31.7.15

Peldroed- ennill a gwario

Pedwaredd ran y gyfres am 'hanes y bêldroed yn y Blaenau'.

Dan benawd 'Amrywiol' cawn fân wybodaeth yn ymwneud â thîm y Blaenau ym mlynyddoedd cynnar yr 20fed ganrif, megis cofnod am 1908 a ddywed 'Agor Cae Newborough Medi 1908', a chanlyniad y gêm a gynhaliwyd ar y dyddiad hwnnw (Cynghrair y N.W.Coast League)- Blaenau 4 Caernarfon 5, a'r wybodaeth mai Walter Jones, Caernarfon sgoriodd y gôl gyntaf.  Tîm Blaenau ar y dyddiad hanesyddol hwnnw oedd Bob Smith, Morris Moores, R.Roberts, Tom Hughes, J.J, WRO, Tom Lloyd, W.Jones (capt) WD, Edward G, W.Meirion Jones.

Mae'n debyg mai o adroddiadau papurau newyddion y cyfnod y daeth cofnodion Ernest am weithgareddau a chanlyniadau tîm y Blaenau yn bennaf. Ym Mawrth 1910 y daeth adroddiad am Blaenau yn curo tîm Bangor, gyda'r ychwanegiad (yn Saesneg) ' Y fuddugoliaeth oddi cartref gyntaf (yn erbyn Bangor) ers nifer o flynyddoedd'.

Ymysg chwaraewyr y tîm hwnnw oedd y gŵr cyfarwydd W.J.Penny, T.Whittaker a Harold Collins. Cafwyd nodyn arall o'r un cyfnod yn dangos bod trafferthion ariannol gyda'r clwb yn amlwg:  'Mae sinema C Hall am roi takings dwy noson i'r tîm pêl-droed.'  Richard Morris oedd ysgrifennydd y clwb yn 1910.

Rhan o Arddangosfa Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, sydd ar agor eto trwy'r haf, diolch i wirfoddolwyr y Gymdeithas

Tra ar bwnc ysgrifennydd dyma enwau rhai eraill a fu'n ymroi â'r swydd honno gyda'r clwb:
1910-11 John Tucker;
'roedd Richard Thomas yn ysgrifennydd/reolwr yn 1934-5;
1940au Andrew Roberts ac Elwyn Pierce; 
1950au Derek Williams ac R.G.Richards;
1958-65 Harry Williams;
1965- William Jones Edwards;
Enwau eraill heb ddyddiadau cysylltiedig - Len Roberts, Thomas W.Owen, Alwyn Jones, Gwilym Thomas, Eric M.Jones.

Yn 1909 gwelwyd hysbyseb Rheilffordd Ffestiniog yn cynnig 'sgyrsion o Borthmadog i Flaenau Ffestiniog am swllt (tocyn ddwyffordd) ar ddydd Llun y Pasg y flwyddyn honno i wylio Blaenau yn chwarae yn erbyn ail dîm Everton mewn gêm gyfeillgar.

Roedd y cwmni'n benderfynol o weld y cefnogwyr yn mwynhau'r diwrnod yn y Blaenau, wrth weld mai 9.45 yn y nos y cychwynai'r trên yn ôl am y Port!

Diddorol yw sylwi ar fanylion derbyniadau a thaliadau'r clwb ar Fantolen Festiniog Town F.C. yn nhymor 1910-11. Dros y tymor, mewn gemau cynghrair, derbyniwyd £40.14.10 wrth y giât, gyda 4 swllt ychwanegol gan y rhai breintiedig a ddefnyddiodd y 'Grand Stand' yn ystod y tymor.  Cafwyd £13.1.2 o'r giât yn dilyn gemau cyfeillgar, a'r gêm honno yn erbyn Everton yn sicr o fod wedi cyfrannu rhan helaeth o'r arian hwnnw.

Daeth bron i ugain punt ychwanegol o gemau cwpan a chystadlaethau eraill.  Daeth hanner y gate money o gêm a chwaraewyd ym Mae Colwyn- gêm gwpan mae'n debyg â £2.9.6 arall i'r coffrau.

Cafwyd swm anrhydeddus o £13.2.6 o elw o'r Raffl Nadolig a gynhaliwyd i godi arian i'r clwb hefyd, ynghyd â rhent o £1.15.0 gan Mr A.Wildman am rentio'r cae i rhyw bwrpas, a mân dderbynion eraill, oedd yn dod â cyfanswm y derbynion am y tymor i £109.19.9.

Datgelwyd nifer o ystadegau difyr yn rhan taliadau o'r fantolen.  Dengys y swm a dalwyd i'r gynghrair am y fraint o gael bod yn aelodau - 14/6.  Ffioedd y dyfarnwyr am y tymor oedd £6.4.3.

Traul mwyaf y clwb oedd costau teithio i'r gemau oddi cartref, a'r cyfan yn dod i dros £32. Cafwyd yr wybodaeth i'r clwb wneud colled o £1.14.6 ar gêm yn y Cwpan Iau (Junior Cup), ac i'r peli lledr gostio £3.19.4 i'r clwb.  Mân daliadau eraill a wnaethpwyd oedd costau'r ysgrifennydd a'r trysorydd, cyfanswm o £1.15.10; Costau i chwaraewyr nad oeddynt o'r Blaenau £1.0.8.; Blwch Cymorth Cyntaf i D.Jones yn wyth swllt.  Cost rhentu'r cae pêl-droed dros y tymor oedd £10.17.0, swm digon drud am y cyfnod hwnnw dybiwn i. Ond roedd digon ar ôl yn y coffrau i dalu am 'supper to players and committee', a'r gost am y wledd yn dod i £3.15.0.

Wedi balansio'r llyfrau roedd £13.3.7 yn weddill yn y coffrau, yn barod i wynebu her y tymor newydd oedd ar ei ffordd.  John H.Tucker oedd yr ysgrifennydd a T.Goodman Jones yn drysorydd y clwb yn 1910-11, ac archwiliwyd y fantolen gan John Jones a Richard Morris.    

Yn ystod tymor 1912-13 cafwyd prawf bod tîm y Blaenau yn arwyddo chwaraewyr profiadol o'r tu allan, hyd yn oed yn y dyddiau cynnar hynny.  Roedd y tîm wedi chwarae Caergybi gyda dim ond saith dyn, oherwydd i bedwar o chwaraewyr o'r Wrecsam fethu â chyrraedd mewn pryd.  Trechwyd clwb y Blaenau o saith gôl i ddwy.

Serch hynny enillwyd y bencampwriaeth mewn gêm dyngedfennol yng Nghaernarfon, a chwip o gêm oedd hi'n ôl sylwebyddion ar y pryd.  Roedd un chwaraewr allweddol, Ted Wesley heb gyrraedd tre'r cofis erbyn y cic-off, a rhoddwydd G.R.Davies yn ei le.   Aeth y tîm cartre' ar y blaen, ac yna Blaenau'n dod yn gyfartal, ac yna ar y blaen, Caernarfon yn dod yn gyfartal, ac yna sgoriodd Bailiff i'r Blaenau i gipio bencampwriaeth y gynghrair, y gyntaf i dîm y Blaenau.

Bu tymor 1912-13 yn llwyddiannus i dîm y Blaenau trwy ennill pencampwriaeth Glannau Gogledd Cymru.  Chwaraewyd 20 gêm gan ennill 13, colli 3 a 4 yn gyfartal.

Gwnaiff Ernest sylw o'r ffaith nad oedd tîm o'r ardal yn y Gynghrair yn 1921-22, ac i ddirprwyaeth o'r clwb fynd i siarad ag aelodau o'r Cyngor i geisio cael Dolawel fel maes newydd yn 1925-26.  Mae hefyd yn cyfeirio at enwau rhai chwaraewyr adnabyddus y clwb yn 1930au, gan gynnwys y tîm enillodd Cwpan Cookson yn 1936: D.Jones, J.Roberts, Beasley, Peredur Jones, R.G.D. (Bob Davies?), Gwilym Roberts, Gethin Wright, Harry C.Williams, David Griffith, Norman Jenkins a Glyn Jones.

Y tro nesa', byddwn yn symud i gyfnod mwy diweddar, gan gychwyn yn y 1950au.

----------------------
Paratowyd y gyfres yn wreiddiol ar gyfer Llafar Bro gan Vivian Parry Williams. Ymddangosodd yr uchod yn rhifynnau Hydref a Thachwedd 2004.
Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar ddolen 'Hanes y bêldroed yn y Blaenau', isod neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.

29.7.15

AAntur AArdderchog!

Erthygl o rifyn Gorffennaf Llafar Bro.

Mae Antur 'Stiniog wedi llwyddo i sicrhau Trwydded Gweithgareddau Antur (AALA) ar gyfer  Canolfan Llyn Traws. Mae hyn yn newyddion gwych i'r fenter, a bydd yn ei galluogi i ddatblygu’r ochr gweithgareddau awyr agored ymhellach. Bydd hefyd yn golygu fod y cwmni gam mawr yn nes at  fodloni eu gweledigaeth fel cwmni, sef  i ‘ddatblygu potensial y sector awyr agored yn ardal Ffestiniog mewn ffordd gynaliadwy ac arloesol, er budd y trigolion a'r economi leol '.

Rydym yn dathlu derbyn y drwydded trwy gynnal dau fis o weithgareddau –a’r cwbl am ddim- yng nghanolfan Llyn Traws! Erbyn hyn, bydd rhai dyddiau ar yr amserlen wedi bod, ond rhwng hyn a diwedd Awst, mae teithiau cerdded, sesiynau caiacio i ddechreuwyr, canŵio, mynydda, teithiau beic, a llawer mwy...



Gadewch i mi ailadrodd hyn: mae’r cyfan am ddim, felly dewch draw yn llu!
Meddai Megan Thorman, rheolwr y ganolfan "Mae hwn yn gyfnod cyffrous, ac mae sicrhau'r drwydded AALA yn gam mawr ymlaen i ni. Mae’r ganolfan mewn lleoliad delfrydol i ddarparu gweithgareddau awyr agored amrywiol, ac rydym yn datblygu perthynas gydag ysgolion lleol, clybiau a grwpiau ieuenctid i ddarparu hwyl a phrofiadau addysgol yn yr awyr agored".


