30.7.16

Stolpia -Llyn Stwlan

Pytiau o golofn reolaidd Steffan ab Owain.

Bum i fyny at Lyn Stwlan yn ddiweddar ac eisteddais ar lan y llyn, a thra yno, crwydrodd fy meddwl yn ôl i'r amser pan fyddai'r hen bysgotwyr yn adrodd storïau am bysgod efo pennau mawr a chyrff tenau ym mherfeddion y llyn.

Roedd sôn hefyd mewn un papur newydd, oddeutu can mlynedd yn ôl, bod brithyll o'r Alban wedi eu rhoi yn y llyn fel mâg. Ond, yn ôl pysgotwyr lleol, rhai Cymreig oeddynt o'u pennau i'w cynffonau.

Eto i gyd, nid oes gennyf gof gweld neb yn pysgota yno cyn iddynt ddechrau ar y gwaith trydan-dŵr.

Oes pysgod ynddo heddiw tybed?

Stwlan o'r Graig Ysgafn, gan Barry Hunter. Dolen isod*

* * * * *

Llyn Stwlan eto:

Atgoffwyd fi gan Peter Humphreys, Neuadd Ddu ar ȏl imi ysgrifennu’r pwt am Lyn Stwlan yn rhifyn Mai mai  hen enw’r llyn oedd ‘Llyn Trwstyllog’. Dyna a geir yng nghyfrol Hanes Plwyf  Ffestiniog (1882) gan G.J.Williams, yn ogystal ag ar ambell fap.

Yn wir, ceir enghreifftiau eraill ac weithiau esboniad gwahanol o’r enw hefyd, megis Llyn Trwstyllon gan Thomas Pennant  yn ei ail gyfrol Tours in Wales (1773).

Yna,‘Llyn Trwst y llan’ a ddywed  Wm.Jones yn hanes Ffestiniog yn y gyfrol gyntaf Cymru: yn Hanesyddol, Parthedegol a Bywgraffyddol gan Owen Jones (1871-1875).

‘Llyn Trwstyllon’ a gawn eto gan Samuel Lewis yn ei gyfrol  A Topographical Dictionary of Wales (1833) a chynnig William Jones (Ffestinfab) yw ‘Llyn dwys-du-lyn' yn Hanes Plwyf Ffestiniog (1879).

Diolch iti, Pitar, am dynnu fy sylw at yr hen enw ar ‘Stwlan’.
---------------------------------

*Llun trwy drwydded Comin Creadigol o dudalen Llyn Stwlan ar Wicipedia.

Ymddangosodd y darnau uchod yn rhifynnau Mai a Mehefin 2016.
Gallwch ddilyn cyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


28.7.16

Rhod y Rhigymwr -cerddi cymdeithasol

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Mehefin 2016

Mae cerddi cymdeithasol a luniwyd ar achlysuron arbennig ym mywydau aelodau o’n cymuned yn gofnodion hynod bwysig. Yn aml iawn, os ydy rhywun yn cael ei ystyried yn dipyn o rigymwr, gall ceisiadau i lunio penillion i gyfarch rhywun ar ben-blwydd arbennig, priodas, pen-blwydd priodas, ar achlysur ymddeol, er cof ac yn y blaen fod yn niferus. Cofnodir yn aml hefyd ddisgrifiadau o lefydd diddorol mewn ardal, hanes digwyddiadau arbennig neu droeon trwstan.

Mae nifer o rai’n nalgylch ‘Llafar’ sy’n dipyn o arbenigwyr ar lunio penillion o’r fath. Un o’r rheiny ydy’n trefnydd hysbysebion gweithgar, Gwilym Price, Dolawel. Dathlodd Iola Mai Williams, Llan ei ‘phen-blwydd arbennig’ yn 70 oed ar y 5ed o Fai (diwrnod Etholiad y Cynulliad). Mewn parti bychan yn y Pengwern, dyma ddetholiad o'r gyfres benillion a gyflwynwyd gan Wil:

Mae heddiw’n ddiwrnod lecsiwn -
Dydd pwysig meddai rhai,
Ond llawer iawn pwysicach
Yw pen-blwydd Iola Mai.
Wel dyma eneth weithgar
Ers safodd ar ei thraed,
Nid oes un asgwrn segur
Na diogi yn ei gwaed.


Mae’n brysur yn y Capel
Pob Sul yn gwneud ei rhan,
Yn selog yn y Neuadd
A Merched Gwawr y Llan.
Bro Cynfal sydd yn agos
I’w chalon, heb ddim pall,
Mae’n wastad ar ei gorau
Yn helpu hwn a’r llall.


Wel diolch i ti, Iola,
Cenhades dda y Llan,
Cymera egwyl bellach,
Rwyt wedi gwneud dy ran.
Mwynha y dathlu heddiw,
‘Saith deg’ wyt, medda rhai,
A’r gwydra’n taro naill a’r llall
Ar benblwydd Iola Mai.


Dros ugain mlynedd yn ôl, dwn i ddim a ydy o’n cofio, fe ges i ‘fenthyg’ nifer o hen gyfrolau o’r ‘Cymru Coch’ (golygydd O.M. Edwards) gan Wil. Mae nhw’n dal yn saff ar fy silffoedd! Ymysg y rhain, roedd llyfr nodiadau clawr caled o’r eiddo ‘John Thomas, 88, High Street, Blaenau Ffestiniog (1894)’. Mae hwn yn llawn o farddoniaeth a phytiau o ysgrifau difyr yn llawysgrifen daclus y perchennog.

Edrychais ar gyfrifiad 1901, a dod ar draws y manylion canlynol:
‘John Thomas, Chwarelwr 31 oed a aned yn Ffestiniog
Margaret, ei wraig, 31 oed a aned ym Meddgelert
Dau o blant: Gladwen (2 oed) a Thomas John (11 mis)
Tybed a ŵyr rhai ohonoch chi’r darllenwyr rywbeth amdano?

Gan mai sôn am gerddi cymdeithasol a wnaf y mis hwn, dyma flas o gynnwys casgliad J.T.

Pont Maentwrog. Llun Paul W

Englynion i’r Mri. David Roberts, Glan yr Afon a Henry Jones, Dolymoch wrth edrych ar bont ododog a godwyd gan y ddau dros Afon Dwyryd, yr hon sydd gampwaith celfyddydol y ganrif hon ...

Rhyw bont hynod ar bentanau – godwyd
Dan grogedig didau;
Ei phreiffion, dynion gadwynau,
A ‘screw’ o’i hôl i’w sicrhau.


Hir rodfa, trigain troedfedd – o gyrraedd
Y garwyllt li’ llwydwedd,
A di-syfl, gwawdia o’i sedd
Y ‘Ddwyryd’ a’i chynddaredd.


Pont ‘Harri,’ pa anturiaeth – a luniwyd,
A lanwa’r gwasanaeth?
Ei nerth, ei phris, ni thraetha ffraeth
Huawdledd naw cenhedlaeth.


Athrylith Harri welaf, - a dyfais
Dafydd ar ei heithaf,
Yn y dernyn cadarnaf
O berffaith gampwaith a gaf.


Yr awdur oedd un a alwai’i hun yn ‘UN O’R MAEN’. Prydydd lleol, a chynganeddwr sicr ei grefft - o Faentwrog o bosib?

Mewn Talwrn, rhyw bymtheng mlynedd yn ôl, cofiaf weithio’r englyn canlynol:

CRAIG - Pulpud Huw Llwyd yn Afon Cynfal, islaw fy nghartref
Arhosaist drwy yr oesau - i herio
Cerrynt y rhaeadrau;
Onid brych yw mywyd brau
Ar haen un o’th ronynnau?
Pulpud Huw Llwyd ynghanol llif Afon Cynfal. Llun Tecwyn V Jones

Yn llyfr nodiadau J.T., deuthum ar draws yr englynion canlynol i’r Pulpud gan brydydd a alwai ei hun yn ‘PEDR DULAS’ – nad ydy lawn cystal cynganeddwr â’r bardd a ganodd i Bont Maentwrog:

Areithfa o raddfa oer ryfedd – o graig,
Un ddi-gryn a llyfnwedd,
Mewn ceunant certh a serthedd
Yn groes i far, ungris ni fedd.


Y bardd uwch aig ar y graig fu – yn aros
Am oriau heb gysgu,
Trwy’r nos heb un diddos dŷ,
Brwd awydd i brydyddu.


Y Saeson, lu hylon ddaw – gan nythu
Ar areithfa islaw;
Dibyn a’i frochlyn sy’n fraw,
Yna’i genlli ddiganllaw.


Pur eglur mai peryglus – yw rhodio
Ar hyd llechwedd echrys,
A rhai’n dod ar ormod brys
I’w boddi, mae’n wybyddus.


Gwyliwch nad ewch i’r gwaelod! – Y crochlyn
Crychlas sydd mewn cysgod
Serth lithrig, mae’n beryg bod
Rhai’n welw yn ei waelod.


