14.3.24

Pwy a Saif Gyda Ni?

Cafwyd noson arbennig arall o adloniant; diwylliant; chwyldro ar nos Wener olaf Ionawr, yng nghaffi Antur Stiniog. Hon oedd y cyntaf o dair noson ym misoedd cyntaf 2024, dan ofal cangen Bro Ffestiniog o’r ymgyrch dros annibyniaeth i Gymru. Efallai y cofiwch bod 5 noson wedi eu cynnal yng nghyfres Caban y llynedd.

Llun gan Hefin Jones

Y bytholwyrdd Tecwyn Ifan oedd yn canu y tro hwn, gydag ambell i gân llai cyfarwydd a nifer o’r clasuron. Denodd yr hen ffefryn ‘Y Dref Werdd’ gyd-ganu gan y gynulleidfa, a’r gytgan:

‘Awn i ail-adfer bro
awn i ail-godi’r to
ail-oleuwn y tŷ.
Pwy a saif gyda ni?’ 

Llun gan Cadi Dafydd
yn arbennig o deimladwy ac yn berthnasol iawn hyd heddiw. 

Y prifardd Ifor ap Glyn oedd y gwestai arall, yn adrodd rhai o’i gerddi, gan gynnwys ‘Mainc’ sy’n cyfeirio at fainc sglodion y chwarel. 

 

Roedd hynny’n taro nodyn am mae diwedd Cymdeithas Y Fainc Sglodion yn lleol ysbrydolodd ni i gychwyn y nosweithiau yma. 

 

Gwych oedd gweld y caffi yn llawn eto, a’r artistiaid yn cael gwrandawiad arbennig gan bawb oedd yno. 


Eto i ddod: hanes Gareth Bonello a Meleri Davies yn noson Caban Chwefror.

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2024

Cofiwch am noson ola'r gyfres (tan yr hydref) ar Ebrill y 5ed, efo Gwyneth Glyn a Twm Morys yn canu, a sgwrs gan yr awdur Mike Parker.


8.3.24

Tad a Mab Disglair

Roedd G.J. Williams yn brifathro Ysgol Gynradd Glanypwll yn 1862, pan gyhoeddodd ei lyfr Hanes Plwyf Ffestiniog o’r Cyfnod Boreuaf. Ond cyn dilyn cwrs yng Ngholeg Normal Bangor bu’n gweithio yn chwarel Llechwedd, ac roedd ganddo enw am fod yn ddaearegwr galluog. Yn 1891 derbyniodd gymhorthdal gan y Gymdeithas Ddaearegol at gyhoeddi ysgrifau ar fynyddoedd Manod a Moelwyn. 

Camwaith y tad
Doedd dim syndod felly iddo gael ei benodi’n ddirprwy i’r archwiliwr mwyngloddiau le Neve Foster, fel y dywed John William Jones yn y Bywgraffiadur Cymreig. Ond rhoddir 1895 fel blwyddyn y penodiad, ac erbyn hynny roedd le Neve Foster wedi gadael ei swydd. A oes camgymeriad yn y dyddiad, neu a fu iddo gael ei benodi gan olynydd le Neve Foster? 

Ganwyd Daniel, mab G.J. Williams, yn Ffestiniog yn 1894. Cafodd ei addysg yn Ysgol Friars, Bangor a Choleg Prifysgol Cymru yn y ddinas, lle enillodd sawl ysgoloriaeth a graddio mewn mathemateg yn 1917 (cafodd aros yn y coleg yn ystod rhyfel 1914-18 oherwydd cyflwr bregus ei iechyd). Am ychydig bu’n astudio sefydlogrwydd awyrennau dan arweiniad ei gyn-bennaeth coleg ac arbenigwr arall yn y maes. Yna ymunodd ag Adran Aerodynameg y Labordy Ffisegol Gwladol yn Teddington, a dyna lle y bu am weddill ei yrfa. Ymgymerodd â gwaith damcaniaethol a thwnel-gwynt ar awyrlongau i ddechrau. Yna trodd at astudiaethau twnel-gwynt ar awyrennau.

Ond yn 1930 galwyd arno i newid ei ddyletswyddau. Yn y flwyddyn flaenorol adeiladwyd yr awyrlong R 101 dan nawdd y Weinyddiaeth Awyr i fod yr un gyntaf o ddwy a fyddai’n cynnal gwasanaeth teithio rhwng gwledydd yr Ymerodraeth Brydeinig. 

