Y Gymdeithas Hanes -Côr y Moelwyn ar Daith

Gwelodd mis Hydref gyfarfodydd y Gymdeithas Hanes yn ail-gychwyn. Y siaradwr y tro hwn oedd Gareth T. Jones a’i destun oedd Teithiau Côr y Moelwyn ar draws yr Iwerydd yn 1910 ac 1912.

Cychwynnodd gydag ychydig o gefndir yr arweinydd Cadwaladr Roberts o Danygrisiau a chyfeiriodd y gwrandawyr a oedd eisiau mwy o hanes y cerddor nodedig hwn, at erthygl Meredydd Evans yn Rhamant Bro 1991.

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif, llywydd y côr oedd yr aelod seneddol Syr Osmond Williams a phan ddaeth y Brenin Edward VII i agor adeilad newydd prifysgol Bangor yn 1907, gofynnodd i’r côr ganu ar y llong frenhinol tra’r oedd y parti brenhinol yn swpera. 

Yn dilyn hynny, mabwysiadodd y côr y teitl ‘Brenhinol’ yn eu henw, ond dangosodd Gareth ateb a dderbyniodd ei dad (Ernest Jones) oddi wrth y Swyddfa Gartref yn 1973, yn nodi na wnaeth y côr erioed ofyn am ganiatâd i ddefnyddio y teitl hwnnw.

Bu dirywiad sydyn a sylweddol iawn yn y diwydiant llechi yn 1900 ac arweiniodd hynny at lawer iawn o ddynion yn colli eu gwaith neu yn cael torri eu horiau yn y chwareli. 

 

Mae’n dra thebygol bod y gobaith o ennill cyflog da am bedwar mis, wrth ganu yn America, wedi apelio at aelodau o’r côr, a dewiswyd 24 ohonynt i fynd ar daith drwy ogledd-ddwyrain UDA yn niwedd 1909. 

O ddyfyniadau o ddyddiaduron a phapurau newydd y cyfnod, clywyd am lwyddiant ysgubol y daith a’r croeso a gafodd y côr yn ardaloedd Cymreig yr UDA. Daethant adref yn nechrau Mai 1910 (heblaw am bedwar aelod, a ddewisodd aros yno). Yr oeddent wedi canu mewn 115 cyngerdd mewn 118 diwrnod. Fe gostiodd y daith £2,500 (£370,000 heddiw) ac yr oedd £100 yn y banc ar ei diwedd (£15,000).

Tra’r oeddent i ffwrdd, bu farw'r brenin Edward VII a sefydlwyd cronfa er cof amdano i gasglu arian i drechu y ddarfodedigaeth (TB). Gofynnodd y Barwn David Davies (Llandinam) i’r côr fynd ar daith ar draws yr Iwerydd unwaith eto er mwyn casglu arian tuag at y gronfa – a neidiodd Cadwaladr at y cynnig. Y tro hwn, yr oedd y daith am fod yn fwy uchelgeisiol – am fynd coast-to-coast gan dreulio llawer o’r amser yng Nghanada. 

Ymadawodd y côr ym Medi 1911, ond o’r dechrau, ymddangosodd problemau. Nid oedd y trefniadau yn dda, ac yr oeddent yn ymweld â llawer o ardaloedd ble nad oedd llawer o alltudion Cymreig yn byw ynddynt. Wrth iddynt fynd ymhellach tua’r gorllewin aeth pethau o ddrwg i waeth a phenderfynwyd bod y daith yn llyncu’i phen a bod yn rhaid eu galw gartref. 

Cyrhaedd’sant adref ddechrau Chwefror – bedwar mis ynghynt nag a fwriadwyd. Darllenodd Gareth wedyn lythyrau, yr oedd ei dad wedi eu darganfod, rhwng ysgrifennydd David Davies â swyddogion y côr â gwraig y Parch. Silyn Roberts a oedd wedi mynd efo’r côr i siarad yn y cyngherddau i egluro am y Gronfa Goffa. Gwelir o’r llythyrau fod y côr yn anfodlon iawn ar y penderfyniad i’w galw gartref ac yn teimlo eu bod wedi cael cam – ond gwelir hefyd resymau David Davies dros wneud hynny. Yn hytrach na bod wedi codi arian, yr oedd y daith wedi bod yn fethiant ariannol trychinebus. 

