31.3.15

Stiniog a'r Rhyfel Mawr -recriwtio

Vivian Parry Williams yn parhau'r gyfres sy'n cofnodi canmlwyddiant y rhyfel mawr. Ymddangosodd y darn yma'n wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2015.

Rhan Lewis y Gloch yn yr ymgyrch recriwtio

Yng ngholofn newyddion lleol Blaenau Ffestiniog, 14 Tachwedd 1914, cyhoeddodd Y Rhedegydd fod nifer dda o’r dre’ wedi ymuno â ‘byddin Kitchener’, gyda Mr Lewis Davies, yn swyddog recriwtio. Ychwanegwyd fod wyth o ddynion ifainc eraill yn mynd i Rhyl, am ymarferion gyda’r North Wales Comrades Brigade. Roedd y mwyafrif ohonynt yn weithwyr yn chwareli Foty a Bowydd a Maenofferen. Adlewyrchir yr ysbryd a fodolai ymysg y chwarelwyr, a’r cwmniau a weithient iddynt yn y dyfyniad isod. Gwelir hefyd feddylfryd gohebydd y papur:

"Dywed fod cwmni Maenofferen yn rhoddi 2/6 yr wythnos i bob dyn ieuanc, a 5/- i/r gwyr priod a ymunent a’r fyddin. Rhagorol iawn, Mae swn ymuno i’w glywed yn fwy o lawer y dyddiau hyn".

Roedd gohebydd Y Genedl Gymreig yn orfoleddus ei eiriau yn rhifyn 17 Tachwedd o'r papur. Roedd hefyd, yn amlwg, yn gefnogwr brwd i'r swyddog recriwtio lleol. Yng ngholofn newyddion Ffestiniog, meddai:

"Llawenydd oedd deall, ddechrau'r wythnos, fod adfywiad wedi cymeryd lle yma mewn RHESTRU MILWYR. Ddydd Mawrth, anfonodd Mr Lewis Davies, Shop y 'Gloch', wyth o fechgyn glandeg a chyhyrog i ffwrdd..."

Gŵr busnes o'r dref oedd Lewis Davies y swyddog recriwtio hwnnw, ac yn berchennog siop ac argraffwyr Y Gloch, papur wythnosol oedd yn cystadlu â'r Rhedegydd am gylchrediad ar y pryd. Fe'i penodwyd yn swyddog recriwtio dros ardaloedd Blaenau Ffestiniog a'r cylch, a Thrawsfynydd, ym Medi 1914, yn lle R.Gwynedd Jones, a fyddai ond wedi gwneud y gwaith am gyfnod byr iawn. Daeth y cyfrifoldeb am recriwtio yn ardaloedd Penrhyndeudraeth, Talsarnau a Llanfrothen dan ei adain yn 1915. Ond yn dilyn y Ddeddf Gorfodaeth Filwrol, a ddaeth i rym yn Ionawr 1916, daeth ei orchwylion fel swyddog recriwtio i ben.

Yn Hydref 1916, cafodd ei benodi, ynghyd ag R.E.Roberts, Llanuwchllyn, yn  Ddirprwy Gynrychiolydd Milwrol ar Dribiwnlys Gwledig Penllyn. Byddai ei ddylanwad ar y penderfyniadau i anfon, neu atal apelwyr yn erbyn gorfodaeth yn dal i fod yn bellgyrhaeddol. Dyrchafwyd ef yn lifftenant yn fuan, ac oherwydd "ei lwyddiant anarferol fel swyddog a chynrychiolydd milwrol", chwedl adroddiad o'r wasg, gwnaed ef yn gapten yn Hydref 1917. Oherwydd hynny, roedd ganddo'r hawl i wisgo gwisg milwrol yn rhinwedd ei swydd.
   
Oherwydd ei ran yn anfon nifer o fechgyn ifainc i'w tranc ar faes y gad, ni fyddai Lewis Davies wedi bod yn ddyn poblogaidd yn yr ardal. Gweler y dicter amlwg mewn cerdd ddychan, ddeifiol a ysgrifenwyd ar y pryd am ŵr arall o Lanuwchllyn, oedd yn gwneud gwaith tebyg yn yr ardal honno. Mae brith gyfeiriad at Lewis Davies, Y Gloch yn y gerdd, a gyfansoddwyd gan Caradog Rowlands, Tŷ'n Llechwedd, Llanuwchllyn. Ceir nifer o enghreifftiau ym mhapurau newyddion y cyfnod o'r drwgdeimlad a fodolai rhwng teuluoedd y sawl a anfonwyd i'r fyddin, yn groes i'w hewyllys, ac aelodau'r tribiwnlysoedd, a swyddogion megis Lewis Davies a’i fath. Mae geiriau cerdd Caradog Rowlands yn cyfleu'r casineb oedd yn bodoli tuag at y swyddogion hynny i'r dim.

Rwy'n hynod ddiolchgar i Beryl Griffith, ysgrifennydd Cymdeithas Hanes Meirionnydd, am ddod o hyd i'r gerdd, ac anfon copi ata'i. Ychwanegodd Beryl y geiriau canlynol o eglurhad imi: "Pen Gwaliau ydi'r rhan o Lanuwchllyn sydd o gwmpas y Neuadd Bentref. Fe gollodd Caradog Rowlands, awdur y gerdd, ddau frawd, a hanner brawd yn y rhyfel, a bu'n rhaid iddo yntau wynebu tribiwnlys ei hun."  Ond 'does dim gwybodaeth a orfodwyd ef ymuno â'r fyddin a'i pheidio.

1917-18. Palas Pen Gwalia', Llanuwchllyn

Mae Palas ar ben Gwaliau
A bradwr ynddo'n byw.
Pen ffrind y Gloch  a'r diafol,
Pen blaenor uffern yw.

Mae genau uffern heddiw
Yn agor gyda ffydd,
I lyncu'r hwn sy'n ennill
Ei bymtheg swllt y dydd.

Edrychwch bobol annwyl
Mewn difrif ar ei fab,
Fe ddylai yntau roddi
Ei fywyd dros ei wlad.

