ar glogwyni Bro Ffestiniog, mae David Williams wedi dringo’n helaeth ym Mhrydain, Iwerddon, Sgandinafia a gweddill Ewrop; gogledd a de yr Affrig, a’r UDA.

Dringo. Rhywbeth cysylltiedig â gwaith medd fy nhad, cadarn yn ei farn nad oedd lle i’r geiriau ‘pleser’ a ‘dringo’ ymddangos gyda’u gilydd yn yr un frawddeg. “Dim ond Saeson sy’n dwad yma i ddringo. Da ni’r Cymry yn llawar iawn callach!” meddai’n rheolaidd wrth weld llygaid ei fab yn troi’n awyddus at y clogwyni a’u dringwyr amryliw wrth fynd heibio i greigiau Bwlch y Moch ger Tremadog, ar y ffordd i ail-ddarganfod pleserau syml bwced a rhaw ar draeth Cricieth.

Trydanwr yn Llechwedd oedd fy nhad, a phob bore gwaith am dros 50 mlynedd bu’n dringo’r llwybr carregog o Bant’rafon i fyny i’w weithdy. Wedyn, byddai’n parhau i ddringo trwy gydol y dydd, o un bonc i’r llall neu i lawr i rhyw gilfan anghysbell yng nghrombil y graig, pob tro i drwsio rhyw hen beiriant blinedig oedd wedi rhoi’r ffidil yn y to, cyn dychwelyd i’r wyneb am rownd fach arall. Dringo a gweithio; y ddau fel efeilliaid cyfunol.

Oedd, er na wnaethai byth gydnabod y ffaith, mi roedd fy nhad yn ddringwr. Ac -heb os nac oni bai- roedd dringo yn fy ngwaed innau hefyd. Dw i eisoes wedi fy hudo’n llwyr gan alwad y mynydd ac mae dringo wedi bod yn ran allweddol iawn o’m bywyd. Wedi bod, ac yn dal i fod.

Tyfais i fyny mewn tŷ o’r enw Trem y Graig - enw addas iawn wrth edrych ‘nôl. Y graig oedd Nyth y Gigfran. Dringais i ben y graig hon, am y tro cyntaf, pan yn naw oed, ar ôl blynyddoedd o edrych allan trwy ffenest y parlwr a gofyn: ‘Sgwn i beth sydd i’w weld dros y top?

Daeth y cyfle cyntaf i glymu rhaff rownd fy nghanol pan yn bedair ar ddeg oed, yn sgil penodiad athro ifanc i staff Ysgol y Moelwyn, un oedd wedi dechrau dringo tra’n fyfyriwr yn Aberystwyth. Ni gymerodd llawer o berswâd cyn iddo gytuno mynd â pedwar ohonom i ddringo. ‘Roedd un ymweliad â Chlogwyn yr Oen ar lethrau’r Moelwyn yn ddigon. Yno gwelwyd Y Bwystfil mewnol yn cael ei ddeffro am y tro cyntaf ac, erbyn hyn, mae’r cythrael wedi gwneud ei orau glas i reoli fy mywyd am bron iawn hanner canrif.

Aeth pethau o ddrwg i waeth yn sydyn iawn: Denig o’r ysgol pan yn y chweched dosbarth er mwyn dringo ar Graig y Clipiau yn lle gweithio yn y llyfrgell. Cyfnodau ym Mhrifysgolion Lerpwl a Bangor; y ddau le wedi’u dewis oherwydd eu hagosrwydd i safleoedd dringo. Cannoedd o ddyddiau wedi’u treulio ar greigiau mewn llefydd fel Helsby, Stanage, Langdale, ynys Skye, Cernyw ac Eryri.

Gyrfa hir ym myd addysg ym Mhowys. Priodi; magu meibion ond eto yn byw am y penwythnos. Jyglo cyfrifoldebau teulu a gwaith, pob tro yn edrych am gyfle, hyd yn oed ‘mond hanner cyfle, i dreulio amser ar y creigiau.