-----------------------------------------------------

Gallwch ddilyn y  gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

26.7.16

Blwyddyn gyda’r Dref Werdd

Gwydion ap Wynn, Rheolwr Prosiect y Dref Werdd, yn edrych yn ôl ar flwyddyn gyffrous.

Mae’n anodd coelio fod blwyddyn wedi gwibio heibio ers i brosiect Y Dref Werdd ail-gychwyn eto, ond hefyd gall rhywun ddeall pam wrth ystyried y holl waith sydd wedi cael ei wneud yn datblygu'r cynllun sydd wedi cael ei ariannu gan Gronfa’r Loteri Fawr i “Ddatblygu Tref Werdd Ddyfeisgar”.

Mae cymaint wedi digwydd gyda phob prosiect rydan ni’n gweithio arno, gyda nifer dda o bobl Bro Ffestiniog wedi derbyn cymorth gyda’r gwaith ynni, cyfleoedd gwirfoddoli a llawer o blant y Fro yn cymryd rhan mewn sesiynau addysg, a chyda’n cwrs newydd, Cynefin a Chymuned.

Dros y flwyddyn, rydan ni wedi bod  yn ceisio lleihau biliau ynni  yn yr ardal ynghyd ag allyriadau CO2.

 Mae nifer o dechnegau gwahanol wedi cael eu cyflwyno i helpu arbed arian yn eich cartrefi:
·         Gosod amseryddion cawod i leihau'r amser rydych yn treulio ynddi
·         Cyfnewid eich bylbiau arferol am rai LED, a
·         Gosod ffoil arbennig tu cefn i reiddiaduron.

Un o’r pethau mwyaf llwyddiannus oedd  y gwaith hwyluso a hyrwyddo ceisiadau am  y ‘Warm Home Discount’, sydd yn ad-daliad o £140 oddi  ar y biliau trydan. Mae’r Dref Werdd wedi helpu bron i 100 o bobl ym Mro Ffestiniog gyda’r cynllun yma sydd yn gwneud arbedion o bron i £14,000!

Mae dros 30 o denantiaid a pherchnogion tai wedi cael eu cyfeirio at gynllun Nyth/Nest – rhai wedi cael system wresogi newydd sbon danlli am ddim!


Ar ochr amgylcheddol y cynllun, rydan ni wedi bod yn brysur yn sicrhau ein bod yn parhau gyda’r gwaith o oruchwylio ein hafonydd gwerthfawr gyda diwrnodau yn glanhau sbwriel o Afon Barlwyd a’r Dubach. Anodd coelio bod 'na gymaint o wastraff yn ymgasglu’n y dyfroedd yma, ond diolch i waith caled ein gwirfoddolwyr a’n partneriaid, mae’r ddwy afon yma yn edrych yn llawer glanach heddiw.

Yn ogystal â’r diwrnodau glanhau, rydan hefyd yn brysur yn cynllunio ein brwydr yn erbyn clymog Siapan, neu llysiau’r diafol (Japanese knotweed) sy’n tagu rhai o’n hafonydd a mannau eraill. Mae’r planhigyn yma yn achosi niwed mawr i blanhigion brodorol Bro Ffestiniog a hefyd yn gallu bod yn broblem fawr os ydi o’n tyfu yn eich gardd. Ein bwriad yw hyfforddi ac achredu ein gwirfoddolwyr i ddelio â’r planhigion hyn. Felly, os oes gennych broblem gyda llysiau’r diafol, dewch i gysylltiad â’r Dref Werdd!

Planhigyn arall sydd ddim yn perthyn i’r ardal yw’r Rhododendron ponticum. Er ei fod yn hardd dros ben ym Mehefin, yn ei flodau pinc, dim ond am ryw fis mae o’n para. Mae’r rhywogaeth ymledol yma yn dangos ei wir liwiau drwy gydol y flwyddyn wrth amddifadu'r tirwedd o faeth gwerthfawr.  Unwaith eto, gyda chymorth ein gwirfoddolwyr gwerthfawr, rydan wedi cychwyn ei reoli ar safle yn Nhanygrisiau - ger y Hen Felin - wrth dorri a chlirio, ac wedi cyflogi swyddogion o Cadw Cymru’n Daclus i drin y planhigion yn gywir drwy eu chwistrellu a thrin y stympiau. Rydan wedi clirio bron i 3 acer o dir erbyn heddiw - sydd yn llwyddiant mawr.Yn ail flwyddyn dau y Dref Werdd Newydd, rydan ni mewn trafodaethau gyda Llechwedd i ddelio â’r Rhododendron ar eu tir nhw.

Llwyddiant arall yw’r sesiynau Cynefin a Chymuned i blant y Fro. Dros gyfnod o dri mis, bu 15 o blant yn cael cyfle i ddysgu am amrywiaeth o bynciau, yn cynnwys bywyd gwyllt, hanes, treftadaeth a daeareg, a hynny trwy gymryd rhan mewn gweithgareddau yn yr awyr agored megis sesiynau ‘ysgol-goedwig’, chwilota am a choginio bwyd gwyllt, dringo, a theithiau cerdded gydag arbenigwyr lleol. Bydd arddangosfa o wahanol luniau’r plant yn Siop Antur Stiniog ym mis Medi.

Cewch glywed am holl weithgaredd Y Dref Werdd yn Llafar Bro trwy gydol ail flwyddyn y prosiect.
---------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2016.
Dilynwch hanes y Dref Werdd efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.



24.7.16

Bwrw Golwg -Cadwaladr Roberts

Cyfres achlysurol yn edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Y tro hwn, erthygl ddifyr a pherthnasol arall gan W. Arvon Roberts.

CADWALADR ROBERTS - PENCERDD MOELWYN

Rhaid cychwyn drwy ganu clodydd cymdogaeth y Blaenau am ei dilyniant niferus o wŷr a merched a enillodd enwogrwydd iddynt eu hunan yn ogystal a man eu genedigaeth fel cerddorion, beirdd a llenorion, yn enwedig rhwng y blynyddoedd 1836 a’r 1920au.
“Y mae rhai ohonynt a adawodd enw ar eu hôl, ond y mae eraill nad oes iddynt goffadwriaeth.” (Ecclesiasticus 44)
A pherthyn i’r dosbarth cyntaf a enwid oedd Cadwaladr Roberts (Pencerdd Moelwyn), o Danygrisiau. Ac mae’n ofidus gennyf imi golli’r cyfle y flwyddyn diwethaf i dynnu sylw’r wasg Gymraeg i nodi canmlwyddiant marwolaeth y cerddor dawnus hwnnw, un oedd mor adnabyddus yng Nghymru a thu hwnt yn ei ddydd.

Ganwyd ef yn yn y flwyddyn 1854 yn Nhŷ Capel Bethsaida (A, adeiladwyd 1838), Tanygrisiau, yr hynaf o bum plentyn Robert a Jane Roberts, Aelgoch, (Jane Griffith o Dremadog gynt). Priododd ei rieni ar Fai 21, 1853.

Roedd tad Cadwaladr yn ddiacon yn Bethsaida. Bu farw’n ddisymwth o frawychus pan syrthiodd darn o graig arno yn Chwarel y Moelwyn, o gylch Llyn Stwlan. Dyma deulu a fu’n golofnau i’r achos Annibynnol yn Nhanygrisiau, yn arbennig iawn gyda cherddoriaeth a chaniadaeth y cysegr. Deuai canu ac arwain canu yn rhywbeth naturiol i’r rhieni a’u plant. Amlygodd Robert C. Roberts (Eos Moelwyn 1859-1890), sef brawd Cadwaladr, fel datganwr da hyd nes y torrwyd ef i lawr yn gynnar, ac yntau ar ganol datblygu.

Ychydig o fanteision addysg a gafodd Cadwaladr, ac er mwyn cynnal y teulu, gorfodwyd iddo fynd i weithio yn y chwarel yn bur ifanc. Cyfarfu â damwain wrth ddilyn ei orchwyl, - damwain a’i gadawodd ef yn gloff am weddill ei oes. Cafodd ei ddwyn i fyny yng Nghapel Carmel (A), Tanygrisiau (codwyd yn 1863), lle daeth yn ddiacon tua 1885.

Yn ugain oed, pan ymadawodd John W. Jones, Tŷ Newydd, am Batagonia (hynny yn 1874), dewiswyd Cadwaladr Roberts, Aelgoch (pryd hynny) yn arweinydd y gân yn ei le. Cryn beth i ddyn ifanc oedd cymryd lle gŵr o brofiad a safle William Jones. Dewiswyd Owen T. Roberts yn Is-Arweinydd a bu yntau’n gymorth effeithiol hyd nes iddo ef ymfudo i’r Unol Daleithiau. Cymerwyd ei le yntau gan William S. Roberts, brawd arall i Cadwaladr, ond gadael yr ardal fu ei hanes yntau hefyd, a dewiswyd ei frawd arall, Robert i lenwi’r swydd. Yn anffodus bu farw yn 32 mlwydd oed, ond dychwelodd William S. yn ôl o’r America i ail-afael yn ei waith.