Mae'n hawddach iddo fyned
Na neb o fewn y wlad,
A rhoddi'r siop yng ngofal
'Rhen satan sef ei dad.

Ni fynnwn y fath sothach
I'w gyrru i ffwrdd mor slei,
Cydunwn bobol annwyl
I'w wneud o yn fins pei.

Rhown ben ar fradwr Uwchllyn
Nac oedwn ddim yn hwy,
A chodwn tano fechgyn
I yrru'r diawl o'r plwy'.

Ni welwyd y fath anifail
Mi ddwedaf un o gant
All fod mor galon galed
A gwerthu gwaed ein plant.

Mae melltith yn dy enw,
A hefyd yn dy waith,
Rwyt wedi troi yn Jiwdas
I'th ardal, dyna'r ffaith.

Rwyt wedi bod yn llyfnu
Wrth dwyllo'r truan tlawd,
Doi dithau i dribiwnal
Rhyw ddydd a ddaw, 'rhen frawd.

Bydd barnwr ar ei orsedd
O fewn y Nefoedd  wen,
A'r ddedfryd arnat tithau
Fydd uffern dros dy ben.

Ganed Lewis Davies yn Llandanwg, ger Harlech yn 1872, a bu iddo symud i Flaenau Ffestiniog rywdro cyn 1891. Cofnodir ef ar ystadegau cyfrifiad y flwyddyn honno fel printer, ac yn lojio yn Stryd Glynllifon. Bu iddo sefydlu busnes argraffu'r Gloch yn y dre' ychydig wedyn, gan gyhoeddi'r papur wythnosol, ynghŷd â chyhoeddiadu eraill. Profodd alar trist ei hun pan fu ei ferch chwe mlwydd oed, Megan, farw yn ystod cyfnod y rhyfel, ar 27 Mai 1917. Collodd ei fab John hefyd, ac yntau ond 29 oed, ar 26 Mehefin 1936. Ymhen cwta dwy flynedd, ar 23 Mai 1938, yn 66 oed, ymunodd Lewis Davies gyda'i ddau blentyn yn y bedd ym mynwent Bethesda, Blaenau Ffestiniog. Claddwyd ei wraig, Laura yn yr un beddrod ar 13 Awst 1961, a hithau'n 85 oed. Erbyn heddiw, mae'r garreg fedd wedi'i dymchwel, ac yn gorwedd ar ei gwastad, yn ddiseremoni ymysg y cerrig eraill.  Anodd iawn yw darllen yr arysgrif arni bellach, ac enw Lewis Davies, Y Gloch, y gŵr blaenllaw a fu'n gyfrifol o anfon rhai cannoedd o feibion, brodyr a gwŷr i wynebu eu tynged ar faes y gad, fel y cof amdano, bron a diflannu'n llwyr erbyn hyn.



Llun o fedd Lewis Davies gan VPW

[Pabi gan Lleucu Gwenllian]


29.3.15

Stolpia -pytiau o'r papurau

Rhannau o golofn Steffan ab Owain, o rifynnau Chwefror a Mawrth 2015:

Can mlynedd yn ôl
Y mae cwyno beunyddiol y dyddiau hyn am y wasgfa economaidd sy’n effeithio ar wasanaethau’r wlad. Pa fodd bynnag, gwelwn o’r dyfyniad isod o hen bapur newydd am y flwyddyn 1915 fod  pethau yn llawer gwaeth yn yr ardal hon a llawer man arall yng Nghymru gan mlynedd yn ôl i’r mis hwn :

"Caledi Mawr  yn  Ffestiniog – 
Yr oedd dros 6,000 o bunnau o drethi heb ei casglu yn y plwyf. Nis gwyddai, meddai Cadwaladr Roberts, sut y gallai plwyf Ffestiniog gasglu’r trethi. Nid oeddynt yn gweithio ond tri diwrnod yr wythnos yn y chwareli, ac yr oedd pobl onest yn methu a thalu’r trethi, a llawer iawn o’r bobl yn byw ar elusen y cymdogion. –Gwerthu dodrefn y bobl – nis gwyddai beth enillent pe rhoddid arwerthiant ar ddodrefn y bobl, nid oedd yno neb i’w prynu. Yr oedd yn deall fod yno 450 o dai gweigion yma. Yr oedd teuluoedd yn gadael y lle wrth y cannoedd gan adael y tai yn weigion. Ni welais i adeg mor ddifrifol yn ystod y 60 mlynedd ddiweddaf."

llun- PW

Hen Hanesion
Yn ȏl un papur newydd lleol am Hydref 1906 bu i Dr Richard Jones, Swyddog Meddygol gyflwyno adroddiad i Gyngor Dinesig Ffestiniog am iechyd yr ardal yn 1905. Dywedodd y meddyg fod:
"24 o farwolaethau wedi digwydd o ganlyniad i glefyd y galon a mynnai ef mai achos o hyn oedd yfed te a defnyddio tybaco i ormodedd. Nis gallai rhai a gnoent dybaco ar hyd y dydd ond dioddef a chredai ef fod yr arferiad o ysmygu sigarets sydd mor gyffredin ymhlith pobl ieuanc yn eu gwneud yn analluog i wrthsefyll afiechydon.

Yn Y Capelau – hefyd ynglyn a phriodoli nifer uchel y marwolaethau a oedd gan y meddyg brawf mai trwy fynychu y Cyfarfodydd Diwygiadol y bu bobl farw, Dywedodd Dr Jones bod y Capelau wedi llenwi i ormodedd, o chwech yr hwyr, hyd hanner nos ac ychwaneg. Pan ofynwyd  i wraig unwaith pa le yr oedd yn myned 11 o’r gloch yn yr hwyr, dywedodd mai i’r cyfarfod gweddi, gan fod lle iddi y pryd hynny, wrth fod rhai wedi mynd adref i’w gwelyau".

Wel, beth wnewch chi o’r adroddiad uchod? Yn ddiau, roedd y gŵr hwn o flaen ei amser gyda rhai achosion o glefydau ei gyfnod. Gresyn na fuasai rhai wedi gwrando arno parthed ysmygu, ynte ?