R 101, gwrthrych astudiaeth y mab (llun: yr Archifau Gwladol a Wikimedia Commons)
Hon oedd yr awyrlong fwyaf yn y byd ar y pryd – 731 troedfedd o hyd. Ar ôl ehediadau arbrofol ac addasiadau (gan gynnwys ymestyn ei hyd ac ychwanegu un bag hydrogen at y rhai oedd arni eisoes er mwyn cynyddu ei hysgafnder) aeth ar ei thaith dramor gyntaf ym mis Hydref 1930. Ond syrthiodd i’r ddaear yn Ffrainc gan ladd 48 o’r 54 ar ei bwrdd. Dyna un o drychinebau gwaethaf y degawd yn hanes awyrlongau, a rhoddwyd terfyn ar ddatblygiadau Prydain yn y maes. Ar gais cadeirydd y llys a sefydlwyd i ymchwilio i’r digwyddiad gofynnwyd i Williams gydweithio ar gyfrifiadau ar ehediad terfynol R 101. Derbyniodd ddiolchiadau gan y cadeirydd am ei waith.

Roedd yn aelod ffyddlon yng Nghapel Cynulleidfaol Kingston-on-Thames ac yn arbennig o weithgar gyda’r Ysgol Sul. Fe’i disgrifir fel aerodynamegydd yn y Bywgraffiadur Cymreig gan W. Dennis Wright, sy’n dweud i’w dad G.J. Williams fod yn archwiliwr mwyngloddiau yng ngogledd Cymru. 

Philip Lloyd

- - - - - - - - - -
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2024


4.3.24

Hanes Rygbi Bro- Tymor 1989-90

Hanes Clwb Rygbi Bro Ffestiniog o ddyddiadur rygbi Gwynne Williams

Mehefin 1989
Pwyllgor: Cae – Cyflwr da, Jon wedi ei dorri; Pyst – wedi’u paentio gan Malcolm, Marc, A, Tony a Gwynne

Gorffennaf
Cyfarfod swyddogion Clwb a Bwrdd Datblygu – yn gefnogol
Pwyllgor  Cae – Wedi codi pyst a pyst lampau – cymorth John Harries/Merched yn glanhau/pres y bar i Post Tanygrisiau (Fred)/Rhodd –i hogia Traws am olchi crysau 

Awst
Ennill Plat 7 bob Ochr, Harlech. Gŵyl Drafnidiaeth ac Ynni (£1K i’r clwb). Pwyllgor Merched –Cad Rosemary Humphries/Ysg Margret Roberts/Trys Ann Jones. Ian Blackwell (Dolwyddelan) fel hyfforddwr /Deiseb gan rdigolion am y coed.

Medi
Cyfarfod Arbennig (Presennol: 20) Derbyn y Fantolen Ariannol – Colled o £800 taith Hwngari/ Newid Flwyddyn Ariannol  i 1 Chwefror hyd 31 Ionawr /Noson Ffarwelio â Mike Smith.     Pwyllgor y Clwb Criced yn ail ffurfio a defnyddio’r clwb. Traws 21: 8 tîm i gystadlu / Raffl -Gwneud Grand National

Hydref
Glyn Jarrett, Rob a Malcolm, Bryan, Eric, a Kevin Jones Ardal Rhondda v Ardal Gwynedd (Merthyr). Pwyllgor   Clwb – Tenders mynd allan 4 neu 5 Cwmni /Bil o £2.3K peirianydd adeiladol. Bryn, capt ail dîm ddim yn medru cario ymlaen – Arwyn Humphries yn Gapten. Clwb 300 – Arwyn wedi cymryd drosodd yn absenoldeb Morgan

Tachwedd
Dylan Thomas a Hayden Griffiths (Ymarfer efo tîm dan 18 gogledd). Gary Hughes Rob a Marc Atherton Meirionnydd Dan 23. Gwilym James Cwpan Howells 1988/1989. Noson Tân Gwyllt  a “Naughty Nightie Night”. Pwyllgor: Cyfethol Dafydd Williams. Rhodd o £70 i Mike Smith (Noson Ffarwelio) /Rhodd o £50 gan Deilwyn. Gofynodd Ian Blackwell os caiff C P Dolwyddelan ymarfer yn y  clwb. 

Ionawr 1990
TRAWS 21-  Gêm Derfynol Bro 3 v Harlech 24. Bryan Davies- Gwynedd. Pwyllgor: 2 ail dîm– Arwyn wedi brifo– Bryan yn cymryd y gapteiniaeth. Dan 13- colli’r gêm gyntaf Nant Conwy 18 – 0. Bar – Prynu peiriant hap chwarae £750. Llywydd – rhodd gan Gwilym Price o £50. Marwolaeth Des Treen Cadeirydd Undeb Rygbi Ardaloedd Cymru.