Mae Antur Stiniog yn gwmni di-elw a ffurfiwyd yn 2007. Dechreuodd y cwmni er mwyn datblygu prosiectau i ddarparu hyfforddiant a chymwysterau mewn gweithgareddau awyr agored ar gyfer siaradwyr Cymraeg lleol a thrwy hynny greu swyddi o safon yn lleol.

Mae’r Antur eisoes wedi datblygu canolfan feicio sydd yn hynod lwyddiannus ac wedi creu hyd at 16 o swyddi ers agor y llwybrau yn 2012. Eleni, mae’r ganolfan feicio yn cynnal ei thrydedd ŵyl rasio lawr allt ar Orffennaf  y 25ain a’r 26ain ac mae'r Gyfres Lawr Allt Prydeinig yn dychwelyd am yr ail flwyddyn ar Fedi’r 19eg a’r 20fed. Chwiliwch am bosteri yn lleol.

Cysylltwch â Chanolfan y Llyn ar 01766 540780 am fwy o wybodaeth neu ewch i www.anturstiniog.com.

CHWALU RECORD BYD!
Llongyfarchiadau mawr i dîm Project Enduro, gan gynnwys y rasiwr lleol Brian Roberts, ar lwyddo i osod record byd newydd, gyda chymorth staff Antur Stiniog, trwy deithio 25,875 metr i lawr allt mewn pedair awr ar hugain. Camp anhygoel a wnaed ar feiciau pedair olwyn oedd wedi eu datblygu’n arbennig gan y prosiect.

Yn y llun mae Brei ac aelodau eraill y tîm, efo Adrian Bradley, arbenigwr beicio Antur Stiniog. (Llun gan Alwyn Jones.)



---------------------
Gwefan Antur Stiniog (Dim cysylltiad â Llafar Bro). Weithiau mae'r ddolen yn mynd a chi i hafan Saesneg yr antur yn anffodus, llywich i'r hafan Gymraeg trwy wthio'r botwm 'CYMRAEG'

27.7.15

Ymwelwyr o’r Wladfa

Parhau'r gyfres yn nodi canrif a hanner ers taith y Mimosa i greu gwladfa Gymreig yn Ne America. Y tro hwn, dathlu'r closio rhwng Patagonia a Stiniog, o rifynnau Mehefin a Gorffennaf.

Yn dilyn ymweliad i Eisteddfod yr Urdd yng Nghaerffili, er mwyn cynrychioli Ysgol yr Hendre, Trelew, a mynychu Gŵyl y Mimosa yn Lerpwl, daeth Eduardo Gaudiano a Nadine Laporte i Flaenau Ffestiniog. Mae o yn gynghorydd yn ninas Rawson, a hi'n ddisgynnydd i'r arloeswr Lewis Jones.

Baneri Cymru a Phatagonia yn Sgwâr Diffwys. Llun PW
 Cafwyd diwrnod prysur yn Chwarel Llechwedd gyda'r cyng. Erwyn Jones. Cawsant weld sut roedd y chwarelwyr a'u teuluoedd yn byw a gweithio cyn gadael yr ardal am y Wladfa.

Ar ôl bod dan-ddaear, cafwyd taith wedyn ar Reilffordd Ffestiniog i orsaf Tanybwlch, er mwyn ymweld â'r Plas, lle'r oedd cinio dydd Sul a thaith o amgylch yr adeilad a'r gerddi yn eu disgwyl.  

Ym mis Mehefin, cynhaliwyd seremoni trefeillio rhwng Blaenau Ffestiniog a Rawson yn Siambr Cyngor Tref Ffestiniog. Yn yr Ariannin, dros gyswllt fideo byw yn uniongyrchol i theatr José Hernández yn Rawson, ‘roedd Rossana Artero sef Maer Rawson, ynghyd â phobl bwysig eraill fel Gabriel Restucha sy’n Faer yn y Gaiman, Margarita Bulacio sef Cadeirydd Comisiwn 150, Gladys Harris o’r weinyddiaeth Addysg, Graciela Jose sef Cyfarwyddwr Twristiaeth a dwsinau o blant ysgol y ddinas yn gwylio'r seremoni’n fyw.
 
Yn ystod y seremoni cafwyd cyflwyniad a baratowyd gan ddisgyblion Ysgol Don Bosco, chwaraewyd anthem genedlaethol yr Ariannin a Chymru a chafwyd dwy fideo yn dangos Rawson, gyda Rawson ar yr un pryd yn gwylio fideo am Flaenau Ffestiniog.
 
Llofnodwyd y cytundeb trefeillio gan y Cynghorydd Erwyn Jones, sef Cadeirydd Cyngor Tref Ffestiniog, gyda’r Cynghorydd Eduardo Gaudiano yn bresennol i gynrychioli Rawson, ynghyd â Wendell Davies o Gymdeithas Dewi Sant Trelew, Nadine Laporte, a Luned Gonzalez o Gymdeithas Camwy yn cyfieithu o’r Gymraeg i Sbaeneg.
 
Yn dilyn llofnodi'r cytundeb, cyflwynodd cynrychiolwyr o’r Siambr Fasnach roddion lleol i Rawson, ymhlith y rhain ‘roedd cloc hardd o lechen. Yr oedd Bwrdeistref Rawson hefyd wedi anfon crefftau fel anrhegion ac maent ar gael i’w gweld yn swyddfa’r Cyngor (trefnwch o flaen llaw gyda’r Clerc os gwelwch yn dda).


Ar ôl y seremoni yng Ngwesty Tŷ Gorsaf diddanodd Seindorf yr Oakeley a Chôr y Brythoniaid y gwesteion. Yn ôl Nadine Laporte ‘roedd yr adloniant wedi gwneud y digwyddiad yn un bythgofiadwy i’r ymwelwyr a mynegodd pa mor hapus yr oedd bod Rawson wedi trefeillio gyda phobl mor annwyl a chynnes.
 
Felly dyna hanes yr ymweliad arbennig gan ein ffrindiau newydd yn nhalaith Chubut. Cofiwch edrych am bosteri yn ystod mis Awst yn eich hysbysu am ddigwyddiad ym mis Medi i ddathlu canrif a hanner ers y sefydlwyd Rawson ym 1865, neu ymunwch â’r grŵp Blaenau Ffestiniog - Rawson ar Facebook.

Bedwyr Gwilym
----------------------------------------------------------
 

Dolen i erthygl ar ŴYL y GLANIAD ar yr 28ain o Orffennaf.
Gallwch ddilyn y gyfres i gyd efo'r dolenni isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

 

25.7.15

O'r Pwyllgor Amddiffyn

Y diweddaraf [o rifyn Gorffennaf Llafar Bro] o Bwyllgor Amddiffyn Ysbyty Coffa Bro Ffestiniog.

Mae’n hysbys i bawb, bellach, bod yr Athro Trevor Purt, Prif Weithredwr y Bwrdd Iechyd (BIPBC), wedi gorfod gadael ei swydd a bod y Gweinidog Iechyd, Mark Drakeford, wedi rhoi’r Betsi o dan fesurau arbennig.

       ‘Nid cyn pryd!’ meddai pawb.


Sut bynnag, y sawl sydd bellach yn gyfrifol am roi trefn ar yr holl lanast ydi Simon Dean, gŵr sydd wedi bod yn amlwg iawn dros nifer o flynyddoedd gyda’r Gwasanaeth Iechyd (NHS) yng Nghymru ac yn Lloegr. Ac un o’r rhai a fydd yn ei gynghori ar y peth yma a’r peth arall ydi Dr Chris Jones, Dirprwy Brif Swyddog Meddygol Cymru.

Mae’r ddau uchod wedi cytuno i gyfarfod dirprwyaeth o’r Pwyllgor Amddiffyn, i drafod y sefyllfa druenus sy’n bodoli yma bellach. Ein bwriad ydi pwysleisio ein hawliau arnyn nhwtha hefyd, fel ar eraill o’u blaen, a cheisio’u cael nhw i ateb cwestiynau pwysig y mae swyddogion y Betsi a Mr Drakeford ei hun, wedi gwrthod eu hateb dro ar ôl tro.

Y cwestiwn yma yma, er enghraifft – Pam bod y £4m a gafodd ei glustnodi ar gyfer Ysbyty Coffa Tywyn yn cael ei ddefnyddio i godi estyniad anferth a fydd yn cynnwys ward 16 gwely ac adran belydr-X newydd sbon, tra bod swm gyffelyb ar gyfer Ysbyty Coffa Stiniog yn mynd i gael ei wario ar greu dim byd amgenach na ‘Chanolfan Goffa’ grand i gymryd lle’r ganolfan iechyd bresennol?

Yn uniongyrchol o Gaerdydd y daw’r £4m i ni ac i Dywyn ond y gwir amdani ydi bod BIPBC wedi gweld ei gyfle i ddefnyddio’r cynllun i arbed £¾m y flwyddyn ar ei wariant yn yr ardal hon. Dyna pam bod yn rhaid hawlio ateb i’r cwestiwn uchod.

Ein gobaith ydi y bydd Simon Dean a Dr Chris Jones yn barod i edrych o’r newydd ar y broblem, nid yn unig yn Stiniog ei hun ond ledled yr ardal a gaiff ei galw yn Ucheldir Cymru. Y peth olaf ydan ni am weld ganddyn nhw ydi rhyw ymgais bitw i drwsio ambell beth yma ac acw ond datrys dim byd o bwys yn y diwedd.

A byddwn yn eu hatgoffa nhwtha hefyd, wrth gwrs, am ganlyniad y ddau refferendwm a gynhaliwyd yn gynharach eleni yn ardaloedd Stiniog a Dolwyddelan, tra ar yr un pryd yn galw arnyn nhw i ail ystyried o ddifri y Cynllun Busnes trychinebus a luniwyd gan y Bwrdd Prosiect llynedd o dan gadeiryddiaeth Dr Bill Whitehead, y meddyg o’r Bermo.

Mae’r Gweinidog Iechyd yn dal yn awyddus i’r cynllun hwnnw gael ei dderbyn a’i basio cyn diwedd Gorffennaf, ac unwaith y bydd hynny’n digwydd, yna dyna ben arni, mwy na thebyg. Felly, mae’r ychydig ddyddiau sydd gennym ar ôl yn mynd i fod yn allweddol.

