Cwm Teigl- cwm tangnefedd

Atgofion Emlyn Williams   [2]

"Mae Cwm Cynfal, Cwmorthin a Cwmbowydd yn adnabyddus iawn yn yr ardal a
thu hwnt. Ond beth am Gwm Teigl? Hwyrach ein bod yn llai cyfarwydd â'r
cilcyn hwn o ddaear wrth odrau'r Manod Mawr."

Y lleoliad mwyaf adnabyddus yn y cwm oedd Capel Horeb, wrth gwrs, man cyfarfod i ran helaeth o’r trigolion. Fe dreuliais sawl pnawn Sul yno yn lled-wrando ar y pregethwyr yn llefaru geiriau llond ceg … fel ‘iachawdwriaeth’, ‘tragwyddoldeb’, ‘tangnefedd’, ‘rhagluniaeth’ – geiriau hollol anesboniadwy i grwtyn bach 5 neu 6 oed. Ond, yn ddiddorol iawn, nid wyf erioed wedi medru eu cyfieithu i unrhyw iaith arall. Mae nhw’n perthyn yn reddfol i gyswllt unigryw y Capel bach.
 

Droeon, fe fyddwn i’n synfyfyrio a chraffu ar y nenfwd neu ar y waliau, yn enwedig ar y craciau a’r gwe pry cop, a dychmygu gweld cynffon cath, neu ben corniog rhyw hwrdd, neu adenydd colomen, a rheini yn eu tro yn fy annog i greu ambell stori wallgof a dryslyd. Ar adegau, fe fyddwn i’n gwylio ystumiau y gweinidog yn y pulpud … sut roedd o’n troi tudalennau’r Beibl, sut roedd o’n ledio emyn, a’i osgo pan yn gweddïo. Pan oeddwn ychydig yn hŷn, rwy’n cofio croesi trothwy’r sêt fawr i wynebu  ‘cynulleidfa enfawr’ Capel Horeb i ddweud adnod, offrymu gweddi neu ledio emyn. Mae’n siŵr fod yr her honno wedi fy mharatoi innau maes o law a’m galluogi i sefyll o flaen cannoedd o fyfyrwyr yn ystod fy ngyrfa, ble bynnag fu’r lleoliad.

Roedd clywed brefiad dafad yn y cae cyfagos yn rhywbeth digon cartrefol i’r glust, ond rwy’n cofio unwaith cael fy arswydo gan sŵn arall … sŵn annioddefol yn diasbedain drwy’r cwm. Mae’r darlun yn glir yn fy meddwl hyd heddiw … Maldwyn Morris Trefan yn reidio heibio Llechwedd ar ei feic ac yn sgwrsio efo Mam. Roedd ar ei ffordd i ffensio yn rhywle uwchben Teiliau Mawr, ond wrth gwrs, doeddwn i ddim yn ymwybodol o hynny. Ymhen hanner awr, dyma sŵn uchel main gwichlyd yn atseinio o gyfeiriad Teiliau Mawr. Diwrnod lladd mochyn, a hwnnw’n rhochian ac yn sgrechian nerth ei ben. Rhedais innau i’r tŷ ar unwaith gan gyhuddo Maldwyn Morris druan o fod yn gyfrifol am y weithred waedlyd! Er i Mam geisio fy nharbwyllo, doedd dim byd yn tycio......Maldwyn Morris oedd y llofrudd! Ac am flynyddoedd wedyn, yr eiliad y cawn gipolwg ohono ar ei feic yn y Cwm, byddwn yn gwibio fel mellten i’r tŷ gan weiddi … “Mam, mae Dyn Drwg yn dwad!”

Anaml iawn y gwelwyd car yn symud yn y cwm yn y pumdegau, onibai am ‘van Co-op’ (Austin A40 Brown) bob pnawn dydd Mawrth, gyda Selwyn Cae Clyd yn gwerthu bob math o nwyddau, a lori ‘Co-op’ (Commer) bob pnawn Sadwrn yn danfon negesau, yn ogystal â blawd i’r anifeiliaid. Martin oedd y dreifar. Ond roedd gweld fan bost goch Morris 1000 yn ddigwyddiad dyddiol pwysig aruthrol i mi. Roeddwn yn ei dilyn yn selog tra’r oedd hi’n cysylltu â Tryfal, Minafon, Teiliau Mawr, Bron Teigl a Bryn Wennol. Wil Huws oedd wrth y llyw y rhan amlaf.

Beth ar y ddaear oedd yn denu sylw hogyn bach 5 oed at y fan goch tybed? Wel, y ‘number plate’ wrth gwrs! Roedd tair fan bost Morris 1000 yn gwasanaethu Cwm Teigl, felly, roedd rhaid eu hadnabod yn syth bin! … NYH 777 … PXX 120 … SLM 963. Rwy’n cofio y rhifau hyd heddiw.