Gwyliau haf; yr un hen stori. Llwytho’r car gyda’r hogiau, y wraig a minnau cyn gyrru am ddyddiau i ddringo mewn rhyw wlad estron. Pan yn ddwy oed, ‘roedd fy mab hynaf yn medru siarad mwy o Almaeneg na Chymraeg…. Ia, dyma beth ydy ‘salwch’ go iawn.

Oes, mae rhaid parhau i fwydo’r Bwystfil. Dydi bywyd ar lawr y dyffryn ddim yn ddigon. Yn y bryniau a’r mynyddoedd fodd bynnag, mae’r teimladau o ryddid, o fod yn hollol fyw ac yn rhydd o gadwynau a rhwystredigaethau bywyd dyddiol yn dod i’r blaen. Dro ar ôl tro, dyma’r teimladau sy’n amlygu eu hunain, sy’n cyflymu pyls yr hen ddyn yma, un sy’n hollol gaeth i ddringo.

Mae’n hen ystrydeb, dwi’n gw’bod, ond mae ‘Dyn Yn Erbyn Y Mynydd’, ym mha bynnag gyd-destun, yn destun rhyfeddod, er nad ydyw, i mi, yn achos o ymladd natur. Yn hytrach, mae’n frwydr barhaol yn erbyn disgyrchiant, rhwng y meddwl a’r corff; dim mwy, dim llai. Clywais sôn unwaith am rywun nad oedd yn deall yr atyniad at ddringo, a bu iddo ofyn: “Fyddai neb yn cerdded i fyny grisiau jyst er mwyn gwneud, na fyddai?” Hmm … does dim ateb hawdd i hwna.

‘Rwan, rhag ofn i chi feddwl mai creadigaeth y dychymyg ydyw, mae’r Bwystfil yn bell o fod yn anweledig. Os nad wyf wedi bod yn dringo am sbel, mi fydd yn hyrddio ei gwmni arnaf. ‘Cabin fever’ heb ei ail, y meddwl yn sgrechian am ddos bach arall o hongian o flaenau bysedd; yn ysu am fywyd yn y fertigol.

Chi’n gweld, ‘dydy pawb ddim yn deall anian Y Bwystfil. Maent yn gweld fy hoffder o’r Bwystfil fel “obsesiwn” sydd yn fy “meddiannu”. Maent o hyd yn cyfeirio ato fel rhywbeth sy’n “tynnu fy sylw” oddi ar “bethau pwysig bywyd”.  Efallai eu bod nhw’n iawn. Ond pan dw i yng nghanol hwch o ddringfa anodd, Y Bwystfil yw’r un sydd wastad yno efo fi, wrth fy ysgwydd yn herio, yn annog a chefnogi. Pan fo’r chwys nerfus yn arllwys ohonof, y bysedd yn gwanhau a’r copa fel petai’n cilio ymhellach o’r golwg, y fo yn unig yw’r cydymaith ffyddlon sy’n fy ngheryddu a’m calonogi.

Y creadur a gafodd fywyd ar Glogwyn yr Oen sy’n dal i fy nwyn i grib y graig; i ddawnsio ar y dibyn.
--

‘Rwyf newydd orffen cyd ysgrifennu y tywyslyfr dringo cyntaf i Geredigion, Powys a Sir Gâr. Disgwylir y bydd ‘Central Wales – A climbing guide to Elenydd’ yn cael ei gyhoeddi cyn diwedd y flwyddyn hon. Yn gyfredol ‘rwyf bron a bod yn ôl ym mro fy mebyd, gan fy mod yn ysgrifennu ‘Welsh Grit’, sef tywyslyfr dringo newydd y Rhinogydd.

Dros yr hanner canrif, llwyddais ddringo ymhell dros 400 o ddringfeydd newydd , gan gynnwys dwy ar Foel y Gest, dros 150 yn y Rhinogydd (hyd yma) ond, yn anffodus, dim un ar yr hen Foelwynion.

Llun:
Yr awdur yn dringo ar y Perl Du ger Cwm Tydu, Ceredigion.
-----------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen MYNYDD isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde**.


Celf gan Lleucu Gwenllian


**Dolenni ddim ar gael ar y fersiwn ffôn, cliciwch 'View web version' ar y gwaelod.