27.3.15

Apêl Walton

Yn Awst 2007 dioddefodd Beryl, fy ngwraig strôc ddifrifiol, a threuliodd wythnos yn Ysbyty Gwynedd, gan ddirywio'n waeth yno. A ninnau fel teulu wedi cael ein hysbysu nad oedd llawer o obaith iddi, penderfynwyd ei hanfon i Ysbyty Niwrolegol Walton, lle y derbyniodd driniaeth brys ar ei hymennydd, gan dreulio peth amser yn yr adran gofal dwys yno. 

Diolch i'r gofal a dderbyniodd gan yr arbenigwyr yno, fe achubwyd ei bywyd.

Mae ein gwerthfawrogiad i staff Walton yn fawr, a dyna pam fod Beryl, Penny Bloor, Bethan ein merch a chyfaill arall wedi cytuno i wneud reid noddedig ar y 'Zip Wire' yn Llechwedd yn ystod mis Ebrill i gasglu arian at y Walton Neuro Fund yn yr ysbyty arbennig hon. 
 

Os oes rhai o ddarllenwyr yn dymuno cyfrannu tuag at yr achos teilwng iawn uchod, y mae ffurflenni noddi ar gael mewn ambell siop yn y Blaenau, neu gennym ni gartref. Bydd pob cyfraniad yn cael ei werthfawrogi gyda diolch gennym.
Vivian Parry Wiliams. 01766 831814.


25.3.15

O'r Archif -Trem yn ôl

Pegi Lloyd Williams yn dewis pigion o’r archif.
Y tro hwn, darn a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1984.

Cipdrem ar hanes “Yr Hall”
Annodd iawn yw cyfleu darlun teg o’r holl ddigwyddiadau cyffrous a fu ynglŷn â Neuadd y Farchnad ac Ystafell Gynnull y Blaenau drwy ychydig eiriau.  Fodd bynnag, ceisiaf dynnu braslun o’r hyn a ddigwyddodd yno yn ystod y can mlynedd ac ugain diwethaf.

Wel, ar ôl amryw gyfarfodydd yn nechrau chwedegau’r ganrif ddiwethaf i ystyried yr angen am Farchnadfa a Llyfrgell i’r Blaenau, ac ar ôl cryn ddadlau ynglŷn â’r safle, fe benderfynwyd ei chodi ar y lle y saif heddiw.  Agorwyd ei drysau i’r cyhoedd yn y flwyddyn 1864.

Efallai y rhydd y dyfyniad nesaf yma o ysgrifau ‘Rownd y Rhiw’ gan Dulyn lun eithaf byw o’r Farchnadfa yn ystod y ganrif ddiwethaf:
‘Wrth geisio rhoddi disgrifiad o’r hen Hall, erfyniaf ar y darllenydd gau ei lygad ar y rhan newydd, ac edrych ar lawnt lydan ac ambell i drol neu gar butcher, a’i lorpiau ar y llawr.  Tro dy gefn ar y gwesty ac fe weli ffenestri tal ar y llawr ac ar y llofft, grisiau cerrig i fyned i’r llofft a’i godrau yn y gongl gerllaw hen Swyddfa Barlwydon.
Canllaw haiarn cryf er diogelwch rhag cwympo i lawr, a drws llydan yn arwain i’r neuadd gyhoeddus ar ben y grisiau.  Dos i mewn i’r neuadd ac fe weli yn union faint yr hen adeilad cyn ei helaethu.  O dan y grisiau crybwylledig yr oedd y porth i’r farchnad.  Ar y chwith yr oedd bwrdd hir yn llawn melysion, yn cael ei wylio gan foneddiges ieuanc lanwaith, yn cynrychioli yr hen William Griffith, Llan a’i Indian Rock enwog.  Ymbriododd Hannah ag Evan Jenkins, a buont mewn masnach yn Heol yr Eglwys am flynyddoedd.  Ar y talcen chwith yr oedd Owen Jones, Cloth Hall, yn cario ei fasnach ymlaen, ac yna Butcheriaid Trawsfynydd a’r Llan, Robert Hughes, Robert Jones, John Brynsaeth, Griffith Jones masnachwyr hen ffasiwn, ond gonest bob un ohonynt.  Wedi hynny down at Gryddion Llanrwst gyda’u hesgidiau dihafal, Hannah Davies, Jane Thomas, William Williams.  Teithient mewn cerbyd tros y Crimea bob wythnos, a llawer helynt gawsant, yn neilltuol yn ystod misoedd y gaeaf.  Ond yr oeddynt yn cael cynhaeaf bras.  Yr oedd eu nwyddau bob amser yn ennill cwsmeriaid.
Hen gymeriad annwyl arall y cawsom lawer o’i gwmni a’i ffraethineb ydoedd yr hen Dafydd Davies, Trawsfynydd, a’i stôr o lyfrau.  Yr oedd ef a’n hystôr ni yn wynebu ei gilydd.

Yn y pen arall byddai Ellis o’r Nant a’i blu pysgota a’i lyfrau, a byddai ei gyfaredd yn denu lliaws ato bob Sadwrn.  Ar y talcen pellaf y byddai Thomas Edwards, yn enwog am ei hetiau 7/6 a 15/- am het silc.  Byddai dau Iddew yma’n gyson, sef Abraham, pryd du fel y frân, a’r hen Harries tad Mrs Polecoff, Bangor.  Cofier, roedd llawer o cheap Jacks a stondinau eraill ar y lawnt ar gyfer y Neuadd a masnachdai’r Market Place hefyd!’

Llyfryn Steffan ab Owain ar ran Cyfeillion Neuadd y Farchnad, 1995. Gwasg Carreg Gwalch

Ar Ebrill 26, 1871 agorwyd Ystafell Gynnull uwchben y Farchnadfa.  Gosodwyd golau nwy yno a chafodd y cyngerdd agoriadol ei gynnal mewn ystafell wedi ei goleuo am y tro cyntaf â golau nwy.