Yn ystod y mis a aeth heibio rydym hefyd wedi cynnal cyfarfodydd pellach efo Cynghorau Iechyd Cymunedol Gwynedd a Chonwy ac wedi derbyn addewid pendant y byddan nhw’n cefnogi’n hymgyrch ni. A chafwyd addewid tebyg yn ddiweddar gan Simon Thomas, un o aelodau Plaid Cymru yn y Cynulliad a gan ein haelod seneddol newydd Liz Saville-Roberts.

Bydd adroddiad am y cyfarfod efo Simon Dean a Dr Chris Jones yn ymddangos yn y rhifyn nesa o Llafar Bro. Does ond gobeithio y bydd gynnon ni newyddion addawol erbyn hynny.    (GVJ)

--------------
Gallwch olrhain cefndir a hanes cywilyddus y Bwrdd Iechyd gyda'r dolenni isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


23.7.15

Trem yn ôl- Atgofion Hanner Canrif

Erthygl gan Pegi Lloyd Williams a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1990 Llafar Bro.

Atgofion Hanner Canrif. Profiadau geneth fach yn tyfu i fyny’n y Blaenau yn nhridegau’r ganrif ddiwetha’.

Lle braf i blentyn mewn tref oedd byw yn Stryd Maenofferen. Roedd y dyffryn wrth ymyl, a Pen Banc, y parc, siopau, y capel a’r ysgol wrth y drws cefn.

Unwaith, bum i’n sâl a methu â mynd i’r ysgol. Cefais y clefyd melyn. ‘Sglyfaeth o beth!  Dim eisiau bwyd, methu edrych ar facwn, wyau na menyn. Pan oeddwn yn fy ngwely yn rhy sâl i godi fy mhen, roeddwn yn clywed y plant yn gweiddi yn y gwahanol ddosbarthiadau,

‘Twice one are two, twice two are four’, neu ‘dee o gee DOG, dee o gee DOG, see e tee CAT, see e tee CAT’; y lleill yn bloeddio, ‘London, Chester, Swansea, Cardiff’ a phethau tebyg.

Standard three’oedd y rhain, yn rhoi enwau Saesneg ar drefi, mewn ateb i Miss Pritchard. Rhaid oedd cael popeth yn Saesneg. Nid oedd hyn yn broblem i mi. Eu dysgu yn Gymraeg oedd fy mhroblem. Mi fydda i’n meddwl weithia’ mai dyna oedd achos y ddwy ffeit. Wedi camddeall y plant roeddwn i, neu y nhw ddim yn fy neall i’n parablu o gwbwl.

Pan fydden ni’n mynd i chwarae i’r dyffryn, mynd i ‘chwarae i’r coed’ fydden ni’n ddeud. Dyna le! Llithro i lawr Cae Ochor ar gardbord, a chael y drefn iawn am rwygo ein nicers. Chwarae pêl a rownders, tŷ bach, doctor a nyrs yn Cae Fflat. Hel mwyar duon yn Cae ‘No. 7.’, trochi ein traed yn yr afon a hel penbyliaid, siglo yn braf ar ganllaw’r bont, a gwylio cariadon. Symud ar ein boliau’n wyliadwrus rhag iddynt ein clywed, a’i gluo hi os byddai’r boi yn bygwth dod ar ein holau. Roedd symud yn wyliadwrus ar ein boliau yn rhywbeth yr oeddem yn arbenigo ynddo.

Byddem yn mynd i’r pictiwrs ar b’nawn Sadwrn i weld helyntion ‘Pearl White’. Byddai ‘Pearl’ mewn helynt byth a beunydd a byddai’n rhaid mynd i’r Empire, neu ‘Remp’ fel y byddai pawb yn ei alw, un Sadwrn ar ôl y llall, i edrych a fyddai hi’n llwyddo i ddod allan ohonynt.

Ac yma caem weld ‘Tom Mix’, ein harwr, ar gefn ei geffyl gwyn, ac fe fyddai yna ddigon o gowbois da a drwg, ynghŷd ag Indiaid Cochion. Byddem yn dod allan o’r pictiwrs, a phawb yn clic-clician efo’i dafod a rhoi slap ar ei dîn, ac i ffwrdd â ni bawb ar gefn ei geffyl.

Adre am de, ac yna yn syth i’r coed i chwarae ‘Cowbois ac Indians’. Fi oedd yr ‘Indian girl’ am fod fy ngwallt yn ddu. Byddai’n rhaid i’r cowbois fy nal a’m clymu wrth goeden, ac yna byddai’r brêfs yn gwylio eu cyfle i ddod i’m hachub. Symud yn ofalus a thawel ar eu boliau, ac yna’r ‘Indians’ i gyd yn gweddi’n groch trwy gegau agored a tharo’r dwylo yn gyflym ar y gwefusai i greu sŵn y ‘war dance’.

Roedd gennym ddau geffyl go iawn gartref - ‘Prince’ a ‘Bess’. Ceffylau mawrion, cryfion i dynnu’r troliau a lorïau cario glo. Byddwn yn eistedd fel brenhines ar flaen y drol hefo nhad, ac yn edrych ar y plant ar y llawr fel mân us. Mae’n debyg fy mod cyn ddued â’r sachau glo tu ôl i mi, ond roedd gen i ddwy olwyn oddi tanaf, ac ychydig o blant yr adeg honno oedd â siawns byth am reid mewn dim ond trên neu fws ar ddiwnrod trip capel unwaith y flwyddyn.


Manylion hawlfraint isod
Diwrnod mawr oedd pan ddeuai yr injian malu metlin heibio. Fe fyddai dynion yn dod heibio i baratoi wyneb y ffordd ac yna taflu metlin i lawr. Caent bob llonydd gennym ni’r plant. Ein prif nod ni oedd edrych allan am Owen Robas. Byddai yn dod ar ôl i’r dynion orffen, gyda pheiriant du - tân tu mewn iddo a mwg budr yn dod allan trwy’r simnai. Yr oedd yn ddiwrnod braf bob amser y byddai’r injian malu metlin, yr injian col-tar a’r steam roller yn dod o gwmpas. Gwyddem nad oedd ymhell, gan y byddai oglau’r col-tar yn llenwi ein ffroenau. Fe’n rhybuddiwyd ni dro ar ôl tro nad oeddem i fynd yn agos at yr hen injian col-tar yna! Ond er y bygwth i gyd, byddai’n ein denu fel pry’ cop i’w we. Rhaid oedd cael gweld y tar poeth yn cael ei chwistrellu fel cawod ddu ar y ffordd. Byddai ein coesau, ein breichiau a’n dillad yn smotiau bach duon i gyd, ond pa ots?
Sôn am row ar ôl mynd adre’!”

-----------------------



Manylion hawlfraint y llun:
Trwyddedwyd dan Gomin Wikimedia, CC BY-SA 3.0 "Aveling and Porter Roller Britannia" gan BulldozerD11. Dolen i dudalen 'Steamroller' Wikipedia. Dim cysylltiad â Llafar Bro.

21.7.15

Llyfr Taith Nem- "i'r alltud, dyma baradwys"

Dyma erthygl a ymddangosodd fel rhan o'r golofn 'Ar Wasgar' gan alltudion Bro Ffestiniog, yn rhifyn Rhagfyr 1997. Datblygodd yn gyfres ei hun, a cawn eu mwynhau eto dros y misoedd nesaf. Dyma'r cyntaf, efo'r cyflwyniad gwreiddiol. 

Dyma’r bennod cyntaf allan o LYFR TAITH NEM.  Roedd Nem Roberts, (neu Nem Rhydsarn) yn gymeriad rhyfeddol, a bu'n alltud am ddegawdau cyn dychwelyd i’w filltir sgwâr.  Ar ôl gadael yr ysgol a chael mân swyddi yn y Blaenau, teithiodd i’r Unol Daleithiau ym 1907 a buan sylweddolodd mai ‘gŵr tlawd ydyw’r gŵr sydd heb ddim crefft’.  Aeth o swydd i swydd yno hefyd gan deithio miloedd o filltiroedd, a bu'n ddi-waith am gyfnodau hir yno.  Dywed mai croniclo profiadau gonest yw hanfod llenyddiaeth, ac yn achlysurol dros y misoedd nesaf cawn ddarllen am ei anturiaethau a’i sylwadau ffraeth.  Diolch i Pegi Lloyd Williams am gael benthyg ei ddogfennau.


A mi erbyn hyn yn hen ŵr, mae atgofion yn llawer melysach na gobeithion, ac wrth edrych yn ôl ar fy mywyd, teimlaf nad taith fu bywyd i mi, ond amryw deithiau.  Teithiau o’r naill le i’r llall, o’r naill waith i’r llall ac o’r naill gymdeithas i’r llall.

Fel pob teithiwr, gwelais amryw o ryfeddodau, rhai mwyn a rhai trychinebus,  a gwelais lawer olygfa hardd mewn natur ac mewn cymdeithas.  Ond fel pob alltud o Flaenau Ffestiniog, yr olygfa a erys yn fy meddwl ydyw’r olygfa a geir yn y trên wrth deithio gartref o Gyffordd Llandudno i’r Blaenau.  I’r alltud, dyma baradwys.  Gweld yr hen wlad ym mherffeithrwydd ei thlysni, y ceunentydd a’r ffriddoedd, y mynyddoedd o bob tu fel yn pe’n ceisio taflu trem yn uwch na’i gilydd.

Amryliw y coed ger afon Ledr a mawrhydi Moel Siabod fel pebai’n edrych yn oddefgar ar feibion dynion wrth ei draed, a chastell Dolwyddelan yn sefyll fel gwyliedydd ac fel pe yn cadw trefn ar fywyd.

Fel yr aiff y trên yn nes at y Blaenau mae pob peth fel petai’n mynd yn brydferthach, ond mae’n debyg mai y rheswm an hynny ydyw fod y galon yn curo’n gyflymach wrth nesu tuag adref, oherwydd wedi’r cyfan ‘Does unman yn debyg i gartref’.

Wedi rhyw dri chwarter awr o deithio dyna’r trên yn mentro i mewn i grombil y mynydd, ac yna daw golau dydd drachefn, a beth wel y teithiwr cyffredin tybed?  Tomennydd o rwbel llechi ar bob ochr.  Ond nid dyna welaf i, nage yn wir, tomennydd o aur pur, sef yr aur hwnnw a ddwed wrthyf fy mod yn nhre fy mabandod.