Llafuriodd Cadwaladr Roberts yn galed a ffyddlon, a bu ei ddylanwad fel arweinydd y gân yn gymorth i ddyrchafu caniadaeth y cysegr yng Ngharmel:
‘... a’r peth cyntaf a wnaeth ar ôl dechrau arwain Côr Carmel oedd didoli’r eosiaid oddi wrth y brain. Roedd pawb eisiau bod yng Nghôr Carmel, ond nid oedd gan Cadwaladr le i bawb.’ 
medd y diweddar Ernest Jones, Blaenau Ffestiniog.

Yn Ebrill 1885, priododd Miss Maria Williams, a ddaeth i’r ardal o Fae Colwyn i wasanaethu fel prifathrawes yn Ysgol y Bwrdd (Adran y Babanod) yn Nhanygrisiau. Bu hithau yn gerddores wych ac yn fanteisiol iawn i’r canu yng Ngharmel.

Daeth Cadwaladr i fwy o amlygrwydd ar ôl iddo sefydlu Côr Meibion y Moelwyn a’r Côr Undebol cyn hynny. Enillodd gannoedd o bunnoedd mewn gwobrwyon ynghyd â dwy gadair, dwy goron, cwpanau, ffyn arwain, tlysau, a.y.y.b. mewn eisteddfodau lleol, taleithiol, a chenedlaethol.

Yn Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog ym 1898, cafodd ei urddo fel ‘Pencerdd Moelwyn’. Un o’i edmygwyr mwyaf oedd Syr Osmond Williams (1849-1927) Llanfihangel-y-Traethau.

Trwyddo ef, cafodd Côr Meibion y Moelwyn ganu o flaen y Brenin Edward VII, ar fwrdd y Pleserfad Brenhinol yng Nghaergybi yn 1907, ac yna o flaen Siôr V yn Aberystwyth. Yn 1920, anturiodd Cadwaladr Roberts a’i gôr meibion dros yr Iwerydd, ar daith drwy’r Unol Daleithiau. Roedd y côr hwnnw rhwng 70 a 80 o aelodau mewn rhif, ond rhaid fu dewis ychydig dros ugain o’r lleisiau gorau.
Y flwyddyn ganlynol, teithiodd y côr i Ganada ar daith casglu arian i Gronfa Goffa Edward VII - cronfa oedd i hybu cais i ddileu’r pla gwyn. Yn ychwanegol at hynny, bu’n deyrngar iawn i Gylchwyl Gerddorol Harlech ar ôl ei hail-gychwyn yn 1910.

Gwasanaethodd mewn cannoedd o gyngherddau elusennol tuag at gynorthwyo’r tlawd a’r anghenus. Yn ‘Y Dysgedydd’ yn 1891, cwynai fod y canu cynulleidfaol mewn sefyllfa isel iawn. Dau beth oedd i gyfrif am hynny yn ei ôl ef:

(1) Esgeulusder y cantorion;
(2) Y lle israddol a roddwyd i’r canu mewn cymhariaeth â’r rhannau eraill o’r gwasanaeth – mai dim ond rhywbeth i lenwi bwlch oedd y canu.

Roedd angen cael “mwy o amrywiaeth yn y canu, yn ogystal â sefydlu cyfarfod canu cyson a rheolaidd”, yn nhyb Cadwaladr Roberts.

Tua 1908, dyrchafwyd ef yn Ynad Heddwch. O ran ei ddaliadau gwleidyddol roedd yn Rhyddfrydwr i’r carn. Bu farw o’r darfodedigaeth ar Fehefin 14, 1915, a hynny’n ei gartref - Bodlondeb, Tanygrisiau - yn dilyn cystudd maith a phoenus. Roedd yn 61 mlwydd oed. Claddwyd ef ym mynwent Sant Mihangel, Ffestiniog. Canodd Côr y Moelwyn wrth ymyl y tŷ, a chanwyd ar hyd y ffordd gan Gôr Carmel. Roedd hynny’n rhywbeth oedd yn ddigon naturiol i’w wneud mewn angladd ‘Pencerdd’.
Delwedd o wefan Cymru1914. Dolen isod

Adroddir yn ‘Y Drych’ (1994), fod dwy o’i ddisgynyddion, sef ei nithoedd, y chwiorydd Jane Kimball a Blodwen Williams, yn byw yn Utica, Efrog Newydd, a’r ddwy y flwyddyn honno yn eu nawdegau. Bu iddynt ymfudo o Danygrisiau yn 1909.
---------------------------------------------

Ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Mehefin 2016.

Gallwch ddilyn cyfres Bwrw Golwg gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


Hanes angladd Pencerdd Moelwyn yn y gyfres Stolpia.

Cymru 1914


22.7.16

Tiwnio'r Tannau

Hanes gwahodd yr Ŵyl Cerdd Dant i Stiniog, gan Iwan Morgan

Ym mis Mai, galwyd cyfarfod cyhoeddus yn Neuadd Ysgol y Moelwyn gan John Eifion, trefnydd y Gwyliau Cerdd Dant. Daeth criw bychan at ei gilydd a phenderfynwyd yn unfrydol i wahodd yr Ŵyl i’r dref yn 2018.

Mae Gŵyl Cerdd Dant Cymru yn un o wyliau ‘un diwrnod’ mwyaf Prydain os nad Ewrop, a theimlad llawer ohonom ydy ei bod hi’n fraint ac anrhydedd cael ei gwahodd yma am y tro cyntaf yn ei hanes. Tuedd yr Eisteddfod Genedlaethol a Phrifwyl yr Urdd, pan gaiff ei gwahodd gennym ni’r Meirionwyr, ydy dewis y Bala neu Ddolgellau fel lleoliad. Dyma gyfle i ni, garwyr ‘Y Pethe’ estyn croeso ‘Stiniog i Ŵyl genedlaethol mor safonol.

Iwan a Chôr Cerdd Dant LLIAWS PRYSOR

Pan oeddwn yn olygydd Llafar Bro o Fedi 1988 hyd Fehefin 1990, erthygl a gyflwynais ar dudalen flaen Rhifyn 146 (Hydref 1988) oedd un am ‘Ŵyl y Cerdd Dantwyr’. Roedd honno ar fin cymryd lle ym Mhwllheli ymhen y mis. I’r dref honno yr aiff ym mis Tachwedd eleni:
“Bydd Gŵyl Cerdd Dant Genedlaethol Cymru yn cymryd lle ym Mhwllheli ... a bydd nifer o selogion cerdd dant a chanu gwerin o Gymru benbaladr yn tyrru yno. Tro’r De fydd hi’r flwyddyn nesaf (1989), a Phontrhydfendigaid fydd y gyrchfan, yna, fe fydd hi’n dro i’r Gogledd i wahodd drachefn.
Beth yw barn darllenwyr
Llafar Bro tybed am ei gwahodd hi i’r Blaenau ym 1990?

Yn sicr, fe fu’r ardal yn un o gadarnleoedd y grefft ar hyd y blynyddoedd. Onid yn y fro hon y rhoddwyd bri ar ganu gyda’r tannau’n y dyddiau cynnar? Daw enw sawl arloeswr i’r cof –
David Francis, y telynor dall, Dewi Mai o Feirion, William Morris Williams, Ioan Dwyryd, J.E.Jones, Maentwrog – i enwi ond ychydig. Rhoes Gwenllian Dwyryd oes o wasanaeth i’r grefft, ac mae’n dal i’w hybu o hyd. Mae Mona Meirion ac Einir Wyn Davies – dwy sy’n enedigol o’r Llan – ymhlith cyfeilyddion enwoca’r genedl – ac mae eu henwau i’w gweled fel telynoresau yn rhestrau testunau’r naill ŵyl genedlaethol ar ôl y llall ..... Beth amdani felly?”
[‘Llafar Bro’. Rhifyn 146 ... Hydref 1988]

Ddaeth hi ddim i’r Blaenau ym 1990. Fe aeth yn hytrach i Fangor. Cofiaf drafod y mater efo’r cyn-Drefnydd, Dewi Prys Jones, Llangwm, a doedd o ddim yn teimlo fod ei lleoli’n y Blaenau’n addas y pryd hwnnw.

Bellach, mae amgylchiadau wedi newid, a gallwn, mi allwn ei chynnal yma ar gampws Ysgol y Moelwyn.

Estynnwn wahoddiad i gymaint ohonoch ag a fedr ddod ynghyd i’r cyfarfod nesaf [gweler isod].

Does dim rhaid i chi fod yn gerdd dantwyr, yn delynorion, yn gantorion gwerin, yn llefarwyr nac yn ddawnswyr gwerin.

Os ydych yn caru pethau gorau’r diwylliant Cymreig ac yn fodlon gweithio dros eu hybu, neu os oes gennych awgrymiadau am ddulliau codi arian neu ddiddordeb mewn stiwardio, apeliwn yn daer am eich cefnogaeth.

Rydw i’n siŵr na fyddwch chi’n difaru cael bod yn rhan o dîm lleol fydd yn fodd i roi statws cenedlaethol i’r hen dre unwaith eto ac i ddod ag atgyfnerthiad bychan i’r economi leol.