Yn wir, mae’r gweithgareddau a gymerodd le yn yr Ystafell Gynnull yn aneirif, cynhaliwyd peth wmbredd o Eisteddfodau Chwarelyddol llewyrchus ynddi.  Cafwyd llawer o Gyfarfodydd Gwleidyddol pwysig yn digwydd yno.  Bu ugeiniau o ddramâu yn cael eu perfformio ynddi o dro i dro a chodwyd cannoedd o bunnoedd i wahanol deuluoedd anghenus yr ardal drwy Gyngherddau a Chyfarfodydd Elusennol.

Gwelodd yr hen le nifer o wleidyddion mawr ein cenedl.  Dyma un hanesyn diddorol am gyfarfod yno yn y flwyddyn 1886 gan Dr Pan Jones.
‘Yr oeddwn i er yn gynnar wedi trefnu i ysgrifennu ar y ‘Ddaear i’r Bobl’ a threfnodd Michael D. Jones a minnau i gael Michael Davitt i Cymru mewn gobaith y gellid deffro y wlad …  Yr oedd Neuadd Gynnull, Blaenau Ffestiniog yn fwy na llawn, ond cafwyd trafferth i gael un i gynnig penderfyniad.  Yr oedd cywilydd neu ofn yn gwneuthur i bob siaradwr ofyn cwestiwn yn ddieithr iddynt neu yr oedd ofn Michael Davitt arnynt.  O’r diwedd, bodlonodd David Lloyd George gymryd y gorchwyl mewn llaw.  Nid wyf yn cofio clywed neb yn siarad yn well, yn fwy difyr ac ymarferol.  Dywedai i’r diafol gael lle poeth gynt gyda Michael yr Archangel, ond dyma ddau Fichael yn ymosod ar y landlord a gobeithio y gwnânt drefn arnynt.  Yr oedd yno guro dwylo a bloeddio mwy brwdfrydig nag arferol.  Pan eisteddodd troes Michael D. Jones ato a dywedodd wrtho, ‘Casgl dy glud, machgen i, San Steffan yw dy le di.’ 
Tybed ai yn yr Hall y dechreuodd gyrfa wleidyddol un o Brif Weinidogion Prydain?

Oddeutu’r flwyddyn 1910 daeth sinema i’r hen Neuadd ac yn ôl rhai, un o’r enw Mr Codman o Landudno oedd yno gyntaf.  Fodd bynnag, yn nyddiau bachgendod fy nhad a’i gyfoedion, ceiniog a fyddai’r tâl mynediad i’r pictiwrs p’nawn Sadyrnau ac un Mrs Griffiths a fyddai yn rhannu’r tocynnau.  Yr adeg honno byddai’r lle o dan ei sang gyda phlant bywiog yn gwingo yn eu seddau wrth wylio ffilmiau Tom Mix, Buck Jones, Buster Keuton ayyb.

Cynhaliwyd llawer o Nosweithiau Llawen ac Eisteddfodau yno o dan arweiniad Bryfdir ar hyd y blynyddoedd ac ‘rwyf yn siwr fod gan amryw o drigolion ‘Stiniog atgofion melys am y dyddiau hynny.  Byddai pethau fe Grand Bazaar, Amgueddfa a Sale of Work yn cael lle o dan ei tho ar adegau hefyd.  

Yn ystod y tri degau hefyd yr agorwyd y Forum, a chanlyniad hynny fu symud llawer o’r gweithgareddau cyhoeddus i’r fan honno.  Er hynny, bu’r Hall yn dal yn lle cyhoeddus i drigolion ‘Stiniog tan ganol yr Ail Ryfel Byd.  Yna oddeutu 1944, er mwyn denu diwydiannau newydd i ‘Stiniog fe osododd y Cyngor y lle ar rent.  Ymhen ychydig, cymerodd cwmni o’r enw Ackett y Neuadd o dan rent a defnyddiwyd hi fel ffatri i ailglytio a thrwsio hen esgidiau a beltiau ar ôl y Lluoedd Arfog.  Gyda llaw, gweddillion hen esgidiau wedi’u llosgi gan y cwmni o’r Hall yw’r Domen ‘Sgidiau’ sydd i’w gweld ar y dde i’r ffordd fawr sy’n arwain i ben Bwlch Gorddinan a gerllaw llwybr pysgotwyr Llyn Barlwyd.

Ar ôl y cwmni yna daeth ffatrioedd gwneud dillad yno a buont hwy yno am beth amser.  Nid oes cymaint â hynny o amser ers pan adawodd ffatri Wallis a Linell y lle.  Heddiw, y mae’r lle yn ôl yn nefnydd y Cyngor unwaith eto a defnyddir yr hen Neuadd enwog fel ystorfa ganddynt.  Tybed beth fydd hanes yr hen Hall ymhen 20 neu hanner can mlynedd eto?

------------------------------------

*Cyhoeddodd Cymdeithas Llafar Bro lyfr  'Pigion Llafar 1975-1999' er mwyn dathlu'r milflwyddiant, gyda Mrs Elizabeth Jones yn arwain tîm o olygyddion, gan gynnwys Pegi.
Os ydych yn hoffi'r gyfres Trem yn ôl -ewch i chwilio am gopi o'r llyfr. Bron i gant o dudalennau am £3 yn unig!




23.3.15

Rhod y Rhigymwr -awdl 1964- Patagonia

PATAGONIA 150. Cyfres achlysurol fydd yn ymddangos trwy'r flwyddyn, i nodi canrif a hanner y Cymry yn y Wladfa. Dyma wthio'r cwch i'r dŵr efo rhan o golofn Rhod y Rhigymwr, Iwan Morgan, o rifyn Chwefror 2015.


Eleni, mae’n ganrif a hanner er pan hwyliodd 153 o Gymry ar fwrdd y ‘Mimosa’ o Lerpwl i Batagonia yn Ne America, gyda’r Capten George Pepperell a chriw o ddeunaw. Cychwynnwyd o Lerpwl ar yr 28ain o Fai a glanio ym Mhorth Madryn union ddeufis yn ddiweddarach, ar yr 28ain o Orffennaf. Ymysg y teithwyr, enwir rhai o Ffestiniog, sef John a Mary Roberts, 27 oed a’u tri phlentyn, Mary, Thomas a John. Dau Stiniogyn arall a enwir oedd James Berry Rhys, 23 oed a John Moelwyn Roberts, 20 oed. Cyfarfu’r teithwyr ag Edwyn Cynrig Roberts a Lewis Jones ym Mhorth Madryn. Eu bwriad hwy oedd sefydlu Gwladfa Gymreig, lle cawsai’r Iaith Gymraeg a’i diwylliant eu meithrin. Ym Medi’r flwyddyn honno, cyrhaeddwyd Dyffryn Chubut.