Yr oedd colled o £1,000 pan alwyd hwy adref (tua £150,000 heddiw) ac fel ymateb i sylw’r côr am i Davies dorri eu gytundeb â nhw, dadleuai Davies y gallai fod yn dweud mai y côr eu hunain ddylai fod yn atebol am y golled gan mai nhw oedd yn gyfrifol am y trefniadau. 

Yn dilyn hyn oll, fu yna fawr o fri ar gorau meibion yn ’Stiniog am sawl cenhedlaeth. 

Talwyd y diolchiadau gan Tecwyn Williams a fu’n aelod o Gôr y Moelwyn (yn ei newydd wedd) am nifer o flynyddoedd.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024

Cwpan Nazareth Nadolig 1897

Ychydig wythnosau yn ôl, roeddwn yn digwydd bod yng Nghaffi Antur Stiniog yn cael paned, pan alwodd un o’r staff arnaf. Roedd gŵr o’r enw Brian Jones a’i wraig wedi teithio i’r Blaenau o Fryste er mwyn olrhain hanes ei dad, oedd yn byw yma ganol y ganrif ddiwethaf. Mi gawsom ni sgwrs ddiddorol iawn, a dywedodd mae William Haydn Jones oedd enw ei dad; roedd yn byw yn un o’r strydoedd oddi ar stryd fawr y dref.

Dywedodd hefyd fod ganddo gwpan yn ei feddiant ers degawdau, ac ar ôl deall am fodolaeth Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, a’r arddangosfa yn y caffi, dywedodd y byddai wrth ei fodd yn dychwelyd y gwpan i’r dref.

Cytunais i edrych am ychydig o hanes ei dad a gyrru’r canlyniadau ato. Felly dyma gysylltu â dau arbenigwr ar hanes lleol, sef Steffan ab Owain a Vivian Parry Williams.

Yn y cyfamser, ar ôl derbyn y gwpan, mi fum wrthi am ddwyawr a hanner yn ei glanhau! Wrth wneud, daeth y geiriau Nazareth Nadolig 1897 i’r golwg, ac hefyd fanylion y gwneuthurwyr oddi tani, sef Triple Deposit Mappin & Webb’s Princes Plate London & Sheffield (Roedd stamp siâp twll clo a’r rhif 9½ hefyd ar yr ymyl).

 

Ar ôl dipyn o ymchwil daeth Steffan i’r canlyniad bod Côr y Moelwyn wedi ennill cwpan mewn eisteddfod yng nghapel Nasareth, Penrhyndeudraeth yn 1897. Roedd Brian Jones wedi son fod ei dad wedi ei eni ar yr 2il o Hydref 1910, ac aeth Vivian i edrych yn fanwl ar gyfrifiad 1911 ar gyfer y Blaenau a chanfod fod William Jones yn faban 8 mis oed bryd hynny yn rhif 21 Lord Stryd.

Mi yrrais ganlyniadau ein hymchwil at Brian a daeth llythyr yn ôl ganddo’n fuan iawn yn diolch yn fawr am waith arbennig fy ffrindiau. Ychwanegodd bod ei daid yn chwarelwr yn Chwarel y Manod, ond hefyd -yn allweddol i’r stori hon- yn arweinydd Côr y Moelwyn yn y flwyddyn 1897. 

Mae’n edrych yn debyg felly mae’r gwpan a enillodd y côr yn Eisteddfod Nazareth Nadolig ydi’r un oedd ym meddiant Brian. Diddorol dros ben yn’de! Mi fydd y gwpan rwan yn cael ei harddangos yn un o gypyrddau gwydr y Gymdeithas Hanes, yn Nhŷ Coffi Antur Stiniog.

E. Dafydd Roberts
- - - - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2023

Cymdeithas byd chwarel

Erthygl arall o'r archif; y tro hwn o rifyn Gorffennaf 1979. (Lluniwyd o ysgrif Ifor Jones, ‘Hunangofiant Creigiwr’, Y Caban, 1958)

Nodwedd arbennig bywyd chwarel flynyddoedd yn ôl oedd agosatrwydd y gymdeithas; brawdgarwch a orlifodd i fywyd y dref gan achosi cychwyn torreth o fân gymdeithasau oriau hamdden.  Ffrwyth brawdgarwch y chwareli, ochr yn ochr ag angen am seibiant a lluniaeth ganol dydd yn y gwaith, oedd y tai bwyta; ac un o’r achlysuron mwyaf diddorol oedd dewis y swyddogion i redeg y caban yn rheolaidd. 