**********************
Ymddangosodd yr uchod yn rhifyn Mehefin 2016.
A'r diweddariad isod yn rhifyn Gorffennaf 2016.

Gŵyl Cerdd Dant Blaenau Ffestiniog a’r Cyffiniau 2018

Mae’r dyddiad wedi’i osod a’r pwyllgor gwaith wedi dechrau ar y trefnu sylweddol sydd o’u blaen. Cynhelir gŵyl undydd mwyaf Cymru yn Ysgol y Moelwyn ar ddydd Sadwrn y 10fed o Dachwedd, 2018.

Penodwyd Iwan Morgan yn gadeirydd, a fo fydd yn llywio’r gwaith cynllunio, ochr yn ochr â threfnydd Cymdeithas Cerdd Dant Cymru, John Eifion.

Cytunodd pawb oedd yn y cyfarfod ar yr 22ain o Fehefin i wasanaethu ar un o’r chwech is-bwyllgor:
cerdd dant; 
canu gwerin; 
dawns werin; 
telyn; 
llefaru; 
cyllid a chyhoeddusrwydd, 
ond mae angen mwy o enwau i sicrhau llwyddiant y trefniadau. Byddwn angen cymorth pawb yn y gwaith hwyliog o gasglu arian a threfnu gŵyl lwyddiannus.

Be’ amdani gyfeillion, ydych chi’n fodlon cefnogi? 

Bydd y cyfarfod nesa’ ar Nos Fawrth, y 27ain o Fedi eleni, am 7.30 o’r gloch, yn Ysgol y Moelwyn.

Dewch draw, mae croeso i bawb. Nid oes angen i chi fod yn gerdd-dantiwrs; yn gerddorion; nac yn ddawnswyr gwerin! Os oes gennych ddiddordeb yn nhraddodiadau Cymru, ac eisiau gweld Bro Ffestiniog yn cael sylw haeddianol yn y cyfryngau, dewch i gyfrannu. Diolch. -PW

20.7.16

Ein Hamgylchedd

Erthygl o rifyn Mehefin 2016, gan Mari Williams, blwyddyn 5, Ysgol Maenofferen.

Yr amgylchedd ym Mlaenau Ffestiniog
Ein thema eleni oedd ‘Pa mor wyrdd yw Blaenau?’.  Buom  am dro rownd y stryd i ofyn wrth bobl am eu barn nhw am Flaenau Ffestiniog wrth lenwi holiadur gyda Miss Trappe.  Roedd yn amlwg fod llawer iawn yn ailgylchu yn ddyddiol.

Cawsom bleser o gael ymweliad i'r ysgol gan y Dref Werdd i helpu ni i ateb ychydig o gwestiynau oedd gennym wedi eu paratoi. Fe atebodd Gwydion lawer o gwestiynau am pa mor wyrdd yw Blaenau Ffestiniog.
_____________________________________________________________________________
Y Blaenau yw un o’r trefi hefo lleiaf o goed yng Nghymru - allan o 220 o drefi! 
_____________________________________________________________________________

Mae yna broblem hefo’r  Rhododendron a’r clymlys Siapan (Japanese knotweed) gan eu bod yn tyfu ym mhob man.

Mae rhai pobl yn y gawod am tua 10-30 munud, ond nododd Gwydion y gall teulu o bedwar arbed £400 y flwyddyn, a’r unig beth fyddai raid ei wneud ydi treulio dim ond 4 munud i mewn ynddi.

Mae pobl leol yn garedig ac yn gwella iechyd yn yr afonydd drwy gasglu sbwriel.  Dywedodd Gwydion fod y Dref Werdd wedi caslgu 5 sgip yn llawn o sbwriel mewn dau ddiwrnod o lanhau afonydd. Mae hynny tua 30 tunnell! Mae angen cadw’r afonydd lleol yn lân e.e Afon Bowydd, neu bydd y llygredd yn mynd i’r môr ac yn achosi mwy o broblemau i’n natur.

Llanast yn Afon Bowydd. Llun Paul W
Mae 2,600 o dai yn y fro, felly mae’n anodd  iawn cael pawb i fod yn wyrdd! Ond mae llawer o bethau yn helpu e.e. mynd â phethau i’r Ganolfan Ailgylchu a cherdded yn lle mynd mewn car o hyd. 

Yn y parc, sylwais fod sbwriel plant a phobl ar y llawr ac yn y gwrychoedd. Nid yw hyn yn deg i rai sydd eisiau chwarae yn ddiogel. Hefyd roedd yna ganiau cwrw ar hyd y gwrychoedd tu allan i Westy Tŷ Gorsaf. Mae llawer o finiau yno, ond ddim yn cael eu defnyddio! 

Yn fy marn i, dylai pawb ailgylchu a pheidio taflu sbwriel ar y llawr. Credaf y dylai pobl edrych ar ôl ein hamgylchedd drwy ailgylchu dillad yn y banc priodol neu roi hen ddodrefn yn y Ganolfan Ailgylchu yn lle eu taflu nhw wrth y rheilffyrdd neu yn ein gerddi. Dydy hyn ddim yn neis i ni na’r bobl sy’n dod i'r Blaenau ar wyliau.

Yn fy marn i, mae Blaenau Ffestiniog yn dref ‘werdd’, ydy, ond mae lle i wella – yn arbennig yn y parc ac wrth ymyl Siopau fel Eurospar a’r Co-op - lle mae pobl yn prynu bwyd ac yn taflu llawer o’u sbwriel ar y llawr.
-------------------------------------

Braf ydy cael croesawu erthygl gan un mor ifanc – diolch o galon i Mari am fynegi ei barn mor loyw. Dal ati Mari!

18.7.16

Colofn y Merched -rysetiau hafaidd

Pennod flasus arall o gyfres Annwen Jones

Hufen ia iogwrt a ffrwythau
8 owns o eirin Mair neu gwsberins
8 owns o fafon neu gyrains coch
12 owns o iogwrt naturiol
4 llwy fwrdd o siwgr brown

Coginiwch yr eirin Mair mewn ychydig ddŵr am tua 15-20 munud (neu rhowch yn y meicrodon am 6 munud ar y pwer uchaf).

Gwnewch ‘puree’ o’r ffrwythau i gyd, ac yna ychwanegwch yr iogwrt. Cymysgwch eto gan roi’r siwgr i mewn i felysu. Rhowch mewn tun bas a rhewi hyd nes yn caledu o amgych yr ochrau.

Curwch yn dda eto ac yn ail rewi.

Sorbet cyrains duon

Pwys o gyrains duon
6 owns o siwgr
2 lwy de o sudd lemwn
Cogniwch y ffrwythau hefo 6 llwy fwrdd o ddŵr nes yn feddal. Rhowch drwy’r gogor.

 Rhowch y siwgr mewn hanner peint o ddŵr a berwch am 10 munud. Oerwch ac ychwanegwch y sudd lemwn.

Cymysgwch hefo’r puree cyrains duon a’i wneud i fyny i beint a chwarter efo dŵr. Gorchuddiwch, a rhewi am ¼ awr.

Curwch a’i rewi eto am yr un amser.
Yna gwnewch yn yr un modd am y trydyd tro.


Dip Siocled
2 bar siocled a thaffi meddal
4 owns o siocled plaen
5 owns o hufen dwbwl
Torrwch y siocled i gyd a’i doddi efo’r hufen tros bowlen neu sosban o ddŵr berw. Defnyddiwch yn gynnes hefo ffrwythau’r haf i’w towcio ynddo.
----------------------------------------

Cyhoeddwyd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


Lluniau- Paul W

16.7.16

Taith arbennig #hogiallechenlas

Heddiw, mae tri o hogia Stiniog yn cychwyn ar antur anhygoel. Pob lwc iddyn nhw ar daith fythgofiadwy. 

Cafwyd brecwast ffarwel fore dydd Gwener, Gorffennaf 15, wrth i dri llanc ifanc o’r Blaenau - Connaire Cann, Steven Price ac Iwan Williams, o dan yr enw -‘Hogia Llechan Las’ baratoi am daith o 10,000 o filltiroedd o Gaffi’r Llyn yn Nhanygrisiau i Mongolia!


Mae'r siwrna’ yn cychwyn yn swyddogol o drac rasio Goodwood ar ddydd Sadwrn Gorffennaf 16. Fe fyddan nhw’n mynd drwy Ffrainc, Gwlad Belg, Yr Almaen, Denmarc, Sweden, Norwy, Rwsia, Kyrgystan a Mongolia, ynghyd â 250 arall o geir o bob cwr o’r byd.

Mi fydd y daith yn cymryd yn agos i chwe wythnos i’w chwblhau ac maent wedi prynu ‘Nissan Micra’ yn barod at yr orchwyl – car, meddai Iwan, y buasech yn mynd â’ch nain i siopa ynddo!!

Maent eisoes wedi cael llawer o noddwyr i’w cefnogi a byddent yn ddiolchgar iawn am unrhyw gyfraniad tuag at eu hymdrech.