Mae’n rhyfeddol meddwl pa mor bwerus yw sylwgarwch plentyn a sut mae’r fath fanylion wedi eu hoelio am byth yn y cof, yn enwedig pan rwy’n sylweddoli heddiw fy mod wedi llwyr anghofio rhifau y ceir sydd wedi bod yn fy meddiant yn ystod yr ugain mlynedd diwethaf! Cymhelliad cryf arall, mae’n debyg, oedd y ffaith fod gennyf dwr o ‘Dinky Toys’ yn y tŷ, a phob un ohonynt yn gyfatebol i’r cerbydau, faniau a’r loriau oedd yn ymweld â’r cwm o bryd i’w gilydd. Fe dreuliais oriau di-ri ar y mat o flaen y tân glo yn ail-greu ac animeiddio y cwm gyda’r tegannau gwyrthiol.
-----------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2021

Stolpia- Pás Gwyllt

Pennod arall yng nghyfres Steffan ab Owain
Dyma ychydig mwy o’m hanes yn gweithio yn Chwarel Llechwedd yn yr 1960au. Gobeithio bod un neu ddau ohonoch yn cael blas ar ei ddarllen. Yn aml iawn, byddai’n ofynnol inni’r ffitars i fynd i fyny i’r Bonc Uchaf (sef No. 7) ar ryw orchwyl neu’i gilydd, gosod peipiau o’r newydd, neu drwsio yr hen rai, neu wneud rhyw joban yn y felin, sef Melin Sing Sing, a lysenwyd, medd rhai, gan yr hen weithwyr ar ôl y carchar drwg enwog a geir yn Nhalaith Efrog Newydd, U.D.A. Tybed a oedd rhai o’r gweithwyr yn teimlo eu bod fel carcharorion yno? Ynteu, fel yr esboniodd un wrthyf, derbyn yr enw oherwydd bod gan y felin do sinc a wnaeth. 

Beth bynnag, wedi bod yno un tro yn gosod peipiau efo Barry Williams, prentis gof, a hithau bron yn amser cinio, dyma ni’n gofyn am bas i lawr Inclên 7 gan OJ, dreifar yr inclên, er mwyn inni gyrraedd Caban Tŷ Gwyn ar Bonc yr Efail (No 5) mewn pryd.

Wel, byddai wedi bod yn well inni gerdded i lawr o lawer gan fod OJ eisiau mynd am ei ginio hefyd, ac nid oedd ganddo fawr o amynedd i’n gollwng ni i lawr. Pa fodd bynnag, dywedodd wrthym am fynd i eistedd i’r wagen a oedd ar y crimp, a dyma yntau i fyny at y gêr rheoli a dyma fo’n gollwng y wagen i lawr yr inclên, ac o fewn ychydig roedd hi’n mynd fel cath i gythraul, ond tua hanner ffordd i lawr dyma fo’n brecio’n sydyn nes bod y ddau ohonom yn bendramwnwgl dros dîn y wagen a glanio rhwng bariau’r ffordd haearn.

Penderfynu cerdded weddill y ffordd a wnaeth y ddau ohonom wedyn a phan gyrhaeddom ni’r caban ac at ein bwrdd cinio adroddwyd yr hanes wrth y ‘black gang’, fel y gelwid y ffitars a’r gofaint. Dyma Robin George (y gof) yn dweud rhywbeth tebyg i hyn:

“Glywsoch chi bod yr hogia wedi cael pas gwyllt gan OJ?”

Mewn wagan tebyg i hon gafwyd y pas gwyllt

Gyda llaw, dyna’r tro cyntaf imi glywed y term ‘pas gwyllt’ yn y chwarel, sef cael reid go siarp i lawr inclên, ond nid oedd y tro olaf imi ei glywed, chwaith.

Y mae gennyf gof hefyd i Emrys, fy mos, ofyn imi bicio i fyny i’r Bonc Uchaf un bore a thu draw i'r felin i agor un o’r falfiau a fyddai’n ochr tanc dŵr a oedd wedi cael ei osod yn y ddaear yno. Er fy mod wedi bod gerllaw y fan unwaith neu ddwy, nid oeddwn erioed wedi agor y falf, a phan yr es i geisio troi’r olwyn er mwyn i’r dŵr lifo drwy’r beipen, methwn yn lân a’i throi.