Roedd hi’n arferiad ar un tro i enwi chwe pherson, gan bleidleisio i’w tynnu i lawr i ddau.  Yna dewisid yr un.  Y swyddogion o fewn y tai bwyta oedd y llywydd, yr ysgrifennydd, trysorydd, amserydd a phlismon.  Diddorol yw nodi yma fod yr arferiad o godi ‘plismon’ i gadw trefn a disgyblaeth yn dal i fynd, oherwydd dyma deitl y swyddog yng Nghôr y Moelwyn sy’n gyfrifol am osod y côr ar lwyfan.

Gwaith yr ‘amserydd’ yn y ty bwyta fyddai rhoi tair cnoc ar y bwrdd gyda morthwyl wedi ei wneud o ddarn o goes rhaw i rybuddio am amser smocio.

Gwaith cyntaf y ‘llywydd’ ar ôl “agor y tŷ” fyddai gofyn i’r ysgrifennydd a oedd rhywbeth i’w gyhoeddi.  Byddai hefyd yn croesawu dieithriaid, rhai yn symud o un rhan o’r chwarel i’r llall, gan geisio ei orau i’w gwneud yn gartrefol – ond hefyd yn eu hatgoffa i dalu am eu te cyn ymadael.

Ei gyfrifoldeb nesaf oedd gofyn a oedd gan rhywun rywbeth “ar ei feddwl” ac weithiau byddai dadleuon gwych neu hwyl diniwed, ond miniog.  Roedd ambell ddadl yn parhau am bythefnos neu dair wythnos.

Bob Nadolig byddai eisteddfod yn y tai bwyta – rhain hefyd yn parhau am dair wythnos.  Byddai dwy brif gystadleuaeth – unrhyw alaw dan 40 oed; a thros 40 oed.  Byddai pawb yn cael ei fyddaru gan guriadau potiau jam ar y byrddau – tipyn o swn o gofio bod tua 80 o ddynion yn ambell gaban.

Byddai llawer o driciau direidus yn cael eu chwarae o dro i dro.

Roedd y rhai a arferai weithio tan ddaear, tua mil o droedfeddi dan yr wyneb, yn gorfod cerdded sbel i fyny ac i lawr grisiau rhwng agor a chaban.

Wedi cyrraedd yr agor rhaid oedd cael “pum munud llygad” – cyfle i’r llygaid ddod i arfer â’r tywyllwch wedi golau dydd.

Faint o gyn chwarelwyr ymhlith ein darllenwyr sy’n barod i anfon atgofion o hwyl a naws y tai bwyta, neu am y dadleuon a’r eisteddfodau gynt?  Ewch ati i chwilio’r cof ac anfonwch atom.

Bwrw Golwg -Cadwaladr Roberts

Cyfres achlysurol yn edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Y tro hwn, erthygl ddifyr a pherthnasol arall gan W. Arvon Roberts.

CADWALADR ROBERTS - PENCERDD MOELWYN

Rhaid cychwyn drwy ganu clodydd cymdogaeth y Blaenau am ei dilyniant niferus o wŷr a merched a enillodd enwogrwydd iddynt eu hunan yn ogystal a man eu genedigaeth fel cerddorion, beirdd a llenorion, yn enwedig rhwng y blynyddoedd 1836 a’r 1920au.

“Y mae rhai ohonynt a adawodd enw ar eu hôl, ond y mae eraill nad oes iddynt goffadwriaeth.” (Ecclesiasticus 44)

A pherthyn i’r dosbarth cyntaf a enwid oedd Cadwaladr Roberts (Pencerdd Moelwyn), o Danygrisiau. Ac mae’n ofidus gennyf imi golli’r cyfle y flwyddyn diwethaf i dynnu sylw’r wasg Gymraeg i nodi canmlwyddiant marwolaeth y cerddor dawnus hwnnw, un oedd mor adnabyddus yng Nghymru a thu hwnt yn ei ddydd.

Ganwyd ef yn yn y flwyddyn 1854 yn Nhŷ Capel Bethsaida (A, adeiladwyd 1838), Tanygrisiau, yr hynaf o bum plentyn Robert a Jane Roberts, Aelgoch, (Jane Griffith o Dremadog gynt). Priododd ei rieni ar Fai 21, 1853.