Bydd pob ceiniog a gyfrennir yn mynd tuag at elusen ‘Macmillan’ – achos teilwng iawn ac yn agos at galon llawer iawn ohonom. Maent yn ddiolchgar iawn i bawb a’u noddodd ac mae’r safle we, sef www.justgiving/com/iwanwilliams-3  yn dal ar agor, neu mi gewch eu noddi drwy unrhyw berthynas teuluol i’r hogia os dymunwch.

Pob lwc i chwi,  hogia, a dymuniadau gorau am siwrna’ bleserus i gefnogi achos mor dda.

Maent wedi addo cadw cofnodion dyddiol o’r siwrna a gobeithio yn fawr y cawn flas ohono yn Llafar Bro ar eu dychweliad.
--------------------------------------

Addasiad ydi'r uchod o erthygl a ymdangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2016.
 
Yn wir, mae Llafar Bro yn edrych ymlaen i gyhoeddi hanesion yr hogia', ond os na fedrwch aros tan hynny, gallwch ddilyn eu hynt ar eu tudalen Gweplyfr/facebook

Mae ganddynt gyfri' Trydar/twitter hefyd-


Clip o'r hogia ar raglen HENO S4C


14.7.16

Sgotwrs Stiniog -egarych werdd

Erthygl arall o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Dyma hi’n fis Gorffennaf arnom unwaith eto fel sgotwrs y fro. “A’r hirddydd ar ei harddaf” fel y dywed un bardd.

Gobeithio y cawn ni fis Gorffennaf go iawn eleni. Dyma brif fis y sgota nos am frithyll; mis y rhwyfwr a’r egarychod; mis y mae iddo’i awyrgylch a’i hyd a’i ledrith unigryw ei hun.

Egarych werdd Pen-ffridd. Llun Gareth T. Jones, o lyfr Emrys Evans 'Plu Stiniog' 2009.

Tydw i ddim yn cofio a fu imi roi yr englyn a ganlyn gan J. Glyn Davies yn y golofn o’r blaen. Efallai imi ei chynnwys ryw dro yn y gorffennol. Ta waeth, dyma hi, pa’r un bynnag, yn gameo bach mewn cynghannedd, wedi’i gloi mewn pedair llinell, i’r ‘Genweiriwr

Ac yn awr y genweiriwr, - a’i gi draw
Gyda’r hwyr wrth grychddwr;
Rhyw rith llwyd o freuddwydiwr,
Ara deg wrth odre dŵr.
Yr hanes diweddaraf a daeth i Swyddfa Sgotwrs Stiniog ydi am sgotwr o’r Manod, sy’n byw mewn rhan go ‘glyd’ o’r ardal, yn aelod ar un adeg o dîm Cymru ac yn dal un o’r ‘Padelli Rhosyn’.

Yn ystod un o nosweithiau olaf mis Mehefin aeth i Lyn Conwy am y naid nos gan feddwl cael noson ddedwydd o bysgota. Ond cyn iddo gymaint a rhoi pluen yn y dŵr, mewn rhan arbennig a elwir y ‘Badell Fawr’, sangodd ar un o gerrig lithrig y lle, ac aeth dros ei ben a’i glustiau i mewn i’r llyn. Roedd cyn wlyped ag y gwnai dŵr ef, ac yn ôl un tyst diogel iawn ei dystiolaeth a’i gwelodd – yn debyg iawn i hen jacdo wedi gwlychu a’i blu ar chwâl. Ac felly, adref fu ei hanes, heb naid nos, heb bysgodyn, ac fel y dywed Dic Jos mewn englyn: “A’i din yn wlyb odano.” 

Fel yr ydw’i wedi grybwyll o’r blaen yn y golofn hon, ychydig iawn o sgotwrs fyddai’n ei glywed erbyn heddiw yn son ac yn crybwyll ‘egarychod’.

Roedd y plu yma’n bwysig iawn gan yr hen sgotwrs, yn arbennig felly ym mis Gorffennaf, pan yn pysgota yn y nos ac yn ystod y dydd.

Rwyf wedi cynnwys ambell i batrwm o blith yr egarychod yn y golofn o dro i dro, fel, er engraifft, egarych gochddu, egarych dyfrgi, egarych melyn budr, ac un neu ddwy arall.

Flynyddoedd yn ôl, bellach, pan yn sgwrsio am bysgota hefo Dafydd Dafis Penffridd, y cawiwr o’r Manod, cefais ganddo nifer o batrymau plu.

Yn eu plith mae yna batrymau rhai o’r egarychod y byddai ef yn eu cawio ac yn eu pysgota yn llynnoedd yr ardal, ond yn y ddau Lyn Gamallt yn bennaf.

Dyma un o’r patrymau hynny (llun uchod):

Bach. Maint 12. Bach y math ‘sproat’ a ddefnyddai.
Corff. Blewyn morlo wedi’i lifo’n wyrdd golau, ac hwnnw wedi’i amgylchu a chwíl (cynffon paun). Gwneud y corff yn fain ac yn weddol fyr.
Traed. Bôn-du-blaen-melyn. Dyna fel y byddai ef yn disgrifio y rhai fyddwn ni heddiw yn eu galw yn ‘bajar’.
Adain. Rhegen-yr-yd yn wreiddiol. Gwneud yr adain o bluen iar o liw melynaidd gwan.

Fel arfer byddid yn rhoi yr egarychod ar y blaen-llinyn un ai yn agosaf at law neu yn bluen ganol.
Fe fyddwn i’n falch iawn pe byddai rhai o sgotwrs yr ardal yn mynd ati hi i gawio y patrwm uchod ac yna dal gyda o. Mi fyddwn i’n falchach fyth o gael gwybod am hynny. Anfonwch air.
-------------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 1998.
Dilynwch gyfres Sgotwrs Stiniog efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

12.7.16

Mil Harddach Wyt -chwynnu, tocio, a bwydo

Yn yr ardd.
Cyngor amserol gan Eurwyn Roberts, Meithrinfa Blodau'r Felin. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 1998.

Yn yr ardd lysiau
Hau moron eto a phys math cynnar. Hefyd hau bresych ar gyfer y gwanwyn.

Codi nionod bach (sets) a’u sychu ar gyfer eu defnyddio yn y gaeaf.

Bydd angen chwynu yr ardd lysiau yn gyson yn enwedig ar ôl tywydd gwlyb.

Yn y ty gwydr

Bwydo’r tomatos un waith yr wythnos gyda gwrtaith sydd yn uchel mewn potash (ee Phostrogen).
Mae’n rhaid hefyd gwylio am y pry gwyrdd a'u trin (efo bys a bawd, neu chwistrellu, yn ôl eich anian) fel bo’r angen. Gall y pry gwyn fod yn fwy o broblem gan na wnaiff y chwistell ddim ond lladd y pry, ac felly gadael yr wyau ar y dail a gan ei bod yn deor bob rhyw bedwar diwrnod mae angen chwilio yn aml.

Mae planhigion marigolds (tagetes) yn arbennig yn atal rhyw gymaint rhag i’r pry gwyn ddod i’r tŷ gwydr ac mae yn rhaid eu plannu yn yr un pridd a’r tomatos.

Pan mae’r tywydd yn boeth mae’n werth rhoi dŵr ar y llwybr yn y tŷ gwydr.

Mae hyn yn wirioneddol werth ei wneud os ydych yn tyfu ciwcamerau: ma're rhain yn hoff iawn o leithder yn yr aer.

Yn yr ardd flodau
Gwaith pwysig y mis yma yw mynd drwy'r ardd flodau a thorri’r rheini sydd wedi darfod, i’w hatal rhag cynhyrchu had ac felly byrhau y tymor blodeuo. Mae angen hefyd torri blodau ar y pys per yn gyson. Mwya’n y byd o flodau a dorrir mwya’n y byd o flodau y cewch chi ar y planhigion.

Bwydwch yr ardd hefo gwrtaith uchel mewn potash, a thocio llwyni sydd wedi gorffen blodeuo megis banadl a Wisteria.

Mae'n amser i gymryd toriadau oddi ar lwyni fel y tri-lliw-ar-ddeg a’r ffug oren (Philadelphus). Rhowch y toriadau mewn pot: mae’n fantais eu cadw mewn lle cynnes iddynt wreiddio ynghynt.


Cofiwch  hefyd peidio ac anghofio y fasged grog. Mae’n rhaid dyfrio'r rhain o leiaf unwaith y dydd; mwy efallai os bydd y tywydd yn boeth. Mae gwynt yn unig yn sychu basged grog.

Bwydo hefyd yn aml ddwy neu dair gwaith yr wythnos. Mae gwrtaith mewn rhai basgedi sydd yn para am dri neu bedwar mis. Os nad ydych wedi hau had blodau’r fagwyr (wallflower) a sweet William mae angen gwneud yn awr. Hau yn yr ardd a’u trawsblanu i resi rhyw wyth modfedd oddi wrth eu gilydd. Y man gorau os yn bosib yw lle yr ydych wedi codi tatws cynnar. Bydd angen symud rhain eto i’r ardd flodau er mwyn cael lliw yn yr ardd ddechrau’r haf nesaf.
------------------------------
Lluniau -Paul W.