Ym Mlaenau Ffestiniog, ym 1902 y ganwyd y bardd a’r llenor Richard Bryn Williams. Yn blentyn seithmlwydd oed, ymfudodd gyda’i rieni i Drelew, Chubut. Dychwelodd i Gymru ym 1923, i Ysgol Eben Fardd, Clynnog. Aeth nifer o fechgyn ifanc i’r hen ysgol honno i baratoi ar gyfer bod yn weinidogion. Yn ei lyfr ‘Atgofion am Bymtheg o Wŷr Llên’ (a enillodd wobr ym Mhrifwyl y Fflint ym 1969 ac a gyhoeddwyd gan y Cyhoeddiadau Modern Cymreig ym 1975), mae fy ewyrth (brawd hyna’ Mam), sef y Parch Aneurin Owen Edwards, Prestatyn, yn ysgrifennu’n gynnes iawn am un a ddaeth yn gyfaill triw iddo tra yng Nghlynnog.

Ym Mhrifwyl Abertawe ym 1964, ‘Patagonia’ oedd testun yr awdl. Pan ymddangosodd y rhestr testunau ym Mhrifwyl Llandudno flwyddyn ynghynt, cofiaf f’ewyrth yn proffwydo pwy fyddai’n sefyll ar ei draed ar ddydd Iau’r cadeirio yn Abertawe. Cefais innau’r fraint o fod yn y Pafiliwn mawr pan gyhoeddodd yr Archdderwydd Cynan enw’r bardd buddugol .

Meddai Geraint Bowen, un o’r beirniaid:

“Fel cynganeddwr, fel triniwr geiriau a lluniwr cerdd, y mae Y Gelli Grin yn rhagori ar weddill yr ymgeiswyr.”

Mae cyffyrddiadau hynod swynol i’r awdl ganadwy hon. Dyma flas ohoni:

Perffaith y gorwel porffor,
Heulwen Mai ar lan y môr;
Hwyl ar gwch fel aur a gwin
Ar y lliwiog Orllewin;
A daw o sisial y dŵr
Heriol lais yr Arloeswr.

Eiddil Fimosa drwy ddylif misoedd
Hwyliai i’w hantur ar wamal wyntoedd.
Ei chragen yn herio’r llydan foroedd,
A rhoddwyd i’w llywio freuddwyd lluoedd:
Anelu o fro’r niwloedd – digariad,
A morio i wlad y mawr oludoedd.

Yn eu breuddwyd ’roedd pob rhyw awyddu,
Heb waed na phoen, eu bywyd yn ffynnu;
Agor maes heb un lord i’w gormesu;
O dlodi afiach câi’r genedl dyfu.
A’r Gymraeg ei mawrygu – heb air croes,
Ni ddeuai loes wrth addoli Iesu.

Yng Nghamwy lydan codi cabanau,
Troi âr ei daear dan Groes y Deau:
O fedel dioddefiadau – dôi llwyddiant,
Eu hil a’u cofiant mewn heulog hafau.

Y Gymraeg ddigymar oedd
Yn lleisiau dysg a llysoedd;
Iaith ddilediaith aelwydydd,
Iaith y ffair ac iaith y Ffydd.
Ar y Sul bu glir eu siant
A melys eiriau moliant;
Doi awel Pantycelyn
Yn frwd o Galfaria fryn....

Yn iach i Walia! Mwy dychwelaf
I aelwyd gwerin gwlad a garaf;
O Gymru hen os i Gamwy’r af,
Yn ei harafwch mwy hydrefaf,
Os dêl gwae, bydd fy ngaeaf – dan las nen,
Daw hedd a heulwen i’m dydd olaf.

Llwyddodd ‘Bryn’ i ennill cadair y Genedlaethol drachefn ymhen pedair blynedd – ym Mhrifwyl y Barri – am  ‘Awdl Foliant i’r Morwr.’ Mae honno hefyd yn awdl hynod ganadwy. Bu’n Archdderwydd o 1975-1978. Ymgartrefodd yn Aberystwyth, lle bu farw ym 1981.

21.3.15

Y Cymdeithasau Hanes

Ychydig o newyddion o'r cymdeithasau, wedi eu haddasu o golofnau cymunedol rhifyn Mawrth 2015..
 

Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog
Ar nos Fercher Chwefror 18fed Vivian Parry Williams oedd y gŵr gwadd yng nghyfarfod y Gymdeithas Hanes a’i destun oedd “ Hanes Pwerdy Maentwrog”. Defnyddiodd  sleidiau i ddangos datblygiad y pwerdy ac yr oeddynt yn gymorth mawr i ni werthfawrogi beth a gyflawnwyd. Dechreuwyd ar y gwaith yn 1924 a’i orffen yn 1928 gyda 600 o weithwyr ac yr amser hynny yr argae oedd yr un fwyaf o goncrit yn y wlad. Yr oedd cynnyrch y pwerdy yn ddigon ar y pryd i ddiben Gogledd Cymru gyfan.

Cafodd adeiladu'r pwerdy a Llyn Traws effaith go helaeth ar ddiwylliant yr ardal gyda 25 o ffermydd a nifer o dai ddiflannu o’r golwg. Un adeilad enwog a foddwyd dan ddŵr y llyn oedd Pandy'r Ddwyryd, hen gartref  Lowri William a ddaeth a Methodistiaeth i’r ardal.

Clywsom lawer am drafferthion efo’r llyn, fel yr oedd yn amharu ar lwybrau cyhoeddus yr ardal. Yn y diwedd gorfu i’r adeiladwyr godi pont  dros rhan o’r llyn ac yr oedd hyn yn arbed llawer ar daith plant ysgol Trawsfynydd oedd yn byw'r ochr arall i’r llyn o’r pentre.