Roedd tad Cadwaladr yn ddiacon yn Bethsaida. Bu farw’n ddisymwth o frawychus pan syrthiodd darn o graig arno yn Chwarel y Moelwyn, o gylch Llyn Stwlan. Dyma deulu a fu’n golofnau i’r achos Annibynnol yn Nhanygrisiau, yn arbennig iawn gyda cherddoriaeth a chaniadaeth y cysegr. Deuai canu ac arwain canu yn rhywbeth naturiol i’r rhieni a’u plant. Amlygodd Robert C. Roberts (Eos Moelwyn 1859-1890), sef brawd Cadwaladr, fel datganwr da hyd nes y torrwyd ef i lawr yn gynnar, ac yntau ar ganol datblygu.

Ychydig o fanteision addysg a gafodd Cadwaladr, ac er mwyn cynnal y teulu, gorfodwyd iddo fynd i weithio yn y chwarel yn bur ifanc. Cyfarfu â damwain wrth ddilyn ei orchwyl, - damwain a’i gadawodd ef yn gloff am weddill ei oes. Cafodd ei ddwyn i fyny yng Nghapel Carmel (A), Tanygrisiau (codwyd yn 1863), lle daeth yn ddiacon tua 1885.

Yn ugain oed, pan ymadawodd John W. Jones, Tŷ Newydd, am Batagonia (hynny yn 1874), dewiswyd Cadwaladr Roberts, Aelgoch (pryd hynny) yn arweinydd y gân yn ei le. Cryn beth i ddyn ifanc oedd cymryd lle gŵr o brofiad a safle William Jones. Dewiswyd Owen T. Roberts yn Is-Arweinydd a bu yntau’n gymorth effeithiol hyd nes iddo ef ymfudo i’r Unol Daleithiau. Cymerwyd ei le yntau gan William S. Roberts, brawd arall i Cadwaladr, ond gadael yr ardal fu ei hanes yntau hefyd, a dewiswyd ei frawd arall, Robert i lenwi’r swydd. Yn anffodus bu farw yn 32 mlwydd oed, ond dychwelodd William S. yn ôl o’r America i ail-afael yn ei waith.

Llafuriodd Cadwaladr Roberts yn galed a ffyddlon, a bu ei ddylanwad fel arweinydd y gân yn gymorth i ddyrchafu caniadaeth y cysegr yng Ngharmel:

‘... a’r peth cyntaf a wnaeth ar ôl dechrau arwain Côr Carmel oedd didoli’r eosiaid oddi wrth y brain. Roedd pawb eisiau bod yng Nghôr Carmel, ond nid oedd gan Cadwaladr le i bawb.’ 

medd y diweddar Ernest Jones, Blaenau Ffestiniog.

Yn Ebrill 1885, priododd Miss Maria Williams, a ddaeth i’r ardal o Fae Colwyn i wasanaethu fel prifathrawes yn Ysgol y Bwrdd (Adran y Babanod) yn Nhanygrisiau. Bu hithau yn gerddores wych ac yn fanteisiol iawn i’r canu yng Ngharmel.

Daeth Cadwaladr i fwy o amlygrwydd ar ôl iddo sefydlu Côr Meibion y Moelwyn a’r Côr Undebol cyn hynny. Enillodd gannoedd o bunnoedd mewn gwobrwyon ynghyd â dwy gadair, dwy goron, cwpanau, ffyn arwain, tlysau, a.y.y.b. mewn eisteddfodau lleol, taleithiol, a chenedlaethol.

Yn Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog ym 1898, cafodd ei urddo fel ‘Pencerdd Moelwyn’. Un o’i edmygwyr mwyaf oedd Syr Osmond Williams (1849-1927) Llanfihangel-y-Traethau.

Trwyddo ef, cafodd Côr Meibion y Moelwyn ganu o flaen y Brenin Edward VII, ar fwrdd y Pleserfad Brenhinol yng Nghaergybi yn 1907, ac yna o flaen Siôr V yn Aberystwyth. Yn 1920, anturiodd Cadwaladr Roberts a’i gôr meibion dros yr Iwerydd, ar daith drwy’r Unol Daleithiau. Roedd y côr hwnnw rhwng 70 a 80 o aelodau mewn rhif, ond rhaid fu dewis ychydig dros ugain o’r lleisiau gorau.
Y flwyddyn ganlynol, teithiodd y côr i Ganada ar daith casglu arian i Gronfa Goffa Edward VII - cronfa oedd i hybu cais i ddileu’r pla gwyn. Yn ychwanegol at hynny, bu’n deyrngar iawn i Gylchwyl Gerddorol Harlech ar ôl ei hail-gychwyn yn 1910.