Gallwch ddilyn y gyfres trwy glicio'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. Diolch i Eurwyn o Feithrinfa'r Felin, Dolwyddelan.

Mae llawer mwy o hanesion garddio yn Stiniog ar wefan Ar Asgwrn y Graig hefyd.

10.7.16

Peldroed. 1973--75

Ychydig o hanes y Bêl-droed yn y Blaenau. 
Parhau'r gyfres, yng ngofal Vivian Parry Williams (allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones.



1973-74
Enillodd Stiniog y bencampwriaeth eto ym 1973-74.  Wedi ennill Cwpan Gogledd Cymru, Cwpan Alves a Chwpan Cookson yn y tymor blaenorol - ynghyd ag ennill y bencampwriaeth - yr oedd pob gobaith tua diwedd tymor 1973-74 y gellid ennill y bencampwriaeth a'r ddwy brif gwpan eto, ond roedd Peter Rowlands wedi gadael a chyfnewidiadau wedi eu gwneud yn y tîm.

Roedd y dynion newydd a sicrhawyd yn rhai talentog dros ben.  Tony Hennetty, er enghraifft yn sgorio 33 gôl a Terry Smith (14). Felly hefyd Congerton, Folksman, Whelan, Ashton, Blackhall ac eraill.  Ond roedd rhyw elfen ar goll yn chwarae y Blaenau ym 1973-74, er iddynt orffen ar ben y tabl.

Er hynny cyrhaeddwyd ffeinal Cwpan Cookson a Chwpan y Gogledd.  Cymerodd dair gêm i Marine guro'r Blaenau yng nghwpan Lloegr a dwy i'r Rhyl eu curo am Dlws Lloegr.  Gwnaeth y Blaenau'n dda yng Nghwpan Cymru drwy guro Caernarfon, Pwllheli ac Aberystwyth cyn cael eu gorchfygu gan Wrecsam.

Yr oedd ystadegau Stiniog am eu gemau Cynghrair yn arbennig o dda.  Dim ond chwe gôl a sgoriwyd yn eu herbyn mewn 16 gêm gartref, ac ni enillodd neb yng Nghae Clyd. Crëwyd record hefyd drwy ennill 13 o gemau oddi cartref.  Clwb newydd yn y Gynghrair oedd Aelwyd Rhosllanerchrugog a chawsant fedydd tân gan Stiniog.  Curwyd hwy 6-0 yng Nghae Clyd a 7-0 yn y Rhos. Bu'r Blaenau yn ddi-drugaredd iawn efo Llandudno Swifts hefyd drwy eu curo 10-0 a 5-1.

Roedd Bill Conlon bron yn amhosib' i'w guro yn y gôl i'r Blaenau.  Chwaraewyd efo deg dyn yn erbyn y Rhyl pan gafwyd gêm gyfartal yng nghystadlewuaeth Tlws Lloegr.  Sgoriodd Billy Wiliams ddwywaith i gael sgôr o 2-2.  Yn yr ail-chwarae yn y Rhyl collodd Blaenau 3-4.

1974. Llun oddi ar Stiniog[dot]com

1974-75
Dros gyfnod maith iawn fe gollodd y Blaenau fwy o bwyntiau cynghrair i Borthmadog nag i unrhyw glwb arall ac yr oedd tymor 1974-75 ymysg y gwaethaf o berfformiadau Stiniog yn erbyn y Port. Yn eu dwy gêm collodd y Blaenau 0-5 a 0-6.  Y mae'n rhyfedd fel y mae patrymau yn ffurfio dros nifer mawr o gemau yn erbyn y clybiau.

O flwyddyn i flwyddyn bu clybiau y Rhyl a Chroesoswallt yn arbennig o anlwcus i Stiniog yn y cwpannau.  Wedi cael gêm gyfartal yn erbyn Croesoswallt yng Nghwpan Lloegr - hynny hefyd yn ddigwyddiad normal - aeth Stiniog i Groesoswallt a cholli 0-1 yn nhymor 1974-75.  Yng Nghwpan Cymru wedyn, dioddefodd y Blaenau eto pan ddaethant ar draws y Rhyl.

Cychwynwyd y tymor ar y dealltwriaeth bod cyllid y clwb braidd yn isel, ac y byddai'n ofynnol i gael gwasanaeth rhai chwaraewyr lleol.  Hyn yn y tymor yn syth ar ôl i'r tîm ennill y bencampwriaeth dair blynedd yn olynol. Wedi'r holl lwyddiant yn y Gynghrair ac yn y cwpannau ymddangosai fod cefnogwyr y Blaenau wedi dechrau colli diddordeb, ac yn tueddu i gadw draw o'r gemau.  Rheswm arall yn ddiau oedd ei bod yn ddrud iawn i gadw tîm cryf.

Bob Davies, gynt o Groesoswallt, â chysylltiad teuluol ganddo â Llan Ffestiniog oedd yn rheoli yn 1974-75.  Rhai o'r bechgyn lleol a ymunodd oedd Glyn Jones (40 gêm), Richard John (36), Richard Evans (38), Billy Williams (36).  Chwaraeodd Glyn Jones, Roman Bridge ymhob un o'r deugain gêm.  Cyrraedd ffeinal Cwpan y Gogledd oedd pinacl tymor digon gwachul.  Richard John oedd y sgoriwr uchaf gyda 22 gôl.  Yn y gôl bu Norman Bennet a Tim Humphreys. 
----------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2006.
Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod. 

8.7.16

Pobl y Cwm -gweinidogion a rhyfeloedd

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal. 
Pennod arall o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.


Cafodd nifer o blant eu bedyddio yn y Babell, y rhai ddaeth wedyn yn ddinasyddion da a gwerthfawr i Gymdeithas, a rhai wedi dringo i safleoedd uchel.

Tra bum i yn y Babell am i agos i hanner can mlynedd, bum dan weinidogaeth pedwar gweinidog. Y Parch Thomas Lloyd wyf yn ei gofio gynta. Bu yn weinidog ar Engedi am un-mlynedd-ar-ddeg. Pan yn ymadael yn 1905 am Capel Coch Llanberis, tynwyd llun o Gynulleidfa y Babell i roddi yn anrheg iddo. Roedd rhif yr aelodaeth yr adeg honno yn agos i hanner cant, a rhif y plant tan 14eg oed yn ugain. Bedyddiodd Parch Thomas Lloyd brawd i mi a dwy chwaer. Gwnaeth y gymwynas olaf i fy mam, chwaer a brawd i mi.

"Yma y safai hen gapel Y Babell." 1861-1904

Yn 1906 daeth y Parch John Edward Hughes o'r Coleg yn weinidog ar Engedi. Priododd pan yn dod yma i Ffestiniog â merch o Aberystwyth, ac aethant i fyw i Rhianfa, tŷ oedd yn eiddo Engedi. Yn mhen y flwyddyn ganwyd iddynt blentyn bach marw anedig, ac yn mhen dwy flynedd arall ganwyd mab iddynt, a bu farw ei fam ar ei enedigaeth. Enw'r mab yw John Medwyn Hughes, ac y mae yn byw heddyw [1978] yn Sir Fôn. Mae ganddo adgofion melys am y Babell.

Y Parch J.E.Hughes dderbyniodd fi yn gyflawn aelod o'r eglwys, wyth ohonom o'r Babell, ac unarddeg o Engedi ar yr un pryd ar nos Fercher Seiat yn Engedi. Byddai y gweinidog yn dod i'r Babell ryw awr o flaen y Seiat i roi gwersi i ni at gael ein derbyn, a rhaid oedd dysgu pobeth yn iawn. Rwyf yn cofio yn dda ei gynghorion a'i rybuddion, er lles i bawb o honom. Roedd hyn tua 1912, y flwyddyn hono roedd y gweinidog yn gadael Engedi wedi chwe blynedd o wasanaeth ffyddlon am eglwys Brynshengcyn Sir Fôn.

Rhywdro rhwng 1913-1914 daeth y Parch Edward Powell o eglwys Nant Peris yn weinidog ar Engedi. Bu yno am wyth mlynedd ar hugain yn gwasanaeth. Roedd pawb yn yr ardal yn edrych arno fel un o'r Llan. Hen lanc ydoedd a'i chwaer yn cadw tŷ iddo. Rhyw dro tua 1922 daeth gofalaeth eglwys Peniel iddo i'w bugeilio, ac i olygu mwy o waith iddo. Roedd y Parch Ed Powell o natur addfwyn, caredig a chymwynasgar. Roedd yn hoff iawn o blant, a llawer tro pan ar ymweliad rhoddai rywbeth yn llaw plentyn yn ddistaw, heb son na stwr. Byddai yn dod yn rheolaidd i ymweled a'i aelodau unwaith yn y flwyddyn, ac yn ymweld â'r hen a'r cleifion yn gyson. Bedyddiodd ddau fachgen i mi, gwnaeth y gymwynas olaf i fy mrawd a fy nhad, ac i fy machgen a fu farw drwy ddamwain yn 12 oed. Ymddeolodd o'r weinidogaeth ryw dro rhwng 1941-1942, ac aeth yn ôl i'w gynefin yn Rhosesmor. Bu cyfarfod ymadawol iddo yn Peniel, a chyflwynwyd tysteb iddo fel arwydd o werthfawrogiad o'i wasanaeth i'w eglwysi a phentre Ffestiniog am y cyfnod o wyth mlynedd ar hugain.