Dyna nhw yn hen chwareli, mangre’r hwyl, mangre diwylliant a mangre aberth.  Daw wynebau llawer o’r hen gymeriadau o flaen fy meddwl fel rhyw banorama, a’r naill adgof ar ôl y llall fel pe yn ceisio cael y blaen ar eu gilydd.

Dyna’r Moelwyn fel rhyw gawr anferth ar un ochor a’r Manod yr ochor arall, a rhwng y ddau Clogwyn Bwlch y Gwynt yn edrych i lawr ar hen eglwys Dewi Sant.

Mae Blaenau Ffestiniog fel pe mewn nyth yng nghanol y mynyddoedd, a’r mynyddoedd hynny yn taflu rhyw adain amddiffynnol dros y dre, a chredaf fod cadernid y mynyddoedd yng nghymeriadau’r ardalwyr.  Dyna aiff drwy fy meddwl wrth gerdded y brif heol tua’r Manod at y tŷ bychan yn Glasfryn, lle gwelais gyntaf olau dydd ar yr ail o Ebrill 1884.

Saer coed oedd fy nhad, ac fe adnabyddid ef fel John Roberts yr Hen Saer, yn Chwarel Lord, lle y gweithiodd am 50 mlynedd.  Efe oedd yn gofalu am yr olwynion dŵr a’r cafnau oedd yn symud y peiriannau yn y melinau hollti cerrig.  Yr oedd yn ddyn medrus gyda pheiriannau o bob math, ac felly yn weithiwr mawr ei barch.  Treuliodd beth amser yn yr Unol Daliaethau cyn priodi.  Un o ardal Abererch, ger Pwllheli, oedd fy nhaid, a geneth o Harlech oedd fy nain.  Ganed fy mam yn Rhydsarn heb fod yn bell o gartref Tanymarian.

Dechreuodd fy nhad a mam eu bywyd priodasol mewn tŷ yn dwyn yr enw hyd heddiw ‘Tŷ Pwdin’, ar dir Chwarel Lord, ac yna symudasant i Glasfryn.  Cawsanat chwech o blant ac ai’r teulu i Capel Bethesda M.C. i grefydda.  Rhyddfrydwr brwd oedd fy nhad, ond am rhyw reswm yn etholiad derfysglyd Morgan Lloyd, trodd at y Ceidwadwyr.  Yn ystod y cyfnod hwnnw, ymddengys bod yn arferiad i’r Ceidwadwyr grefydda yn yr Egwlys, a chefnodd fy nhad ar y capel a myned i grefydda i Eglwys Blwyfol St. Michael yn Llan Ffestiniog.

Pan oeddwn yn dair oed symudodd y teulu i fyw i Rhydsarn, er mwyn gofalu am fy Nain.  Ar y Sul byddem yn cerdded i fyny i’r Llan i’r Eglwys, ond rhaid i mi fod yn onest a dweud mai ychydig iawn oeddwn yn wrando ar y gwasanaeth, a fy hoff beth oedd tynnu darluniau o’r ficer yn y pwlpud.

Mae’n debyg i mi ddifetha llawer i lyfr canu a llyfr gweddi pan nad oedd papur ar gael.  Yn anffodus ychydig o ddiddordeb gymerais mewn dysgeidiaeth Feiblaidd, ond yn rhyfedd cofiaf un testun hyd y dydd heddiw, sef ‘Pa beth bynnag a heuo dyn, hynny hefyd a fed efe’.  Bwrdwn y bregeth oedd mai beth bynnag a rydd dyn i gymdeithas, hynny hefyd a gaiff o gymdeithas.  Rhyfedd bod rhyw un bregeth fel yna wedi aros yn fy meddwl.

Gan mai i’r Eglwys oeddwn yn mynd, rhaid oedd derbyn fy addysg yn ‘Ysgol Genedlaethol yr Allt Goch’.  Fel rheol myfyrwyr at y weinidogaeth oedd yr athrawon, ond credaf mai fi oedd yn ysgolhaig mwyaf annobeithiol droediodd yr ysgol honno erioed.  Nid wyf yn meddwl i mi basio unrhyw arholiad, ac yr oedd Algebra a Hen Nodiant yn ddim byd i mi ond ôl ieir yn cerdded ar y papur.

Rhywsut neu gilydd cyrhaeddais ysgol uwchraddol yn y Blaenau gan gyrraedd Dosbarth 7.   Yr oeddwn yn un mor annobeithiol yno hefyd, a llawer gwaith fe’m disgrifiwyd fel y ‘Dunce de luxe.’

19.7.15

Gwynfyd -cywion a gwyfynnod



Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro; y tro hwn o rifyn Gorffennaf 1997.

Mae’n anodd credu weithiau bod rhai o’n adar prydferthaf ni wedi dechrau eu bywyd fel cywion di-sylw a hyll.  Mae nifer o gywion bellach yn amlwg o’n cwmpas ar ôl gadael y nyth, ond llawer ohonynt yn dibynnu ar eu rhieni o hyd am fwyd ac arweiniad.

Yn Fron Fawr, a phob stryd arall, roedd cywion adar to yn ymddangos ar wifrau ger eu tyllau drwy fis Mehefin, ac yno eisteddent fe peli brown, swnllyd o blu mân, yn aros pryd.

Ar un o byllau’r Ddwyryd, ger Maentwrog mae gwennoliaid a gwennoliaid-y-glennydd yn plethu ymysg eu gilydd ac yn methu’n glir ag efelychu dull cain yr oedolion o yfed o’r afon tra’n hedfan.  Mae ambell un yn methu’n llwyr ac yn glanio ar y dŵr, cyn codi ar frys; ac eraill yn ymddangos yn chwithig eu hymdrechion.  Buan iawn wrth gwrs y byddant yn gwisgo plu hyfryd yr oedolion ac yn llwyddo i yfed yn osgeiddig.

Cywion titw mawr. Llun- PW
Gerllaw, ger un o ffermydd y dyffryn, gwelais resiad o gywion gwennol y bondo yn eistedd yn drefnus ar weiran lefn ffens derfyn.  ‘Roedd pob un yn ddistaw iawn nes cyrrhaeddodd un o’r rhieni gyda llond pig o bryfetach, a dyma ddechrau côr o gardota aflafar.

Cywion eraill a fu’n amlwg yn ystod y mis fu’r titws amrywiol ddaeth i’r ardd i fysnesu, efallai yn dilyn hen adar sy’n gwybod bod cnau a hadau yno dros y gaeaf.

Gwyfynnod bwrned. Llun- PW
Golygfa y mis i mi heb os, oedd cerdded trwy dwyni tywod Harlech ymysg cannoedd o
wyfynod bwrned oedd newydd ddod o’u piwpa.

‘Roedd y pryfaid rhyfeddol du a coch yma yn bwydo a chlwydo ar amrywiaeth eang o blanhigion.
Gwelais chwech ohonynt ar un tegeirian bera, a phump ar un clefryn, ynghŷd â degau yn codi gyda phob cam gennyf drwy’r tyfiant.

Efo blodau unigryw yr ardal, cyfranodd hyn at fore gwerth chweil o waith yn ein cynefin rhyfeddol yma yng Ngwynedd.

-------------------------------

Awdur cyfres Gwynfyd oedd Paul Williams. Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


17.7.15

Y Pigwr- parcio

Ein colofnydd pigog yn gollwng rhywfaint o stêm am bwnc lleol arall.

Wrth groesawu ysbryd nadoligaidd Cyngor Gwynedd yn caniatáu parcio am ddim ym meysydd parcio'r dref dros yr ŵyl ddiwedd llynedd, digon dilewyrch oedd masnach y siopau yma, wedi'r cyfan. Natur ddynol ryw ydi ceisio cael y fargen orau am bob ceiniog, ac yn anffodus, nid oes gan fasnachwyr lleol obaith o gystadlu yn erbyn grym archfarchnadoedd mawrion 'lawr y côst' a Phorthmadog.

Felly, yn y trefi hynny y gwariwyd y mwyafrif o bunnoedd pobl 'Stiniog, gwaetha'r modd. Ond i fynd yn ôl i'r mater o godi ffî am barcio, onid yw'n hen bryd i'r Cyngor benderfynu dileu'r tâl ym meysydd parcio Blaenau Ffestiniog am byth?

Efallai na wnaiff lawer o wahaniaeth yn ystod y gaeaf, beth bynnag, ond yn yr haf, byddai'n sicr o fod yn fanteisiol i gael ymwelwyr i aros yn y dref, a gwario'u harian yma. Beth am awgrymu hyn i uchel swyddogion y cyngor sir, chwi feidrolion o wasanaethwyr lleol?  Mi fyddai'n werth rhoi cynnig ar arbrawf o'r fath, o leia'.

I'r perwyl hwnnw, rhyfeddod yn wir oedd teithio heibio Llyn Ogwen, ganol wythnos yn ddiweddar, a gweld cannoedd o foduron wedi hawlio pob troedfedd sgwâr o leoedd parcio. Roedd pob pafin wedi eu hawlio gan geir estroniaid hefyd, a hynny'n anghyfreithlon, (i fod). Cannoedd o geir o ochr arall i Glawdd Offa, yn cael parcio, yn rhad ac am ddim, drwy garedigrwydd, neu'n hytrach ffolineb Cyngor Conwy, am hynny o amser y dymunent. A faint o arian sydd yn cylchdroi yn ardal Ogwen/Nant Ffrancon oherwydd ymweliadau'r gwenoliaid hyn?

Mae'r dringwyr/cerddwyr hynny sy'n ymweld â'r fro honno yn dod â'u pecyn bwyd a'u diod gyda hwy, ac yn prynu hynny o danwydd sydd ei angen cyn cychwyn ar y daith i'n plith, ac yn cyfrannu'r un hatling at economi Dyffryn Ogwen, na Chymru.

Ond gyda'r datblygiadau sy'n digwydd ym myd twristiaeth yn ardal 'Stiniog yn ddiweddar, mae'r potensial yn enfawr. Ac yn sgil datblygiadau'r blynyddoedd diweddar, mae gwir angen codi proffil yr hen dref hon.

Os gellir denu cyfran fechan o'r miloedd sy'n arfer ymweld â Phorthmadog a'r Betws - a Dyffryn Ogwen, dros yr haf i Flaenau Ffestiniog, yna fe ddaw'r llewyrch yn ôl i dre'r llechi. Ond yn gyntaf, rhaid sicrhau atyniadau i'w cadw yma, ac yn ychwanegol, trefnu parcio am ddim yn y meysydd parcio yma.