Yr oedd llawer o holi Vivian ar y diwedd a diolchodd Eifion Jackson iddo am noson mor ddiddorol ac addysgiadol. Cynhelir y cyfarfod nesaf ar Fawrth 18fed pryd y disgwyliwn Ellis Roberts, Dolwyddelan, i sôn am y “Mieri Lle Bu Mawredd”.

Cymdeithas Hanes Bro Cynfal
Cyfarfu’r aelodau yn y Caban ar nos Fercher, Chwefror 4ydd pan ddaeth Gareth Tudor Jones atom. Llywyddwyd y noson gan Nesta, ac roedd yn braf gweld cymaint wedi dod allan ar noson oer iawn. Croesawodd Nesta wyneb newydd atom, sef Gwyn Heason sydd yn byw’n rhannol yn Nhynymaes ac wedi dysgu Cymraeg, gan obeithio y daw hi atom eto.

Cafwyd noson ddiddorol gan Gareth yn dilyn sgwrs a gafodd yn yr Arddangosfa Hanes yn y Blaenau pan fu Americanes yn ceisio dilyn hanes hen berthynas iddi a adawodd Blaenau i ddilyn y Mormoniaid yn Ninas y Llyn Halen. Enw’r gŵr oedd Dafydd Roberts, ac roedd yn daid i Bryfdir ac hefyd yn perthyn i J. Glyn Williams. Daeth Dafydd Roberts i weithio yn y chwarel a chadwodd ddyddiadur sy’n rhoi hanes manwl o ddyfodiad cenhadon Mormoniaid yn dod i’r Blaenau yn 1840 gan sefydlu eglwys fechan o tua 40 yn yr hen felin yn Rhydsarn. Gadawodd Dafydd Roberts a’i deulu am America gan gael taith erchyll cyn cyraedd Utah, yn 1856. Roedd Gareth wedi’i gyfareddu gan yr hanes ac wedi gwneud gwaith ymchwil manwl, a llwyddodd i’n cyfareddu ninnau gyda’r hanes.

Fforwm Plas Tanybwlch
Bu dau fab yng nghyfraith y diweddar Emrys Evans yn cydweithio er mwyn difyrru'r aelodau yng nghyfarfod diwedd Chwefror. Evan Dafydd Roberts, Cae Clyd, oedd wedi dethol sleids o gasgliad anferth Emrys, ac yn cyflwyno'r hyn a welwyd yn y lluniau; a Gareth T. Jones, Pwllheli, oedd wedi trosglwyddo'r delweddau i'r taflunydd digidol. Cafwyd lawer o drafod ar y lluniau, ac roedd croeso arbennig i'r lluniau dwbl, lle'r oedd Dafydd wedi dychwelyd i leoliad ambell lun er mwyn cymharu'r golygfeydd rwan a chynt.

Y Gymdeithas Undebol, Trawsfynydd
Ar nos Lun y 9fed o Chwefror yn festri Moreia, cawsom hanes cynnar Clwb Ffermwyr Ieuainc Bronaber gan Mr Ifan Tudor – sgwrs seiliedig ar ei draethawd buddugol yn Eisteddfod Llawrplwy a Phenstryd 2014.
Cwis hwyliog gan Gretta a Tom Ellis gafwyd ar Chwefror y 23ain lle roedd cwestiynau amrywiol ar nifer o bynciau.  Diolchwyd iddynt gan y llywydd Mrs Elen Davies.

19.3.15

STOLPIA- Pontio

Rhan o golofn reolaidd Steffan ab Owain, y tro hwn o rifyn Mehefin 2013. Bu'n cyfeirio at rai o hen bontydd y fro, ac yn yr achos yma, awn i'r Migneint yn ei gwmni.

Hen bont y mae llawer yn dotio ati wrth deithio tros y Migneint yw’r hen bont fach ddel sydd ar ochr ddwyreiniol i Lechwedd Deiliog a chyn cyrraedd pont ac adfeilion Tai Hirion, sef Pont Rhyd y Porthmyn.


Y mae llawer o ddyfalu wedi bod pa mor hen yw’r bont hon a phwy a’i cododd.

Wel, yn ôl un ffynhonnell, sef Ywain Meirion -a anwyd yn y Gopsiol ar y Migneint- y mae hi’n dyddio’n ôl i tua 1514 a dywed ymhellach eu bod wedi cario calch yn bynnau o Gemlyn ar yr afon Ddwyryd fel morter iddi hi.

Pan dynnais y llun ohoni, edrychais yn y muriau er mwyn gweld os yr oedd morter ynddi o gwbl heddiw, ond methais a gweld dim. Cred llawer o bobl bod hen ffordd yn arwain ohoni draw am gyffiniau Ysbyty Ifan, ond mewn gwirionedd, dyma oedd llwybr yr hen ffordd o Lan Ffestiniog i’r Bala a’r mannau cyfagos cyn gwneud Pont Tai Hirion. Gallwn weld hyn ar rai o’r hen fapiau.

Gyda llaw, ceir cyfeiriadau at y bont yn Parochialia Edward Llwyd oddeutu 1698 ac ym mhapurau Llys Chwarter Sir Feirionnydd am y 18fed ganrif. Cwynid yn 1745 bod y bont mewn cyflwr drwg ac angen ei hatgyweirio, ac yn 1763 talwyd £1.5.0  i William Prichard am ei atgyweirio. Eto yn 1765, talwyd  £1.16.0  i Owen Siôn y saer maen am atgyweirio 300 troedfedd o’r ffordd ar ochr ddwyreiniol y bont.

Adeiladwyd pont newydd yn ei lle oddeutu 1795, sef yr un sydd yn y pant ac a ddefnyddir gennym heddiw. Gyda llaw, hon yw Pont Tai Hirion, ac nid y llall, fel y mae amryw wedi camgymryd.

17.3.15

Diwedd pennod

Gydag ymadawiad Dr Dawn ac ymddeoliad Dr Parry y ddiweddar, fe ddaeth Practis Meddygon Blaenau i ben, a hynny am y tro cyntaf ers sefydlu’r Gwasanaeth Iechyd Rhyngwladol yn ôl yn 1948.