Yn mhen y flwyddyn wedyn daeth y Parch John Daniel Gruffydd a'i briod a dau o fechgyn o eglwys Gwernymynydd i fugeilio eglwysi Engedi a Peniel. Bu yntau yn ffyddlon, diwyd a gweithgar yn mhob rhan o wasanaeth yr eglwysi. J.D.Gruffydd wnaeth y gymwynas olaf i fy annwyl briod ar y 4ydd o Ragfyr 1946.

Gwelais ddwy ryfel byd yn y cyfamser. Collodd chwech o fechgyn Cwm Cynfal eu bywydau yn hon, er loes a cholled a hiraeth i'w teuluoedd ac i'r ardal, a prin i glwyfau y rhai a anafwyd gael amser i wella, roedd rhyfel 1939 ar y gorwel, a'r byd i gyd mewn dryswch. Roedd pawb yn byw mewn ofn a phryder, gwyddent drwy brofiad beth oedd effeithiau a chanlyniadau rhyfel. Bu am gyfnod o chwe blynedd. Daeth ein bechgyn o'r Cwm yn ôl o'r gyflafan honno yn ddianaf. Cafwyd swper croeso yn ôl iddynt yn y Babell, a diolch i Dduw am eu cadw, gan gofio gyda gofid a loes a hiraeth dwys am y rhai a aeth yn aberth i'r gyflafan fawr.

Bu yn amser galed iawn ar bawb y pryd hynny, bob peth yn gorfod newid eu cynlluniau, y bechgyn ifanc yn gorfod mynd i'r fyddin, eraill, yn fechgyn a merched yn gorfod gadael eu cartrefi i fynd i ffatrioedd i wneud arfau rhyfel. Y gweithwyr ar y tir yn prinhau, ac er iddynt weithio o oleu i oleu, roedd yn galed i godi digon o fwyd a phethau angenrheidiol i gadw'r wlad i fynd. Do, bu mewn cwrs amser newid mawr mewn trefniadau ac amgylchiadau, daliodd y bobl y Babell yn dynn yn rhaffau yr Achos, er colli llawer iawn o aelodau, fel pob man arall.

Er yr holl anhawsterau a'r anfanteision, yr oeddent ar eu goreu gyda'r plant a'r ifanc yn y gwaith da oedd dan eu gofal. Roedd eu ffyddlondeb, diwydrwydd au dyfalbarhâd yn eithriadol, ac fel cymwynaswyr a charedigion yn wir ystyr y gair.

Gofalwyr y Babell yn 1946: Ellis Thomas, Tynyfedwen, Howell Roberts, Brynmelyn, John Roberts, Brynllech.

Bendith Duw ar bawb o honoch, a daliwch i gredu yn gadarn a chry mewn ffydd, gobaith a chariad, fod i Seion eto Wanwyn hyfryd iawn.

Dyna fi wedi teithio yn ôl yn fy nghof agos i hanner canrif, mae'n sicr fy mod wedi gwneyd amryw gamgymeriad. Rwyf yn teimlo fod gen i ddyled a diolch mawr i'r Babell am y cychwyn a gefais yno, ac i'r gweinidogion y bum dan eu gofal ac yn fy hyfforddi. Rwyf yn cael cysur ac yn mwynhau edrych yn ôl i'r amser a fu.   
---------------------------------------

Ysgrifenwyd yr atgofion yn wreiddiol ym 1978; a bu'r gyfres yn rhedeg yn Llafar Bro yn ystod 1999 a 2000.
Gallwch ddilyn y gyfres gyfa' trwy glicio ar y ddolen 'Pobl y Cwm' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

6.7.16

O Lech i Lwyn -Ceunant Llennyrch

Allan Tudor gyfrannodd erthygl i’r gyfres awyr-agored yn rhifyn Mai 1999. 

Un lle y byddaf yn hoff o fynd am dro iddo yw Ceunant Llennyrch ar yr afon Prysor. Un rheswm am hyn, hwyrach, yw fod cysyltiad â fy nhaid, John Tudor, Brynderw gynt, a fu yn was yn Llennyrch, ar ôl i’r barcdu yng Ngellilydan gau. Un o’i ddiddordebau oedd gwneud ffyn, ac yr oedd y ceunant yn nodedig am fod yn lle da i dorri ffon. (Par bryd yw yr amser gorau i dorri ffon? Pan ei gweli di hi!!)

Gan fod ansawdd y graig yn feddal, a llif afon Prysor yn gryf iawn cyn cronni’r llyn, mae’r dŵr wedi gwneud ceunant dwfn iawn, ac yn gul iawn mewn mannau.

Mae sawl peth diddorol i’w nodi. Gan ddechrau ger Pwerdy Maentwrog  a adeiladwyd yn y dauddegau, tua dau ganllath i fyny’r afon mae ‘Ivy Bridge’ (ni chlywais enw Cymraeg arni erioed). Pont hynafol, diddorol, tlws a rhamantus. Un bwa cul, hir, yn rhychwantu’r afon. Mae yn uchel, i fod yn glir o’r llifogydd mynych mae’n siwr. Ac o gofio fod llanw uchel yn mynd i fyny yr afon Prysor, heibio’r bont.

Mae’n rhy gul i drol a cheffyl. Dim canllawiau. Pont i anifeiliaid yn cario pwn; ceffylau neu fulod hwyrach. Mae ar yr hen ffordd rhwng Maentwrog a Llandecwyn, a ddefnyddiwyd cyn adeiladu y ffordd sydd yn dilyn y Ddwyryd i Gilfor. Syndod fel mae wedi goroesi a hithau yn edrych braidd yn fregus. Roedd yr adeiladwyr yn gwybod eu gwaith, mae’n siwr.

Ychydig i fyny’r afon ar yr ochr ogleddol bu melin goed ar un adeg, i drin yr holl dderw a dyfai yn y dyffryn. Ac wedyn ar yr ochr arall i’r afon yr oedd odyn galch, rhwng Felinrhyd Fach a Thŷ’n y Coed. Byddai’r ‘Philistiaid' yn dod a cherrig calch i fyny’r Ddwyryd o Ynys Cyngar yn y cyfnod pan allforiwyd y llechi gyda’r cychod.

Rhaeadr Ddu, Rhagfyr 2015. Llun Paul W.
Yna doir at y Rhaeadr Ddu sydd yn syrthio dros glogwyn fel siôl fawr i bwll crwn. Wrth gwrs, cyn amser Llyn Traws, roedd yn llawer mwy trawiadol nag yw heddiw, ac yn gyrchfan i fyddigion o ymwelwyr fel Thomas Pennant yn y cyfnod ‘rhamantaidd’.

Y nodwedd nesaf a welir yw safle hen bont Llennyrch. Roedd hon ar y ffordd drol a redai o  Gellilydan, heibio Bryn Tirion, a’r Ysgubor Hen i Lenyrch. Dyma’r ffordd fyddai gweinidog Capel Methodus Gellilydan yn mynd i’r capel bach ger Llennyrch. Cofiaf innau fynd i Lennyrch gyda mam a Modryb Gwen Tudor pan oeddwn yn chwech oed, drwy’r ceunant a dros y bont!

Pentan Pont Llennyrch, Rhagfyr 2015. Llun Paul W.
Ddwedwn i fod yr adeiladwaith bron yn unigryw, fel bu i’r adeiladwyr gymeryd mantais o’r tirlun. Ar ochr Gellilydan o’r afon, daw y ffordd yn raddol i lawr llethr y ceunant i ben clogwyn serth, tua ugain troedfedd o uchdwr. Ar ochr Llennyrch, mae’r ceunant yn weddol wastad am rai llathenni o wely’r afon. Ar y tir yma codwyd ramp serth, o gerrig afon mawr. Roedd bwa’r bont wedyn yn cysylltu’r clogwyn a’r ramp. Campwaith go arbennig. Trueni iddi ddymchwel. Rwy’n meddwl mae tua’r chwedegau* y bu hyn. Buasai'n hwylusodd mawr i gerddwyr heddiw pe bai wedi cael ei diogelu.

Mae rhaeadr arall i’w gweld ychydig i fyny o’r bont. Ni wn am enw iddi, ac nid yw mor drawiadol a'r Rhaeadr Ddu. Math o rapids mewn cafn cul ydyw.