[Ymddangosodd yr erthygl hon yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2015. Gwnaed mân newidiadau yma i adlewyrchu'r tymor.]
-------------------------

Darllenwch erthyglau eraill Y Pigwr gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

15.7.15

Rhod y Rhigymwr -Now'r Allt

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Mehefin 2015.

Yn y gyfrol ‘Cymeriadau Stiniog’ (Golygydd: Geraint V. Jones – Cyfres Cymêrs Cymru 5: Gwasg Gwynedd - 2008), mae’r diweddar Emrys Evans, yn ei ddull dihafal ei hun, yn adrodd hanes ‘Now’r Allt’ – y potsiar o drempyn oedd yn troedio’r parthau hyn yn ystod hanner cynta’r ugeinfed ganrif. Ar ddiwedd y bennod, tynnir sylw’r darllenydd at englynion a gyfansoddwyd i goffáu’r hen frawd. Dyfynnir dau o rai Gwilym Deudraeth, ynghyd ag un Iestyn, y postmon o Faentwrog. Mae’n debyg i Now gyfarfod â’i ddiwedd yn ddisymwth mewn beudy a aeth ar dân.

Wrth glirio hen focsus yn un o’r cypyrddau acw’r diwrnod o’r blaen, deuthum ar draws y canlynol, a dderbyniais nifer o flynyddoedd yn ôl gan fy hen gyfaill, John Morris Edwards, Llys Awen, Heol yr Orsaf, Llan (1927-2012):

Now’r Allt
“Roedd Ellis Hughes, tenant Cymerau Isaf, a’i fab wedi pasio’r beudy tua 10.30 p.m., nos Lun, Mawrth 10fed,* 1924, a chael fod popeth yn iawn. Codi tua 6 o’r gloch fore Mawrth a chael y lle wedi llosgi, gyda chwech anifail a phedair tunnell o wair. Ofnid bod Owen Jones, ‘Now’r Allt’, yn cysgu yno. Super J. F. Evans gafodd hyd i’r corff, ond ni ellid ei adnabod. Tybid mai Owen Jones ydoedd, labrwr 51 oed, oedd heb gartref sefydlog.”
{* Mawrth 14eg yn ôl Emrys Evans}

Dyma englynion Gwilym Deudraeth ar ei ôl:

‘Roedd Now’r Allt yn dallt y dŵr, - iddo swyn
Oedd ei su a’i ddwndwr;
Rhed y Ddwyryd ddiarwr
Yn afon syn, ‘rwyf yn siŵr.

Noddfa ydoedd ei feudy – iddo ef,
Diofal ei lety;
Ar fin dŵr i’r heliwr hy
Pa hwylustod f’ai plasdy?

Pwysig wron pysg gariwyd – o’i dŷ sych,
A Rhydsarn frawychwyd;
O wastraff! A dinistriwyd
Ei enwair hir a’i hen rwyd.

Ei foddion fu iddo’n fael – am ei oes,
Pa le maent i’w caffael?
Ac wedi iddo’n gadael
A oes gwn a ‘shots’ i’w gael?

A oes gŵn hyddysg yno – oriau’r hwyr
O hiraeth yn udo?
A wnaeth y drud annoeth dro
Y gwartheg yn ddig wrtho?

Heibio’r âi, ebe rhywun, - trwy ei oes
Heb ddim trefn na chynllun;
O’i erlid troai’n ddarlun
‘Robin Hood’ ar ben ei hun!

Hyd ing fu rhawd ei ang’oedd – fywyd ef,
Drwy feu-dai a dyfroedd;
Rhyw ffoadur ryff ydoedd
A gwell dyn na gwylliad oedd.

Pan ar fai, pwy’n rhy fuan – iddo ef
Ydoedd ail i drydan?
A hen dro i Now druan,
Fu’n neidiwr dŵr, fynd ar dân.

Ni bu diwedd rhyfeddach, - damwain oedd,
‘Does dim i’w wneud bellach;
Bywiog wylied pob gelach
Y tân o ben cetyn bach.

Hyfryd wawr ei fro dirion – ni ddenodd
Unwaith ei olygon;
Cudd fu ei rawd, ca’dd i’w fron
Ryw fudd rhyfedd o’r afon.

Gorwedd, Now, o gyrraedd niwed, - ar d’ôl
Mae’r dalent yn cerdded;
Torrir hir gyfraith tra rhed
Y dŵr o hyd i waered.

A dyma ychwanegu esgyll at baladr englyn Iestyn y Postmon, fel y ceir ef gan Emrys Evans (tudalen 69 – ‘Cymeriadau Stiniog):

Gŵr unig, garw ei anian, - yn Ismael
Anesmwyth ei drigfan,
A bywiog wylliad buan –
Anrheithiwr dŵr aeth ar dân.

Yn ôl y cofnod ar waelod y papur a roddodd John Morris i mi, cofnodir ‘Y Rhedegydd’ – Mai 14eg, 1924 – ‘Chydig ar Gof a Chadw’.

-------------------------------------------

Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

13.7.15

Calendr Bro

Cyfnod prysur arall rhwng rwan a rhifyn Medi. Prynwch Llafar Bro i gael y manylion yn llawn.

GORFFENNAF-

Nos Iau 16eg: Pwyllgor Llafar Bro. Neuadd WI, 7.00
Dydd Sul 19eg: Capel Bethesda 10yb, oedfa gyda'r Parch Pryderi Llwyd Jones.

Nos Wener 24ain: Sioe Awyr Agored Swllt y Brenin. Yr Ysgwrn, 6.30
Dydd Sadwrn 25ain -Sul 26ain: Gŵyl DH Ffest Antur Stiniog*.
Dydd Mawrth 28ain: Bore hwyl, efo Mari Gwilym a mwy. Llyfrgell, 10.00-12.00
Dydd Mercher 29ain (tan Medi 19eg): arddangosfa Clwb Camera Blaenau. Llyfrgell.
Dydd Iau 30ain. Taith dywys Gerddi Plas Tanybwlch*.
Hefyd- trwy Gorffennaf ac Awst: Gweithgareddau am ddim gan Antur Stiniog yng nghlwb Traws*.

AWST-
Dydd Sul 2il: Capel Bowydd 10yb, oedfa gyda'r Parch William Davies.

Dydd Llun 3ydd (tan yr 22ain): gwerthiant llyfrau. Llyfrgell.
Dydd Mawrth 4ydd: Aduniad Ysgol y Moelwyn. Pabell y Cymdeithasau 2. Eisteddfod Meifod.
Dydd Mercher 12fed: Sesiwn grefftau. Llyfrgell, 10.00-12.00
Dydd Iau 13eg: Canlyniadau Lefel A.
Dydd Sul 16eg: Capel Bethesda 10yb, oedfa gyda'r Parch Philip de la Haye
Dydd Iau 20fed: Canlyniadau TGAU.
Dydd Gwener 21ain: stori a phaentio wynebau. Llyfrgell, 'prynhawn'.
Dydd Gwener 28ain: Dyddiad olaf derbyn deunydd i rifyn Medi Llafar Bro.
Nos Wener 28ain -Dydd Sul 30ain: Llan Ffest 3. Gŵyl Gwrw ac adloniant yn Y Pengwern.
Dydd Sul 30ain: Capel Bowydd 10yb, oedfa gyda'r Parch R.O.Roberts.


MEDI-
Nos Fercher 9fed: Plygu Llafar Bro. Neuadd WI 6.30
Dydd Owain Glyndŵr 16eg: Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog. Sgwrs Ieuan Wyn am Dywysogion Gwynedd. Neuadd WI, 7.15
Nos Lun 21ain- drama Cwmni'r Frân Wen, 'DRYCH'. Ysgol y Moelwyn.




* Mwy o fanylion yn Llafar Bro, heblaw am y rhai efo seren; ddaru'r rhain ddim gyrru manylion i'r papur.
-----------------------------------

Os oes gennych chi ddigwyddiadau eraill, gadewch inni wybod trwy adael sylw isod, neu yrru neges i'n tudalen Gweplyfr/Facebook, neu ebostio'r gwefeistr (manylion ar y dudalen PWY 'DI PWY? uchod)

11.7.15

Pobl y Cwm- Sul, gwyl, a gwaith

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.  
Rhan 3 o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.


Pan aethum i standard 4 a 5 Mr Cadwaladr Morris oedd fy athraw. Byddwn bob amser yn edrych i fyny at fy athrawon, ac nid wyf yn meddwl i mi gael gwg gan yr un o honynt, ac wrth edrych yn ôl does genyf ond bod yn ddiolchgar am i mi cael y fraint o fod yn ddisgybl yn ysgol Ffestiniog.

Braf iawn oedd cael byw yn y wlad, er fod y ffordd yn bell, roedd criw o honom hefo ein gilydd yn llawen a difyr. Roedd tair ffordd genym i fynd adre o'r ysgol.

Yn y gaua, i fyny ffordd fawr Cwm Cynfal am adre. Yr adeg hono byddai dynion yn torri cerrig hefo morthwyl iw rhoi ar y ffordd, cyn son am 'Macadam'  ddod i'r ffasiwn. Bydda ni plant wrth ein bodd yn cael sgwrs hefo'r dynion torri cerrig, neu redeg tu ôl i gar James y Groser, neu gar Daniel y Baker, am y gynta i afael yn nhu ôl i'r car ar ben Rhiw Tŷ Coch a dal gafael ynddo nes cyrhaedd Bont Newydd.

Pulpud Huw Llwyd. Manylion hawlfraint isod*
Yn y gwanwyn trwy Ceunant heibio Glogwyn Brith a lawr at Bont ddu, cael golwg ar Pulpud Huw Llwyd, weithiau yr hogia yn dringo i ben y Pulpud, a ni genethod yn gweiddi mewn braw, ofn iddynt syrthio i'r dŵr. Ymlaen wedyn at Pont Llam yr Afr, hel blodau gwyllt, a chwilio am nythod adar.

Fel byddai misoedd yr haf yn dod, dros Ben Cefn yr oeddem yn mynd i chwilio am beli golff, ac os byddem mor lwcus a chael un, wel dyna obaith am ceiniog neu ddwy i ni. Dyna chi olygfa oedd i'w gael o Ben Cefn, ddim rhaid i neb fynd dros y dŵr oddi yma i gael gwell golygfa.