Ceisiais ei hagor a’r stilson, wedyn, gan ddefnyddio fy holl nerth, ac er fy mod yn ddyn ifanc go gryf, methais a chael yr olwyn i smiciad dim. Dim byd amdani hi, ond cerdded i lawr i’r Cwt Letrig, a dweud wrth Emrys nad oeddwn wedi gallu ei hagor. Dyma yntau yn egluro beth oedd y rheswm am fy nhrafferth:

“Anghofiais a dweud wrthyt mai falf Americanaidd ydi hi ac yn agor o chwith”  

(Hynny yw, fel symudiad y cloc oedd y ffordd iawn i’w hagor).

Yn ôl a fi, i fyny yno, ac agor y falf o fewn rhyw funud go lew. Bu hyn yn ysgol brofiad imi a phob tro y deuwn ar draws falfiau dŵr mawr wedyn roeddwn yn barod i dreio eu troi nhw o chwith os nad oeddynt yn agor y ffordd arferol.

----------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2021

 

Twristiaeth: mwy o ddrwg na lles?

Ai dim ond newyddion da ddaw o ddynodiad Safle Treftadaeth y Byd i'r ardaloedd llechi? Mae rhai -fel Cylch yr Iaith- yn bryderus am ei effaith ar ein cymunedau. Be 'da chi'n feddwl?

Mae Llywodraeth Llundain wedi cyflwyno cais i UNESCO ddynodi ardaloedd chwarelyddol Gwynedd yn Safle Treftadaeth y Byd. O’r cychwyn, rydym fel mudiad iaith wedi galw ar y cyrff a oedd yn llunio’r cais i gynnwys amodau clir a chadarn i warchod bywyd cymunedol Cymraeg yr ardaloedd dan sylw a sicrhau rheolaeth gymunedol. Hyd yn oed wedi’r ymgynghoriad, ni roddwyd amodau iaith fel rhan o’r cais. Ni chafwyd unrhyw sicrwydd na fyddai’r cynllun o’i weithredu yn niweidio ein hiaith a’n diwylliant. 

Diffwys, Mawrth 2021. Llun Paul W.

 

Nid yw llunwyr y cais wedi dangos parodrwydd i wneud dim mwy na datgan y byddai’r cynllun yn gyfle i ‘annog y defnydd o’r iaith Gymraeg a’r diwylliant Cymreig mewn busnesau’. Dylai lles a ffyniant y bywyd cymdeithasol Cymraeg fod yn un o amodau hanfodol pob agwedd ar y datblygiadau a fyddai’n deillio o’r cynllun pe bai’n cael ei gymeradwyo gan UNESCO. 

Gor-dwristiaeth

Mae twristiaeth wedi troi’r or-dwristiaeth mewn sawl ardal yng Ngwynedd, ac mae astudiaethau academaidd yn dangos hynny. Yn ddiweddar, mae Cyngor Gwynedd wedi dechrau defnyddio’r term ‘twristiaeth anghynaladwy’ sef twristiaeth sydd ar y cyfan yn niweidiol i gymuned ac felly’n annerbyniol. Fodd bynnag, mae cyrff fel Croeso Cymru, yr asiantaeth dwristiaeth genedlaethol, a chwmni Twristiaeth Gogledd Cymru, yn gwrthod derbyn bod y fath beth â gor-dwristiaeth, heb sôn am gydnabod bod gor-dwristiaeth yn ymledu drwy Wynedd.

Heb amodau iaith llym a rheolaeth gymunedol gadarn, byddai perygl gwirioneddol i’r cynllun droi ardaloedd cyfan yn amgueddfeydd, yn barciau thema diwydiannol twristaidd, yn gyrchfannau gwyliau parhaol. Yn ôl y tueddiadau presennol, byddai’n arwain at gynnydd mewn ail gartrefi, tai gwyliau tymor-byr a’r mewnlifiad Saesneg. Canlyniad hynny fyddai gwanychu ymhellach yr iaith a’r diwylliant sydd wedi bod yn rhan annatod o’r gymdeithas ers mil a hanner o flynyddoedd.

Un o brif amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yw sicrhau “Cymru â diwylliant bywiog lle mae'r Gymraeg yn ffynnu”. Ni fydd modd sicrhau hynny heb i awdurdodau lleol, a’r Llywodraeth ei hun, weithredu ar frys er mwyn atal edwiniad y cymunedau hynny lle mae’r Gymraeg yn iaith pob dydd. 

Y mae modd i dwristiaeth ddod a budd; ond yn amlwg, y mae’r math o dwristiaeth sydd gennym ar hyn o bryd, a’i graddfa, yn gwneud mwy o ddrwg nag o les. Eironi o’r mwyaf fyddai i ymdrech i ofalu am weddillion diwydiant a gyfrannodd gymaint at ffyniant cymunedau Cymraeg gyfrannu, er yn anfwriadol, at eu difodiant

Howard Huws - Cydlynydd Ymgyrch Dwristiaeth Cylch yr Iaith
-----------------------------------

Ymddangososdd yn rhifyn Mawrth 2021 (heb y llun)

Cynllun arloesol i wresogi Tanygrisiau?