Chwefror
Pwyllgor: Cais i stiwardio Gŵyl Drafnidiaeth ac Ynni.

Mawrth
Cynhalwyd Noson y Merched yn y Clwb.

Ebrill
Cae –Tlws Regina (7 bob ochr) Curo Harlech. Pwyllgor Tŷ: Trafferthion twrch daer; gofyn i Glyn J a Tei Ellis am gyngor. Bore Sul trefnu gwaith ar y cae ar gyfer Cwpan Gwynedd (Nant Conwy  v  Harlech). Hunter Electrics archwilio sustem larwm a thrwsio’r cynhesydd dwr. Hafan Deg– Trigolion yn dal i gwyno am y coed.

Mai
Traws 9 v Bro 7. Kevin Griffiths, gwahardd am 5 wythnos gêm Bae Colwyn. Pwyllgor: Tymor nesa Cynghrair Gwynedd i’w gynnal ar sail gemau adref a ffwrdd. Coed– Llythyr wedi ei anfon at Gymdeithas Tanygrisiau (Hafan Deg). URC- gwrthod cais am aelodaeth lawn. Cinio Blynyddol/Cyfarfod Blynyddol:
Tîm 1af:   Chwarae 33  Colli 18  Ennill 14
2ail Dîm:  Ch18  C13  E4  Cyfartal 1
Ieuenctid  Ch4    C3    E1
Trysorydd- Derbyniadau yn fwy na thaliadau o £3,920. Aelodaeth- £598.
Ethol: Llyw (am 3 bl) Gwilym Price; Cad Dr Boyns; Trys Robin; Ysg RO; Gemau Michael; Tŷ Glyn; Aelodaeth Gwynne; Cae Mike Osman; Capt 1af a Hyff Glyn Jarrett; Capt 2ail Arwyn Humphries (Rheolwr); Eraill Dafydd Williams, Morgan Price, Jon, Derwyn Williams.  
Chwaraewr y Flwyddyn- Robert Atherton;    Chwaraewr Mwyaf Addawol- Kevin Griffiths; Chwaraewr y Flwyddyn II- Alan Thomas; Clwbddyn- Michael Jones.
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2024



28.2.24

Ffrae iaith HSBC

Trist iawn fu’r dadlau diweddar am y Gymraeg â banc HSBC. Mae’r banc hwnnw bellach, fel sy’n hysbys i lawer, wedi penderfynu cau eu gwasanaeth ffôn Cymraeg. 

Yr unig ffordd o allu ymwneud efo ‘banc lleol y byd’ yn Gymraeg bellach yw drwy gael rhywun i’ch ffonio’n ôl – mewn tridiau. Fel pe bai gan bobl y moethusrwydd o allu aros tridiau i siarad efo rhywun am faterion ariannol sydd yn aml agen eu datrys yn syth! Mae’n haws mynd i Borthmadog, ar y bws, yn y glaw, mewn corwynt.

Pan symudais i’r Blaenau ddeng mlynedd yn ôl, un o’r pethau cyntaf a wnes i oedd ceisio agor cyfrif yn y gangen o fanc HSBC a fodolai yn y dref ar y pryd. Ond na! Gwrthodwyd gadael imi wneud hynny. Doedd y banc ddim yn derbyn cwsmeriaid newydd. Cofiaf ofyn ar y pryd “Pam? Eisiau cau’r banc ydach chi?” ac fe wadwyd hynny’n gryf. Ond mewn rhai blynyddoedd, dyna’n wir a ddigwyddodd. Fe gaewyd y banc yn llwyr. 

Pam sôn am hyn? Wel, fe aeth y llinell ffôn Gymraeg rwy’n credu yr un ffordd â’r gangen leol o’r banc HSBC a oedd yma ar un adeg – cyfyngu ar yr hyn a allai wneud, ac wedyn ei gau, gan roi’r cyfiawnhad nad oedd llawer yn ei ddefnyddio. 

I wneud pethau’n waeth, mae HSBC ers peth amser bellach yn codi tâl ar fentrau cymunedol bychain, fel Llafar Bro, am gael cyfrifon gyda nhw, a hyn mewn dyddiau o brysur bwyso ariannol. 

Pryd mewn difrif calon y cawn ni fel cenedl fanc cenedlaethol fel yr ydym yn ei haeddu? Mae sawl banc cynhenid gan Wlad y Basg, er enghraifft, gwlad sydd tua’r un faint â Chymru. Mae gan hyd yn oed Andora, gwlad fechan iawn, llai na Meirionnydd, efo poblogaeth o 79 mil, fwy nag un banc ei hun. 