Roedd i bob tymor ei waith, ei chwarae ai ddifyrwch. Yn y gaua pan yn rhy oer i fynd allan byddem yn cael gêm o Ludo meu dominos, a'r Drysorfa a'r Cymru Plant i'w ddarllen a gofalu fod ni i ddysgu adnod a mynd dros y wers at y Sul. Byddai'r hogia wrth eu bodd hefo bach a pawl, top a chwip, chwara marblis, chwara pêl, os yn lwcus un go iawn. Ond y rhan amlaf pêl rags oedd ar gael neu swigan mochyn wedi ei chwythu, ac yn aml iawn un gic oedd yn ddigon i hon roi clec. A'r merched yn chware sgipio, chware London, chware hefo Doli. Dyna fydda'n doli ni - hoelbren bobi wedi rhoi dillad a siôl am dani, neu rhoi dillad am y gath, os bydda hono yn digwydd fod yn un lonydd a ffeind. Mi gefais i ddoli pren un tro; cofio yn iawn, ei phen wedi ei paentio a paent du, a'r bochau yn baent coch, mi fu yn drysor mawr gen i am amser maith.

Fel y byddai y gwanwyn yn dod, mynd i bysgota dwylo, gosod westan yn yr afon fin nos, mynd yno beth cynta yn y bore a chael sgodyn i frecwast. Mynd hefo tin i Llyn Cam i ddal brithyllod a pena byliad. Bydda un o honom yn wastad yn syrthio i'r dŵr, neu un o honom wedi colli cap neu esgid neu hosan. Yn Llyn Babell fydda ni yn mynd i ymdrochi.

Wedi chwarae, meddwl am y gwaith wedyn. Cario dŵr, hel coed tân, gwylio'r ieir yn bwyta, hel y brain i ffwrdd. Hel dail i'r moch, dail tafol a danadl poethion, ac er fod hen sana am ein dwylaw, roedd y danadl poethion yn pigo trwy popeth nes oedd gwrymau mawr dolurus ar ein dwylaw a'n coesau.

Mynd i'r ffriddoedd ar ôl hyny i roi yr eithin ar dân, gwaith wrth fodd ein calonau ni plant. Gweld y lle yn wemfflam a'r mwg yn esgyn i fyny i'r awyr yn urddasol.

Ar ddechrau y flwyddyn 1903 ddaeth si a son fod ni i gael Capel bach newydd yn y Cwm. Cangen o Eglwys Engedi y pryd hyny oedd y Babell. Mawr fu siarad a dadlau gan y swyddogion pa le i adeiladu Capel newydd. Pasiwyd i brynu peth o dir ffarm Bronerw gan perchenog y stad, a dechreuwyd ar y gwaith yn ddi-ymdroi.

Rwyn cofio cael mynd am drip y tro cynta hefo Ysgol Sul Engedi i'r Bala, cael mynd i weld y Coleg, a heibio llyn am y tro cynta. Helpu rhyw wraig i hwylio ryw eneth fach ddwy flwydd oed mewn cadar am y pnawn, a chael chwegeiniog gwyn am wneyd. We dyna chi ffortiwn i eneth o'r wlad.

Pan ddoi gwyliau y Pasc ein gwaith ni y plant oedd hel cerig oddiar y caeau. Rhyw bedwar neu bump o honom a bwced bob un, a'r cynta i hel llond ei fwced ai roi yn y ferfa, cai hwnw glap o fingceg, bullseyes du mawr a streips gwyn arno yn wobr..

Hwyl a llawenydd i ni oedd y gwaith a gweld y ddol yn wyn o flodau llygad y dydd a
"Hwnnw mewn gwisg o aur ac arian,
Hwn agorodd y drws i'r gwanwyn ddyfod allan. 
Mi wn fod blodau lu o'th ôl yn ddirgel lechu
Rhag ofn yr oerwynt cry sydd dros y maes yn chwythu.
Ti broffwyd bethau braf wyt ini Nefol Genad,
Mae euraidd ddelw haf yn wir ym myw dy lygad"
-darn o adroddiad a ddysgais i hefo Miss Hughes yn Standard 2.

Diwrnod hapus i ni oedd pan ddywedai fy mam "Mi awn am dro pnawn i hel dail a blodau gwyllt i wneud diod dail". Dyna lle byddai Hwre fawr, a bob un o honom am y cynta i fwyta ein cinio, er mwyn cael cychwyn. Rhyw naw gwahanol ddeilen fydda gan mam i wneyd y ddiod. Gallaf ei henwi i gyd, a da oedd blas y ddiod.

*Llun: Hawlfraint yn eiddo i Dewi. Defnyddir yn unol â Thrwydded Comin Creadigol 'Attribution-ShareAlike 2.0'. Manylion pellach trwy ddolenni ar dudalen Wicipedia Huw Llwyd.

----------------------------------
Gallwch ddilyn y gyfres gyfa' trwy glicio ar y ddolen 'Pobl y Cwm' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


9.7.15

Stolpia -Pobl 'Stiniog ym Mhatagonia.

Dros ugain mlynedd yn ôl, yn rhifyn Rhagfyr 1994, dechreuodd Steffan ab Owain gyfres o erthyglau ar hanes pobl Blaenau Ffestiniog yn y Wladfa. A ninnau'n nodi canrif a hanner ers i'r ymfudwyr cyntaf hwylio am Batagonia, dyma atgynhyrchu'r ysgrifau hynny yn ein cyfres Patagonia 150.


Gwelwyd nifer o bobl 'Stiniog yn ymfudo i'r Wladfa ym Mhatagonia yn ystod yr 1870'au; hefyd, credaf mai gyda'r ail fintai yn 1871 yr ymfudodd 'Gwaenydd', sef William R. Jones Penllwyn, Tanygrisiau i'r Wladfa. Mab i'r hen gymeriad Robin Sion oedd Gwaenydd, ond adnabyddid ef fel cerddor, bardd, yn ogystal ag arweinydd 'Seindorf Gwaenydd', band cyntaf y Blaenau, gan bobl yr ardal hon.

Ar ôl iddo ymsefydlu yn y Wladfa bu'n amlwg iawn gyda datblygiad rhan o’r Dyffryn Uchaf a elwir Dolafon a chymerai ran flaenllaw mewn llywodraeth leol. Adeiladodd gartref iddo'i hun yn y dyffryn, sef tyddyn a elwid 'Camlyn' ac yno bu'n ffermio tan ddydd ei farwolaeth gyn-amserol ym mis Awst 1906. Bu farw yn dilyn damwain gyda'i wn tra allan yn hela .... ac fel y canodd ef ei hun un tro;
'Angau a'i winedd engyrth
A dynn bawb trwy'r duon byrth'.

Dywedir mai carreg las o 'Stiniog sydd ar ei fedd ac arni hi y mae llun cornet ac englyn o waith Bryfdir.

Llun o 2018 gan Paul W. Llechen o Stiniog yn sicr, fel sawl un arall ym mynwent Y Gaiman. Mae englyn gan Bryfdir arni, ond dim cornet.

***

Bardd arall a adawodd ei fro enedigol am y Wladfa oedd Lewis Evans 'Meudwy' a breswyliai yn Nhŷ Llyn y Morwynion. Mab i Cadwaladr Thomas Evans ac Ellen Thomas oedd Meudwy. Ymbriododd â'i wraig yn y flwyddyn 1869 a gadawodd Ffestiniog yn yr 1870'au gan hwylio drosodd i'r Wladfa Gymreig.
Dywedir ei fod yn fardd rhagorol ac yn fardd teimlad yn anad dim. Nid oedd ei hafal yn y Wladfa am farwnad ac roedd yn un pur dda yn y cerddi dychan. Ychydig ar ôl ei farw yn drigain mlwydd oed, yn 1908 cyhoeddwyd cyfrol o'i waith, sef 'Adlais y Gamwy'. Dyfynnaf un pennill o'i gerdd 'Amlen Ddu ar ôl fy Mam':

Rwy'n gweld y bryniau megis cynt
A'r gloyw-lyn o flaen y tŷ.
Rwy'n clywed eto swn y gwynt,
A su yr afon fach mor gu;
A hithau'r ffynnon yn y cae,
Ar fin yr hon eisteddais i,
Ond O! mae 'mron fel mor o wae,
Fy Mam! Fy Mam! pa le mae hi?'

***


Er nad yn enedigol o 'Stiniog, bu'r Parchedig D. Lloyd Jones yn weinidog yng nghapel Bethania (A) am nifer o flynyddoedd. Bu hefyd yn amlwg a gweithgar iawn gyda'r mudiad gwladfaol o'r cychwyn cyntaf. Dywedir mai ef fu'n bennaf yn apostol yr egwyddor gwmniol yn y Wladfa ar ôl iddo ymfudo yno yn 1872.

Perswadiodd nifer dda o bobl 'Stiniog i ymfudo yno, fel erbyn y flwyddyn 1876 roedd cynifer a 700 o Gymry yn y Wladfa.

Ceir llawer o hanesion amdano. Dyma un ohonynt. Adeiladodd dy helaeth ac ystafell eang ynddo i ddysgu'r Indiaid am Gristnogaeth. Un tro, cymerodd Indiad o'r enw Sam Slic o dan ei gronglwyd. Roedd yn fab i'r pennaeth Casimiro, er nad oedd yn ymddwyn felly. Mewn gwirionedd roedd Sam yn 'un meddw ac aflan ac yn ddychryn i wragedd a phlant.' Pa fodd bynnag, ceisiodd D.LI. Jones ei droi yn Gristion a cheisiodd yntau ddysgu iaith y Tewelchiaid. Ond un noson daeth dau Indiad arall
heibio, a meddwodd y tri yn chwil ulw, ac aeth yn ffrae fawr rhyngddynt. Bore drannoeth cafwyd hyd i gorff Sam Slic yn llawn archollion a dihangodd y ddau lofrudd gyda cheffylau'r Cymry.

I'w barhau..

--------------
Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen 'Patagonia' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

7.7.15

Mil Harddach Wyt

Yn y nawdegau, bu Eurwyn Roberts, o Feithrinfa Blodau’r Felin, Dolwyddelan, yn cyfrannu colofn arddio yn fisol yn Llafar Bro. Dyma golofn a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf 1998, sydd yr un mor berthnasol eleni.