Gwasanaethodd mewn cannoedd o gyngherddau elusennol tuag at gynorthwyo’r tlawd a’r anghenus. Yn ‘Y Dysgedydd’ yn 1891, cwynai fod y canu cynulleidfaol mewn sefyllfa isel iawn. Dau beth oedd i gyfrif am hynny yn ei ôl ef:

(1) Esgeulusder y cantorion;
(2) Y lle israddol a roddwyd i’r canu mewn cymhariaeth â’r rhannau eraill o’r gwasanaeth – mai dim ond rhywbeth i lenwi bwlch oedd y canu.

Roedd angen cael “mwy o amrywiaeth yn y canu, yn ogystal â sefydlu cyfarfod canu cyson a rheolaidd”, yn nhyb Cadwaladr Roberts.

Tua 1908, dyrchafwyd ef yn Ynad Heddwch. O ran ei ddaliadau gwleidyddol roedd yn Rhyddfrydwr i’r carn. Bu farw o’r darfodedigaeth ar Fehefin 14, 1915, a hynny’n ei gartref - Bodlondeb, Tanygrisiau - yn dilyn cystudd maith a phoenus. Roedd yn 61 mlwydd oed. Claddwyd ef ym mynwent Sant Mihangel, Ffestiniog. Canodd Côr y Moelwyn wrth ymyl y tŷ, a chanwyd ar hyd y ffordd gan Gôr Carmel. Roedd hynny’n rhywbeth oedd yn ddigon naturiol i’w wneud mewn angladd ‘Pencerdd’.

Delwedd o wefan Cymru1914. Dolen isod

Adroddir yn ‘Y Drych’ (1994), fod dwy o’i ddisgynyddion, sef ei nithoedd, y chwiorydd Jane Kimball a Blodwen Williams, yn byw yn Utica, Efrog Newydd, a’r ddwy y flwyddyn honno yn eu nawdegau. Bu iddynt ymfudo o Danygrisiau yn 1909.
---------------------------------------------

Ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Mehefin 2016.

Gallwch ddilyn cyfres Bwrw Golwg gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Hanes angladd Pencerdd Moelwyn yn y gyfres Stolpia.

Cymru 1914

Stolpia

Rhan o erthygl Steffan ab Owain, o rifyn Mehefin:

Can mlynedd yn ȏl

“Yr wythnos ddiweddaf yr oedd dau Italiad a oedd yn cadw siop pytatws yn Blaenau Ffestiniog, yn myn'd i ffwrdd i ymladd  dros eu gwlad, a daeth yr adran leol o’r milwyr, y rhai sydd yn rhifo oddeutu 150 i'w danfon i'r orsaf, a chawsant send off rhagorol.”
(‘Y Dydd’ - Mehefin 18, 1915).
Tybed pwy oedd y ddau Eidalwr yma a beth a fu eu tynged ?

Marwolaeth Cadwaladr Roberts - Pencerdd Moelwyn – (Mehefin 1915)
“Cafwyd un o’r cynhebryngau mwyaf a welodd pobl Stiniog yn eu  tref. Roedd trefn ei angladd fel a ganlyn:

‘Band of Hope’ Capel Carmel yn gyntaf, yna’n ail, Cȏr y Moelwyn - sef y cȏr a arweiniodd yn llwyddiannus am rai blynyddoedd.

Yn drydydd, gweinidogion, blaenoriaid a chynghorwyr. Yn bedwerydd, y corff  a ddilynwyd gan y teulu a’r cerbydau. Ac yna, y dyrfa fawr.

Canodd y Gobeithlu a’r côr ar y ffordd ‘yn bruddfelus a swynol.’ Canodd y Cȏr yr emyn-dôn ‘Trewen’ cyn cychwyn oddi wrth y tŷ ac ‘O mor bêr’ ym mynwent y Llan, a’r dorf yn dyblu a threblu ‘Crugybar’ fel ffarwel ‘i un o feibion ffyddlonaf yr awen gerddorol a welodd y genedl Gymreig.’ Tynnwyd rhai lluniau o’r cynhebrwng yn y Stryd Fawr”.

 --------------------

Darllenwch erthyglau eraill yng nghyfres STOLPIA gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.