Llun o gyfrif trydar Banc Cambria, sy'n gobeithio creu banc cymunedol i Gymru, ond yn methu cael cefnogaeth y diwydiant

Y mae’n hwyr glas i’r Llywodraeth yng Nghaerdydd roi’i gorau ar lusgo ei thraed a sefydlu banc cymunedol fel yr addawsai wneud - banc sy’n gwasanaethu ein gwlad a’n cymunedau, a hynny drwy gyfrwng y Gymraeg. Fel gwlad a chenedl, nid ydym yn haeddu dim llai na hynny.

Chwi ddarllenwyr Llafar Bro – ac yn enwedig chi sy’n rhedeg busnesau yn yr ardal – beth am gysylltu efo’ch straeon o ddiffyg gwasanaethau bancio yn yr ardal, ac yn arbennig diffyg gwasanaethau bancio trwy gyfrwng y Gymraeg?
GLJ.
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2024



22.2.24

Stolpia- Tywydd Gaeafol (II)

Pennod arall yng nghyfres Steffan ab Owain

Ar wahân i ryw ychydig nosweithiau o rew, tywydd gwlyb a gwyntog a gawsom gan fwyaf ym mis Rhagfyr gydag un storm ar ôl y llall. Yn wir, bu sawl diwrnod yn ddigon tyner er nad oedd yn heulog. Tybed sut fath o dywydd a gawn yn ystod 2024? Amser a ddengys, ynte?

Soniwyd eisoes am rai o’r gaeafau caled a gafwyd yma yn ein bro a rhannau eraill o Gymru gynt yn y rhifyn diwethaf. Y tro hwn, rwyf am daflu golwg sydyn ar rai o’r gaeafau oer a ddioddefodd ein teidiau a’n hen deidiau yn ystod yr ugeinfed ganrif. 

Yn ôl yr ystadegau roedd gaeaf 1917, 1929 ac 1933 yn rhai pur ddrwg a chollwyd llawer o ddefaid mynydd trwy’r wlad yn dilyn yr oerfel mawr. Cafwyd cnwd iawn o eira yn y Blaenau a’r cyffiniau ym mis Chwefror a Mawrth 1937, hefyd. Ymdrechodd cwmni Crosville i gludo teithwyr ar y bws i Drawsfynydd ac i Eisteddfod Llawrplwy ym mis Chwefror, ond aflwyddiannus y bu oherwydd yr eira ar y ffyrdd. 

Bu’n ‘smit’ yn y chwareli, h.y. rhwystrwyd hwy rhag gweithio o achos y tywydd oerllyd, a methodd trên GWR a chyrraedd Stesion Grêt yn y Blaenau. Cafwyd eira trwm yn ystod wythnosau cyntaf mis Mawrth yn ogystal, digon i atal pobl rhag mynychu’r oedfaon yn y capeli, hefyd.

Diolch i Gareth, Ysgrifennydd ein Cymdeithas Hanes am y llun hwn yn dangos sut yr oedd hi yn ein tref y flwyddyn honno:

Cofnodwyd hefyd i’r ardal gael eira a rhew caled yn ystod gaeaf 1940, ond un 1947 a gofiai y to hŷn amdano am flynyddoedd wedyn. Dywedir iddo ddechrau gydag oerwynt o’r gogledd ar y 15fed o Ionawr a dilynwyd hwnnw gan eira ar 21 Ionawr. Bu’n bwrw eira yn drwm o’r diwrnod hwn ymlaen ac am ddyddiau wedyn mewn sawl ardal fel bod trwch yr eira yn 5 troedfedd yn amryw o leoedd, a lluwchfeydd oddeutu 20 troedfedd o ddyfnder ar y bryniau a’r mynyddoedd. 

Parhaodd y tywydd oer a disgynnodd yr eira yn ysbeidiol tan 15 Mawrth, a chan ei bod ond dwy flynedd er diwedd yr ail Ryfel Byd roedd hi’n fain am fwyd i lawer teulu gan fod yr holl wlad dan eira mawr ac roedd bron yn amhosibl i rai deithio i nôl neges o’r siopau. 

Bu Chwarel Oakeley, chwarel fwyaf yr ardal, ar gau o 13 Chwefror hyd at 18 Mawrth, a degau o weithwyr allan o waith. 

Rhew mawr yn Chwarel Oakeley 1947

Rhewodd mor ddrwg yn y Lefel Galed fel bod pibonwy a darnau o rew yn dal yng nghanol y lefel tan ddyddiau cyntaf mis Mehefin. 

Roedd rhew oddeutu 5 modfedd o drwch yng ngwaelod Trwnc y K, a chafwyd peth mor isel a lloriau tanddaearol yr L a’r M.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2024