Diolch eto i’r ddau am eu hymroddiad anhunanol, yn enwedig yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, yn dilyn cau yr Ysbyty Coffa.

Ar ran pobol yr ardal, dymunwn y gorau posib iddynt i’r dyfodol.

========================

Llun o’r Gorffennol
(diolch i Eifion Lewis)


Dechrau ar y gwaith yn 1976 o godi’r Ganolfan Iechyd.



Pwy a wyr be' fydd y dyfodol!


[Y darnau uchod wedi'u haddasu o rifyn Chwefror 2015]



14.3.15

O'r Pwyllgor Amddiffyn -Canlyniad Ysgubol y Refferendwm

Canlyniad y Refferendwm (neu’r ‘Pôl Cymunedol’) a gynhaliwyd ar Chwefror 19eg:
Nifer a bleidleisiodd - 1,695
Nifer o blaid – 1,688
Nifer yn erbyn - 5
Nifer pleidleisiau a ddifethwyd - 2.


52% o’r etholaeth wedi bwrw pleidlais, sef y canran uchaf erioed mewn unrhyw refferendwm o’r fath!

A 99.6% o’r rheini yn bendant o blaid ychwanegu gwlâu i gleifion, gwasanaeth mân anafiadau ac adran pelydr-X at unrhyw gynlluniau sydd gan y Bwrdd Iechyd ar gyfer yr Ysbyty Coffa.

Be nesa, felly? Gan mai cyfrifoldeb y Cyngor Tref oedd trefnu’r bleidlais a chyfrifoldeb y Cyngor Sir oedd ei gweithredu hi, yna eu dyletswydd nhw, rŵan, ydi dwyn pwysau ar y Bwrdd Iechyd i gymryd sylw o’ch dymuniadau chi. Ond ochr yn ochr â nhw, mi fydd y Pwyllgor Amddiffyn hefyd, wrth gwrs, yn llythyru at y Betsi ac at Mark Drakeford, y Gweinidog Iechyd, ac yn ceisio trefnu cyfarfod efo nhw, gynted â phosib, i wyntyllu’r sefyllfa.
Cododd hynny'n gynt na’r disgwyl, ar y 12fed o Fawrth, mewn cynhadledd yn Dolfor yng nghanolbarth Cymru; cynhadledd i drafod cyflwr y gwasanaeth iechyd yn ucheldir Cymru ac yn yr ardaloedd cefn gwlad; cynhadledd wedi ei threfnu gan Drakeford ei hun fel ymateb i’r argymhellion yn Adroddiad yr Athro Marcus Longley. (Byddwch yn cofio inni drefnu i’r Athro Longley ymweld â ni yn ôl ym mis Gorffennaf a bod nifer ohonoch chi wedi siarad yn rymus iawn yn y cyfarfod hwnnw a’ch bod chi, yn amlwg, wedi gadael cryn argraff arno.)

Sut bynnag, bu cynrychiolaeth o’r Pwyllgor Amddiffyn yn y gynhadledd, lle'r oedd swyddogion y Betsi a byrddau iechyd eraill yn bresennol, yn ogystal â’r Gweinidog Iechyd ei hun, wrth gwrs. Fe rown adroddiad yn rhifyn Ebrill Llafar Bro ar sut aeth pethau yno. Un bwriad gennym oedd creu arddangosfa (posteri a.y.y.b.) ar gyfer y gynhadledd er mwyn tynnu cymaint o sylw â phosib at gyflwr truenus y gwasanaeth sy’n cael ei gynnig i’r cylch yma ers i’r ysbyty gau.

Er nad oedd pobol Gellilydan/Maentwrog na Thrawsfynydd yn rhan o’r refferendwm, eto i gyd mae cynghorau cymunedol y plwyfi hynny wedi addo llythyrau o gefnogaeth lwyr i’r ymgyrch, ac rydym yn ddiolchgar iawn iddynt am hynny ac am eu cefnogaeth ar hyd y blynyddoedd.

Ac yn olaf, diolch o galon hefyd i’r postmyn hynny a fu’n rhannu’n taflenni melyn ni o dŷ i dŷ, yn y dyddiau cyn y pleidleisio.
..................

Y cyfarfod gyda Sarah Rochira, Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru
Er mai siomedig, braidd, oedd y nifer a fynychodd y cyfarfod hwn yn Neuadd Sefydliad y Merched, bnawn Gwener 27ain Chwefror, eto i gyd mae’n dda cael adrodd bod y gynulleidfa wedi gadael argraff ddofn ar ein gwestai. Efo Guto Bebb AS eto’n cadeirio, agorwyd y cyfarfod gyda’r cyn-feddyg Dr Walter Evans yn rhoi darlun i Ms Rochira o’r sefyllfa oedd yn bodoli yma cyn cau’r Ysbyty Coffa ddwy flynedd yn ôl, ac o’r hyn sydd yn weddill inni bellach. Wedyn, caed clywed nifer o’r gynulleidfa yn disgrifio eu profiadau anffodus efo’r gwasanaeth iechyd (profiadau personol a theuluol) ac roedd yn amlwg bod y Comisiynydd wedi cael ei chyffwrdd i’r byw gan ddiffuantrwydd y siaradwyr hynny, ac y bydd llawer o’r hyn a gafodd ei ddweud ganddynt yn cael sylw yn ei hadroddiad hithau hefyd i’r Gweinidog Iechyd.

Diolch i bawb ohonoch, felly, a wnaeth yr ymdrech i ddod yno, gan gynnwys rhai o drigolion Dolwyddelan. Diolch hefyd am gefnogaeth y ddau gynghorydd oedd yn bresennol, sef Selwyn Griffiths, Porthmadog (Cadeirydd Cyngor Sir Gwynedd), a’r Cynghorydd Linda Wyn Jones. Yno hefyd roedd dau gynrychiolydd o Age Cymru, sef yr elusen genedlaethol sy’n gweithio ar ran pobol-mewn-oed, a diolchwn iddynt hwythau am eu cefnogaeth.
Mae’n dda cael dweud bod y cyfarfod wedi cyflawni’r hyn roeddem wedi’i obeithio amdano.
GVJ                                       

----------------------------------

Annwyl Olygydd,
Ar ran Pwyllgor Amddiffyn yr Ysbyty hoffwn ddiolch drwy gyfrwng Llafar Bro yn ddiffuant iawn i’r 53 a wirfoddolodd eu ceir diwrnod y pôl Cymunedol ar y 19eg o Chwefror i gario cymdogion, ffrindiau a pherthnasau i bleidleisio.  Hefyd diolch i’r cyfeillion a wirfoddolodd i eistedd wrth y drysau.  Fel mae’r canlyniadau yn dangos, ni fu eich hymdrech yn ofer.
Diolch yn fawr,
Gwilym Price.