Cofiaf fy nhad yn adrodd hanes trychineb a ddigwyddodd yn y ceunant. Fel hyn y bu:
Tua 1840 roedd un o feibion Llennyrch, William Evans, yn dod adref drwy’r ceunant, ar ôl bod yn gwerthu rhai anifeiliaid mewn ffair. Wrth gwrs yr oedd yn cario swm go sylweddol o arian. Yr oedd rhywun wedi ei ddilyn, ac wedi ymosod arno ar y ffordd. Bu brwydyr ffyrnig, a William Evans druan yn ymladd am ei fywyd ar lethrau’r ceunant. Ond colli fu ei hanes, a’r traddodiad yw fod ôl ei draed wrth geisio amddiffyn ei hun i’w gweld yn y tir am flynyddoedd wedi’r digwyddiad. Ni wyr neb pwy oedd y llofrudd.

Mae digon o lwybrau yn mynd ar hyd y ceunant, ar y ddwy ochr i’r afon. Lle da i fynd am dro ar ddiwrnod braf, i weld y rhyfeddodau, gwylio’r adar, a hwyrach torri ffon!
------------------------------------------

Erthygl am fywyd gwyllt Ceunant Llennyrch.

* Awgrym am ddyddiad cynharach yn fan hyn.


Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.


4.7.16

Tanygrisiau Ddoe -Sul, gwyl a gwaith

Pennod olaf cyfres Mary Jones am y gymuned rhwng 1920-36.

Yr wyf wedi cyffwrdd yn flaenorol ar y capeli, Carmel, Capel Wesla, Horeb, Bethel, Caersalem (B), Moreia (B), Dolrhedyn (M), a'rr Eglwys, ond pan oeddwn i yn Nhanygrisiau roeddynt yn sefydliadau holl bwysig yn y gymdeithas leol; yn ganolfannau gweithgaredd brwd, llafur cariad a diwylliant. 

Ar y Sul roedd gwasanaeth y bore, pnawn a hwyr a hefyd byddai’r Ysgol Sul a’r c’warfod canu yn dilyn yn y pnawn; practis côr y plant a’r dosbarth derbyn.  Byddai ‘Band of Hope’ ymhob capel bron ar wahanol nosweithiau.  Byddai croeso i blant o bob enwad i fynychu a hefyd yn yr Eglwys Bach.
Roedd hefyd band-o-hôp Rechabiaid yng Nghapel Caersalem (Albanaidd).  Byddem yn dysgu canu y gân ddirwestol (os cofiaf yn iawn):
Dim ond Yfed Dŵr – Yfed Dŵr, Feddwodd neb wrth Yfed Dŵr 

Byddai’n arferiad o gynnal cyngherddau elusennol ac aethpwyd o gwmpas y tai i werthu ticedi, chwecheiniog yr un, a’r cwmniau drama a’r corau ayyb yn wirfoddol.  Yr elw at rai o’r plwyfion oedd wedi colli ei iechyd, neu ddamwain yn y chwarel.

Cae Tynddol, hen gapel Bethel ar y chwith uchaf, siop Brymer (hen gapel Wesla), Eglwys dun St Ioan tu ôl i'r drol.*

Wrth son am help llaw – roedd llawer o blant a phobl yn mynd i gynorthwyo’r ffermwyr adeg y cynhaeaf gwair ac roedd llawer o hwyl i’w gael.  Pan oedd rhywun yn wael, roedd merched yn mynd i’r tŷ dros nos.  Cofiaf fy mam yn mynd i dŷ cyfagos a llond ei breichiau o ddillad gwely i olchi ganddi at y bore wedyn.

Yn ystod y nosweithiau tywyll a dim golau ar y ffyrdd, byddem yn mynd i’r band-o-hôp hefo lantern wedi ei gwneud o dun triog mawr a channwyll o’r chwarel.  Roedd band-o-hôp bron bob noson gan fod cymaint o gapeli, a chwarfodydd dirwest ar nos Sadwrn hefyd.

Roedd pawb yn trin y gerddi a phlannu tatws a llysiau, ac eraill yn cadw ieir a mochyn.  Byddai’r cigydd oedd yn lladd y mochyn a’i halltu yn naturiaethwr brwd ac roedd yn ymddiddori mewn hel mwsog a dail a blodau gwyllt.  Byddai yn mynd hefo’i gawell pysgota a dau fag ar ei gefn ar hyd y nentydd a’r bryniau ac roedd ganddo ganolfan i anfon samplau o fwsog o bob math i’r botanegydd yn Nolwyddelan.

Roedd bysiau yn rhedeg yn ôl a blaen ond bysus hogia’r Post oeddynt, yn rhoi gwasanaeth da, ac roedd y trên bach yn rhedeg trenau dynion i’r chwareli bach – Ceg y Tynal, Gelli... ac o chwareli Cwmorthin, Y Wrysgan a Rhosydd.  Cai’r plant hwyl yn sglefrio i lawr yr inclên ar ôl y wageni!

Yn Nolrhedyn gwnaeth y pentrefwyr safle hamdden ar ddarn o dir.  Gwnaed pitch coets i’r dynion a hefyd gwnaed argae yn yr afon i wneud Llyn y Genethod ar yr afon.  Ychydig yn is lawr yr afon roedd Llyn Hogia.  Nosweithiau haf braf a dyddiau difyr a diniwed.

Ar ôl gadael yr ysgol bum yn gweithio yn siop esgidiau Dicks ar gyfnod o brysurdeb mawr yn y dre.  Roeddwn yn gweithio o 9 tan 7 o’r gloch drwy’r wythnos a 8 tan 9 ar y Sadwrn am gyflog o 18/-.  Rhaid oedd golchi’r ffenestri dwbl bob bore a’r linoleum ar lawr, yna cael awr i ginio, a rhedeg adra i Dynllwyn dros y gors.  Cynilais arian i brynu beic Raleigh o siop y Cambrian Garage am £4-4-0 ac cefais werth bob dimai am flynyddoedd.
--------------------------------------------


* Diolch i Steffan ab Owain am y llun.

Ymddangosodd yn wreiddiol yn  rhifyn Tachwedd 1998 (heb y llun). Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

2.7.16

O’r Pwyllgor Amddiffyn -gêm wleidyddol

Oeddech chi yno? .... Ac ydach chi’n dal efo ni?


Mae’n siŵr bod rhai ohonoch yn cwestiynu, bellach, os oes unrhyw bwrpas mewn dal ati i frwydro, o weld bod adeilad yr Ysbyty wedi’i ddymchwel bron yn llwyr erbyn heddiw. Ond cawsom farn pensaer profiadol yn ddiweddar ac mae ef yn credu, hyd yn oed mor hwyr â hyn yn y dydd, mai mater bach fyddai addasu’r cynlluniau presennol i gynnwys ward ar gyfer gwlâu i gleifion.

Mae cynlluniau’r adeilad newydd yn cynnwys gormod o stafelloedd diangen, yn ei farn ef. (Fe gofiwch fod y Pwyllgor Amddiffyn wedi gneud yr un ddadl yn Llafar Bro dair blynedd yn ôl!).

Gyda llaw, yn ddiweddar caed clywed un o’r gweithwyr ar y safle yn cyfaddef eu bod nhw’n dymchwel adeilad o well ansawdd o lawer na’r un a gaiff ei godi yn ei le! Rhyfedd o fyd!


Sut bynnag, pa ddewis sydd ond dal ati i frwydro, fel mae pobol y Fflint hefyd yn ei wneud? Dros y tair blynedd diwethaf mae’r Betsi wedi cael cymaint â phedwar Prif Weithredwr gwahanol - sef y ddiweddar Mary Burrows, yna David Purt, Simon Dean a rŵan Gary Doherty – pob un ar gyflog o £¼ miliwn y flwyddyn, yn ogystal â chynllun pensiwn hael dros ben!

Ond mae’r sefyllfa mor dorcalonnus heddiw ag y bu hi erioed. Fis Mehefin diwethaf, fe gafodd y Bwrdd Iechyd ei roi o dan fesurau arbennig (‘special measures’) gan y Gweinidog Iechyd, gyda’r siars i ddatrys y problemau o fewn tri mis, ond fe aeth y tri mis yn flwyddyn gron gyfan erbyn heddiw a dydyn nhw’n ddim nes at ddatrys y problemau!

Mae’r Gweinidog Iechyd hwnnw, sef Mark Drakeford, wedi symud ymlaen i borfeydd eraill erbyn hyn, wrth gwrs, ac yn falch, mae’n siŵr, o gael anghofio a chefnu ar ei gyfrifoldebau gynt. Problem ei olynydd, Vaughan Gething, fydd y cyfrifoldebau hynny, bellach! ... Brian Gibbons, Edwina Hart, Leslie Griffiths, Mark Drakeford a rŵan Vaughan Gething! A faint callach ydan ni, meddach chi?

Onid gêm wleidyddol ydi’r cyfan? Ac yn y cyfamser, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn dal i gael rhwydd hynt i neud fel fyd a fynnan nhw, a’r rhai sy’n dioddef fwyaf oherwydd hynny ydi’r hen a’r gwael a’r methedig. Onid dyletswydd gwleidyddion, o bob plaid, yw rhoi buddiannau pobl anghenus felly o flaen eu buddiannau eu hunain?
GVJ
                                        
--------------------------------

Dilynwch hanes yr helynt efo'r dolenni isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.