Gorffennaf


YN YR ARDD LYSIAU
Gallwch hau moron eto a phys; hefyd hau bresych ar gyfer y gwanwyn. Codi nionod bach (sets) a'u sychu ar gyfer eu defnyddio yn y gaeaf. Bydd angen chwynu yr ardd lysiau yn gyson yn enwedig ar ôl tywydd gwlyb.

YN Y TŶ GWYDR

Bwydo'r tomatos unwaith yr wythnos gyda gwrtaith sydd yn uchel mewn potash (ee Phostrogen). Mae'n rhaid hefyd gwylio am y pry' gwyrdd a rheoli fel bo'r angen. Gall y pry' gwyn fod yn fwy o broblem gan na ellir rheoli’r wyau mor hawdd a gan eu bod yn deor bob rhyw bedwar diwrnod mae angen rheoli’n aml. Mae planhigion marigolds (tagetes) yn arbennig yn atal rhyw gymaint rhag i'r pry gwyn ddod i'r tŷ gwydr ac mae’n rhaid eu plannu yn yr un pridd â'r tomatos.

Pan mae'r tywydd yn boeth mae'n werth rhoi dŵr ar y llwybrau yn y ty gwydr. Mae hyn yn wirioneddol werth ei wneud os ydych yn tyfu ciwcymerau: mae rhain yn hoff iawn o leithder yn yr aer.

YN YR ARDD FLODAU
Gwaith pwysig y mis yma yw mynd drwy’r ardd flodau a thorri'r rheini sydd wedi darfod i'w hatal rhag cynhyrchu had ac felly byrhau y tymor blodeuo. Mae angen hefyd torri blodau ar y pys pêr yn gyson. Mwya'n byd o flodau a dorrir mwya'n y byd o flodau y cewch chi ar y planhigion. Bwydwch yr ardd hefo gwrtaith uchel mewn potash.

Tociwch lwyni sydd wedi gorfIen blodeuo megis banadl a  Wisteria.

Mae’n amser i gymryd toriadau oddi ar lwyni fel y tri-lliw-ar-ddeg a'r ffug oren (Philadelphus). Rhowch y toriadau mewn pot, mae'n fantais eu cadw mewn lle cynnes iddynt wreiddio ynghynt.

llun- PW
Cofiwch hefyd beidio ac anghofio’r fasged grog. Mae'n rhaid dyfrio rhain o leiaf unwaith y dydd; mwy efallai os bydd y tywydd yn boeth. Mae gwynt yn unig yn sychu basged grog. Bwydo hefyd yn aml; ddwy neu dair gwaith yr wythnos. Mae gwrtaith mewn rhai basgedi sydd yn para am dri neu bedwar mis.

Os nad ydych wedi hau had blodau'r fagwyr (wallflower) a’r penigan (sweet william), mae angen gwneud yn awr. Hau yn yr ardd a'u trawsblanu i resi rhyw wyth modfedd oddiwrth eu gilydd. Y man gorau os yn bosib yw lle yr ydych wedi codi tatws cynnar. Bydd angen symud rhain eto i'r ardd flodau er mwyn cael lliw yn yr ardd ddechrau'r haf nesaf.

------------------
Yn ôl cyfweliad a wnaeth Eurwyn efo’r papur yn haf 1998, agorwyd y feithrinfa ym mis Mawrth 1994, ond mae o wedi ymhel â phlanhigion erioed. Ei dad, y diweddar Bob Roberts, ysgogodd ei ddiddordeb; ei brif ddiddordeb ef oedd tyfu llysiau. Cyn mentro i sefydlu’r busnes, ymddangosodd Eurwyn ar raglen Heno, ac ar raglenni Radio Cymru, yn trafod garddio. Dywedodd Eurwyn bryd hynny taw un o agweddau mwyaf diddorol y busnes oedd cystadlu a beirniadu mewn sioeau fel Sioe Môn. “Ond y sioeau bach yw’r rhai mwyaf cystadleuol, ac mae’r sioeau hyn yn gyson o safon uchel ac yn aml yn well na’r sioeau mawrion.” 
Erbyn hyn, mae Eurwyn wedi bod yn beirniadu’r gystadleuaeth arddio -Blaenau yn ei Blodau- yn Stiniog. Pwy aiff a hi eleni ‘sgwn i?



Bydd mwy o'r gyfres yn ymddangos dros y misoedd nesa'.


5.7.15

Stiniog a'r Rhyfel Mawr- Pierce Jones

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y Rhyfel Byd Cyntaf.

Yn dilyn cyhoeddi f’erthygl gyntaf yn y gyfres, cefais alwad ffôn gan Mrs Gwyneth Wynne, Penlan, Llan. Roedd wedi mwynhau darllen yr ysgrif, meddai, gan ychwanegu fod ganddi grair difyr iawn yn ei chartref, gyda chysylltiadau â'r cyfnod hwnnw.

Tysteb liwgar, hardd oedd hon, mewn ffrâm, a oedd wedi ei chyflwyno ar yr ail o Chwefror, 1919, i Mr a Mrs Pierce Jones, oedd yn nain a thaid i'w diweddar ŵr, Ted Lloyd Wynne. Tysteb gan drigolion yr ardal i'r ddau oedd hon, a hynny am eu gwasanaeth i'r gymuned yn ystod cyfnod y rhyfel. Gosodwyd llun o'r ddau, naill ochr i'w gilydd, ar ben y dysteb, a geiriau canmoliaethus odditanynt.

Dyma flas o ran gyntaf y geiriau hynny, sydd wedi eu cofnodi mewn ysgrifen gain iawn:
“Cyflwynir i chwi yr anerchiad hwn ynghŷd â rhodd ariannol oddiwrth eich caredigion yn yr ardal ac eraill fel amlygiad o'n gwerthfawrogiad o'ch gwasanaeth parod i deuluoedd y lle, yn arbennig i'w meibion ymunodd â'r fyddin yn ystod y Rhyfel Mawr. Bu i chwi ar y cychwyn, osod eich bryd ar fod yn ffyddlon a charedig wrthynt, ac er cyrraedd y nod, da gennym ddwyn tystiolaeth nad arbedasoch na thraul na thrafferth i chwi eich hunain...”
Aeth y geiriau, llawn clod i Pierce a Margaret Jones ymlaen i ganmol gwasanaeth y ddau i'w cymuned a'i phobl. Arwyddwyd y dysteb gan Griffith Jones, cadeirydd y pwyllgor anrhegu, ac Aneurin Jones, trysorydd, ac Edward Davies, yr ysgrifennydd.


Y peth sy'n anghyffredin am hyn oll yw'r ffaith i'r dysteb gael ei chyflwyno i Pierce Jones o gwbl. Oedd, roedd Pierce yn ddyn adnabyddus iawn yn ei fro, yn gynghorydd gweithgar, yn ustus heddwch, ac yn bwyllgorddyn blaenllaw. Ac fel y gwelid ar y dysteb, roedd yn ŵr poblogaidd iawn ymysg ei gyd-ddinasyddion yn 'Stiniog, a'i wasanaeth i'r plwyf yn cael ei werthfawrogi. Fel y tystia'r geiriau ar y dysteb, roedd gwerthfawrogiad teuluoedd y meibion a ymunodd â'r fyddin yn uchel iawn hefyd.

Y syndod yw mai cynrychiolydd milwrol a wasanaethai ar dribiwnlysoedd yn sir Feirionnydd, gan gynnwys tribiwnlys Blaenau Ffestiniog oedd Pierce. Dynion a benodwyd gan y Swyddfa Rhyfel oedd y cynrychiolwyr milwrol rhain, a'u prif swydd oedd penderfynu a oedd y sawl a fynnent esgusodiad rhag ymrestru yn deilwng o gael rhyddhad. Rhan arall, bwysig o'i swydd, wrth reswm, oedd bodloni eu meistri yn y Swyddfa Rhyfel, a cheisio sicrhau y byddai digon o eneidiau'n cael eu hanfon o bob cymuned i ateb yr alwad ar y ffrynt.

Wrth ddarllen y geiriau canmoliaethus amdano, mae'n debyg i Pierce ganiatáu esgusodiad i nifer o fechgyn y fro rhag gorfod ymrestru. Ond wrth ddarllen y geiriau 'yn arbennig i'w meibion ymunodd â'r fyddin' uchod, roedd wedi bod yn gyfrifol o anfon rhai i'r ffrynt hefyd. Rwyf wedi darllen cofnodion o nifer fawr o'r tribiwnlysoedd a gynhaliwyd yn y sir hon, ac yn Nyffryn Conwy, ac wrth gymharu'r driniaeth a gafodd bechgyn ifainc yr ardaloedd hynny, roedd tipyn mwy o drugaredd yn perthyn i Pierce Jones na rhai Dyffryn Conwy, yn amlwg.

Bu farw Pierce Jones ar y 3ydd o Ionawr 1930, yn 70 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Llan. Ymunodd Margaret, ei wraig ag ef yn y bedd 29 Mai 1943. Heddwch, yng ngwir ystyr y gair, i'w llwch.

Llawer o ddiolch i Gwyneth am ei hymateb, ac am y croeso i'w chartref i weld y dysteb hardd, ac am gael tynnu llun.

3.7.15

Bwrw Golwg -Ysgol Glanypwll

Erthygl arall o'r gyfres achlysurol sy'n edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Y tro hwn, blynyddoedd cynnar un o hen ysgolion y fro, gan W. Arvon Roberts.

Dyma lun o ddosbarth o blant yn Ysgol Glan y Pwll, a dynnwyd yn 1894. Fel y gwyr y cyfarwydd saif yr ysgol brydferth hon mewn llecyn rhamantus iawn, uwchben Dyffryn Ffestiniog, ac yng ngolwg y chwareli.

Adeiladwyd hi yn 1878, ac agorwyd hi y flwyddyn ganlynol gan Mr Richards, curad Rhostryfan, Arfon yn ddiweddarach. Yn 1880 daeth G.J.Williams, arolygydd chwareli dan y llywodraeth, ac ysgrifennydd diddorol ar ddaeareg, ac ar Ffestiniog, i’w olynu. Y prifathro yn 1883 oedd E. Griffiths.


Yn 1894 pan dynnwyd y llun, ‘roedd yna dros 600 o blant ar gofrestr yr ysgol, 200 yn adran y bechgyn.