Senedd Stiniog

Newyddion o’r Cyngor Tref   
(wedi'i addasu o'r erthygl yn rhifyn Mawrth 2015)

Ym mis Chwefror penderfynwyd y dylid gosod adeilad y Pafiliwn ym mharc chwarae y Sgwâr i Carys Jones er mwyn iddi agor caffi. Enw’r caffi fydd Caffi’r Parc ac mae bellach wedi agor ers yr 2ail o Fawrth. Pob lwc i'r fenter.

Cafwyd adroddiad ar lafar bod Partneriaeth y Parc yn gweithio’n brysur ar gynlluniau i ail-osod bandstand, cae chwarae amlbwrpas (addas ar gyfer pêl-droed, hoci a phêl-fasged ...) ac offer chwarae i blant anabl yn y Parc. Adroddwyd bod nifer o fusnesau a chymdeithasau eisoes wedi ysgrifennu llythyrau yn cefnogi’r cynlluniau a bod angen mwy er mwyn dangos yr angen cyn y gellid mynd am grantiau.

I’r rhai sydd â'u gwydrau'n hanner gwag mae'n rhaid adrodd newyddion drwg i drethdalwyr y cylch, sef penderfyniad y Cyngor i godi’r presept ar gyfer 2015/16. Bydd cynnydd o £10.52 y flwyddyn i bob tŷ ym mand D. Ond mae newyddion da i’r rhai â gwydrau hanner llawn, sef bod y Cyngor drwy godi 20c yn ychwanegol yr wythnos mewn sefyllfa dda i gynnal y gwasanaethau presennol i’r dyfodol ac i fedru ymdopi'n well efo unrhyw doriadau mae Cyngor Gwynedd yn ei gynnig.

Cafwyd gwybodaeth na fu cais am etholiad yn ward Conglywal na ward Tanygrisiau, felly mae’r Cyngor Tref yn rhydd i gyfethol aelodau newydd. Gyda llaw bu i un o aelodau o’r cyhoedd eistedd mewn ar gyfarfod arferol Chwefror er mwyn cael blas ar waith y Cyngor. Mae pawb yn rhydd i fynychu’r cyfarfodydd, sydd yn cael eu cynnal ar yr ail ddydd Iau o bob mis. Yn anffodus nid oes te a choffi yn cael ei ddarparu ond pe byddai hynny’n rheswm dros eich atal rhag mynychu ‘rydym yn sicr y gallwn sortio rhywbeth allan ar eich cyfer.

Derbyniwyd cais gan Ysgol Tanygrisiau i’r Cyngor benodi cynrychiolydd i eistedd ar fwrdd Llywodraethwyr yr Ysgol. Cytunodd y Cynghorydd Ronwen Roberts i wasanaethu dros dro tan y byddai sedd Tanygrisiau yn cael ei lenwi.

Mae rheolau sefydlog y Cyngor yn datgan na ddylai cyfarfodydd fod yn hirach na dwy awr. Gyda rhestr hir o eitemau ar Agenda'r cyfarfod arferol mae’n anodd cadw at y rheol dwy awr a gyda hyn mewn golwg cynigiodd y Cynghorydd Ronwen Roberts, sydd yn gynrychiolydd y Cyngor ar Bwyllgor Amddiffyn yr Ysbyty, y dylid sefydlu is-bwyllgor Iechyd er mwyn caniatáu mwy o amser i drafod materion yn ymwneud ag iechyd. Dirprwyir rhai materion fel caeau chwarae er enghraifft i’r Is-bwyllgor Mwynderau er mwyn sicrhau bod sylw digonol yn cael ei roi i gyflwr yr offer a sicrhau diogelwch plant wrth eu defnyddio.

Yn anffodus gyda Deddf Llywodraeth Leol 1972 yn cyfyngu ar gyfrifoldebau Cynghorau Tref a Chymuned cafwyd gair gan y Clerc nad oedd gan y Cyngor yr hawl i sefydlu is-bwyllgor iechyd. Felly bu i’r Cyngor benderfynu i sefydlu is-bwyllgor o’r enw Lles Cymunedol yn hytrach nag Iechyd. Gyda’r penderfyniad yma penderfynwyd y dylid ymweld â meddygfa Penrhyndeudraeth er mwyn canfod sut maent mor llwyddiannus yn denu meddygon newydd ac y dylid gwahodd Rheolwr Meddygfa'r Blaenau i’r Siambr.

Cytunwyd i gais Antur Stiniog bod y Cyngor Tref  yn trefnu cyfarfod cyhoeddus i drafod dyfodol y rheilffordd rhwng y Blaenau a Traws. Hefyd, fe benderfynwyd y dylid estyn gwahoddiad arbennig i Network Rail, aelodau o Gyngor Gwynedd, Cynghorau Cymuned Trawsfynydd a Maentwrog, y Gweinidog Edwina Hart AC a swyddogion Parth Menter Eryri.

Cofiwch, gan ei fod yn gyfarfod cyhoeddus mae croeso ichi fod yno hefyd! Manylion i ddilyn.

Gyda’r cyfle i adrodd yn ôl yn dilyn presenoldeb ar bwyllgorau allanol fe ddywedodd y Cynghorydd Kevin Baldwin bod y Siambr Fasnach yn gweithio ar ddatblygu digwyddiadau newydd i’r dref ac y bydd pamffled i hyrwyddo’r ardal yn cael ei gyhoeddi’n fuan.

Bedwyr Gwilym