Cyfrifwyd Bwrdd Ysgol Ffestiniog yn un o’r goreuon yn y wlad bryd hynny. Rhoddai W.E.Oakeley, un o berchenogion y chwareli, £10 bob blwyddyn, yn symiau o £5; £3; a £2, i fechgyn a genethod ysgolion yr ardal.

Rhwng 1886 a 1894 enillwyd saith o bob deg o’r ysgoloriaethau gan fechgyn Glan y Pwll. Yn 1894, fel ar dri tro arall, enillont bob un. Plant y bumed dosbarth yn unig fyddai’n ymgeisio amdanynt. Yn ôl un gohebydd o’r wags:
“Roedd plant Ffestiniog yn rhai cyflym a deallus. Dysgwyd hwy i gyd drwy gyfrwng y Gymraeg”.

Ysgol Glanypwll. Mehefin 2015; llun PW


------------------

Ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Medi 2014. Gallwch ddilyn cyfres Bwrw Golwg trwy wthio'r ddolen isod.


1.7.15

Sgotwrs Stiniog -Y Rhwyfwr

Rhan o  erthygl o rifyn Gorffennaf 2006, yng nghyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Y Rhwyfwr
Y mis y cysylltir y ‘Rhwyfwr’ yn bennaf ag ef yw Gorffennaf. Yn ystod y mis yma mae pysgota nos ar ei orau, neu felly yr yda' ni yn ei obeithio, ac o bob pluen a gynigir i’r brithyll y mae rhyw rwyfwr neu’i gilydd yn cael y lle blaenaf y rhan amlaf ar y blaen-llinyn nos. Ac yn ffodus i ni, sgotwrs ardal Stiniog, mae gennym ni oddeutu dau ddwsin i ddewis ohonynt – diolch i Sgotwrs Stiniog ddoe ac echdoe a fu’n gyfrifol am lunio yr amrywiaeth sydd ohonynt.

Rhwyfwr pen gwyrdd r'hen hafod. Llun Gareth T. Jones, o lyfr Emrys Evans 'Plu Stiniog' 2009.

Hyd y gwn i, ac rydw’i wedi bod yn holi o dro i dro rai o ardaloedd eraill, does yr un ardal yng Nghymru yn defnyddio yr enw ‘Rhwyfwr’ am y pryf sydd hefyd yn cael ei alw’n gas-bryf, pry pric neu bryf gwellt. Fel yr enw ‘cogyn’, a’r enw ‘egarych’, perthyn i ardal Stiniog yn unig y mae y ‘Rhwyfwr’, yn enw am y pryf ac am y bluen bysgota.

Mae Moc Morgan wedi cynnwys patrymau pum rhwyfwr yn ei gasgliad o blu pysgota ar gyfer afonydd a llynnoedd Cymru. Ond patrymau plu o’r ardal yma yw’r pump. Does dim un ganddo o’r un ardal arall.

Hyd y medraf ddeall a chasglu o’r darllen rydw’i wedi’i wneud ar y llyfrau sydd gennyf, ychydig iawn o sylw mae yr Albanwyr a’r Saeson wedi’i roi i’r ‘Rhwyfwr’, yn bryf ac yn bluen. Mae’r Gwyddelod wedi gwneud llawer mwy, fel mae E.J. Malone yn ei lyfr ‘Irish Trout and Salmon Flies’ yn ei brofi. Eu henw hwy am y rhwyfwr yr ‘murragh’. A diddorol iawn yw cymharu patrwm a chawiad Rhwyfwyr Iwerddon â Rhwyfwyr Stiniog. Mae bron pob un o Rwyfwyr Stiniog a’i adain wedi ei wneud o blu y dylluan frech; dyna’n deunydd traddodiadol ni o adain rhwyfwr. Ond ni wneir unrhyw ddefnydd o’r dylluan frech gan y Gwyddelod. Mae adain eu rhwyfwyr hwy o bluen frech oddi ar dwrci neu bluen frech oddi ar iar.

Mae gan y pryf naturiol ddau o deimlyddion yn dod o’i ben, a’r rheini’n aml cyn hired (ac weithiau yn hirach) na’r pryf. Ond welais i’r un o rwyfwyr Stiniog a dau gorn yn rhan o’i gawiad. Yn ei lyfr mae E.J. Malone yn sôn am gawiwr o Wyddel o’r enw Sam Anderson, y mae ganddo’n amlwg feddwl mawr ohono ac o’i farn. Ac mae Sam Anderson o’r farn, a hynny’n bendant iawn, fod angen rhoi dau gorn o ben pob rhwyfwr, fel y maent yn y pryf naturiol. A ddylen ni ddynwared y Gwyddelod yn hyn, wrth gawio’n rhwyfwyr? A fyddai ein rhwyfwyr yn gweithio’n well, tybed? Rhywbeth bach i feddwl amdano!

Soniais rywdro am ‘Egarych Gochddu Pen Gwyrdd’, roedd yn beth eithaf anghyffredin rhoi pen gwyrdd i bluen, ond yr oedd yna un bluen arall ymhlith ‘Plu Stiniog’ ag iddi ben gwyrdd. Ac ymhlith y rhwyfwyr yr oedd honno. Fe’i gelwid yn ‘Rhwyfwr Pen Gwyrdd R’hen Hafod’, a hynny ar ôl y sawl a’i cawiodd hi gyntaf. Ganed a maged John Owen yn un o ffermdai hynaf yr ardal, sef Hafod Ysbyty yng Nghwm Teigl. Am hynny fe’i galwyd ar hyd ei oes yn John Owen R’hen Hafod, neu yn aml yn ddim ond R’hen Hafod.

Roedd yn gawiwr medrus ar blu pysgota er gwaetha’r ffaith mai yn y chwarel y gweithiai fel creigiwr, ac yn ddyddiol yn trin a thrafod trosol, a jympar, ebill a morthwyl, a’r rheini’n caledu croen ei ddwylo.  Fel bob cawiwr o’r iawn ryw, bob yn hyn a hyn byddai’n dyfeisio ac yn llunio pluen newydd, yn wahanol ei phatrwm i’r un bluen arall.

Cael patrwm a hanes y rhwyfwr arbennig yma wnes i gan Gruffydd Morris Williams, Cae Clyd (a oedd yn fwy adnabyddus fel Guto Glan), a hynny yn Nhŷ y Gamallt un nos Sadwrn, pan yn cael swper a chyn mynd allan i bysgota’r naid nos.

Yn gynnar yn nau-ddegau’r ganrif daeth yr Hen Hafod a rhwyfwr newydd yr oedd wedi’i gawio ar gyfer Llynnoedd y Gamallt i sylw ‘Hen Griw y Gamallt’ pan ar eu hymweliad Sadyrnol â’r ddau lyn.
Roedd corff y rhwyfwr wedi’i wneud o sidan llwyd, llwyd lliw llechen, a chylchau o weiar aur amdano. Traed petris oedd arno, fel sy’n arfer ar rwyfwr. Ac yn lle tylluan frech yn adain, defnyddio pluen o gynffon iar ffesant. Yna, yn wahanol i bob rhwyfwr arall ymhlith y dwsin i bymtheg oedd ohonynt yr adeg honno, rhoddodd John Owen R’hen Hafod ben gwyrdd ar hwn.

Yn ôl arfer Hen Griw y Gamallt rhoddwyd prawf ar y rhwyfwr newydd yn y ddau lyn o dan wahanol amodau o dywydd ac o adegau o’r tymor. Y canlyniad dipyn yn siomedig; fawr o bysgod yn mynd amdano. Yna, rywfodd neu’i gilydd, fe ddaethpwyd i ddeall fod y rhwyfwr yn gweithio’n well wedi i liw llwyd sidan y corf wanio a gwywo rywfaint. Wedi i hynny ddigwydd yr oedd y pysgod yn fwy bodlon mynd amdano!!

Y dull a fabwysiadwyd i wneud hyn oedd, wedi i’r Hen Hafod gawio nifer o’i rwyfwr newydd, eu rhoi i Guto Glan a hwnnw wedyn yn eu bachu yn yr het a ddefnyddiai i fynd i’w waith. Dywedodd Guto Glan ei fod wedi cario nifer go dda o’r rhwyfwr i’w waith yn rhan uchaf Chwarel y Graig Ddu, a hynny drwy bob tywydd, er mwyn i sidan llwyd y corff wywyo i’r lliw iawn.

Wedi i’r driniaeth yma daeth y rhwyfwr i ddal yn fwy cyson, a dod i gael ei alw yn ‘Rhwyfwr Pen Gwyrdd R’hen Hafod’, ac ennill ei le yng ‘Nghyfres Rhwyfwyr y Gamallt’.

Beth a wnaeth i’r Hen Hafod ddefnyddio y sidan llwyd yn gorff i’w rwyfwr, tybed? A oedd o wedi dal un o’r rhwyfwyr mwyaf, y pryf, felly, a sylwi ar y llwydni a oedd ar gorff hwnnw? Yn ei lyfr safonol ar y gwahanol bryfaid sydd i’w gweld ar lynnoedd, ‘Trout Flies of Still Waters’, mae John Goddard yn nodi mai llwydaidd yw corff rhai o’r rhwyfwyr mwyaf. Rhoi y pen gwyrdd i’r rhwyfwr wedyn. Mae John Goddard yn crybwyll yn ei lyfr fod yna amrywiadau y tu fewn i’r gwahanol fathau o rwyfwyr.

Nodais yn fy nyddiadur pysgota ar y 7fed o Orffennaf 1945 imi weld rhwyfwr (sef y pryf) ac arno ben gwyrdd yn y Gamallt. Y tebyg ydi fod John Owen R’hen Hafod wedi taro ar un yr un fath, ac fel pob cawiwr gwerth yr enw wedi mynd ati i lunio pluen a’r nodweddion yma’n rhan o’i phatrwm a’i chawiad.

Does dim sy’n anodd nac yn astrus mewn cawio Rhwyfwr Pen Gwyrdd R’hen Hafod, ar wahan i gael gafael ar y sidan lliw llechen i wneud ei gorff! Dyma’i batrwm:

Bach     Maint 9
Corff     Sidan lliw llechen, a rhoi cylchau o weiar aur amdano.
Traed    Petris brown.
Adain    Cynffon iar ffesant, gweddol olau. Gorffen y bluen drwy roi pen gwyrdd iddi o gynffon paun.

---------------------------------------

Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y ddolen 'Sgotwrs Stiniog' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.