“Mae cynhesu ein tai am gost sy’n berthynol i’n incwm yn rhywbeth gwbwl elfennol. Mae angen trwsio’r twll yn y bwced cyn mynd ati i chwilio am fwy o ddŵr.”

Mae’r gwaith o gynhyrchu ynni cynaliadwy wedi bod yn rhan o stori Bro Ffestiniog o’r cychwyn. Mae newidiadau mawr ar droed wrth i ni wynebu’r her o newid hinsawdd, ac mae cyfle yma rŵan i ni unwaith eto arloesi, ond y tro yma, cawn droi’r dŵr i’n melin ein hunain.

Gyda’r ardal yn dioddef rhai o’r lefelau o dlodi tanwydd uchaf yn Ewrop, mae sawl opsiwn ar gyfer mynd i’r afael â’r her a datgarboneiddio gwresogi yn Nhanygrisiau wedi cael eu ystyried dros y blynyddoedd. Bellach, mae cynlluniau cyffrous yn cael eu hystyried ar gyfer taclo’r broblem gyda’r bwriad o gynnal astudiaeth dichonoldeb fis nesaf.

Mae partneriaeth yn cynnwys Ynni Cymunedol Twrog, Y Dref Werdd, Cwmni Bro Ffestiniog, Arloesi Gwynedd Wledig, Cyngor Gwynedd (fel yr awdurdod tai strategol), Landlordiaid Cymdeithasol a Gwasanaeth Ynni Llywodraeth Cymru wedi dod ynghyd i daclo'r broblem unwaith ac am byth. Y bwriad ydi datblygu cynllun allai osod y ffordd i gynlluniau tebyg yng nghymunedau chwarelyddol eraill y gogledd a chymunedau sydd oddi ar y rhwydwaith nwy drwy Gymru.

Dywedodd y Cynghorydd Craig Ab Iago, Aelod Cabinet Tai Cyngor Gwynedd:

“Mae yna lawer o wahanol fathau o dlodi - economaidd, tanwydd, iechyd, addysg, tai, cymdeithasol a llawer mwy. Mae’r rhan fwyaf o’r rhain yn effeithio arnom ni yma yng Ngwynedd. Ond rydan ni fel Cyngor yn benderfynol o daclo pob math o dlodi, ac mae’r prosiect yma yn dangos yr hyn sy’n bosib pan rydan ni’n dod a’n talentau at ei gilydd ac yn cydweithio.”

Does dim llawer o enghreifftiau o rwydweithiau gwresogi yng Nghymru, ond mae nifer o ffactorau yn ardal Tanygrisiau yn golygu y gallai ôl-osod rhwydwaith gwresogi ardal ym mherchnogaeth gymunedol neu leol fod yn opsiwn hyfyw.

Mae’r Dref Werdd, Cwmni Bro Ffestiniog ac Ynni Cymunedol Twrog wedi arwain wrth sefydlu grwp llywio i drefnu astudiaeth dichonoldeb cychwynnol er mwyn medru cymharu'r opsiwn yma efo atebion posib eraill ar gyfer dileu tlodi tanwydd a datgarboneiddio gwresogi yn Nhanygrisiau. Mae gwaith ar yr astudiaeth wedi cychwyn ar ddechrau’r mis hwn.

Medd Meilyr Tomos o’r Dref Werdd:

“Mae ‘na ryw ddeuddeg mlynedd ers i mi ddod yma i weithio gynta’. Roedd criw cyntaf o arloeswyr y Dref Werdd wedi bod wrthi’n ddygn yn pwyso i gael cynllun fel hyn ymhell cyn i mi landio. Nôl bryd hynny, y gobaith oedd cael cyflenwad nwy. Bellach, gyda’r newyddion yn ddyddiol yn trafod newid hinsawdd, gwyddom mai ateb tymor byr os nad niweidiol fydda hynny.”

Bydd yr astudiaeth yn adnabod cyfleon i weithio efo darparwyr ynni lleol megis Greaves Welsh Slate, Dŵr Cymru, Engie (First Hydro) a Scottish Power, wrth ddarparu atebion cynaliadwy i anghenion ynni fforddiadwy trigolion lleol.

Ychwanegodd Dafydd Watts o Ynni Cymunedol Twrog:

“Mae angen mwy o gynlluniau ynni glân ym mherchnogaeth cymunedau’r ardal, ac mae angen iddi fod yn haws defnyddio mwy o’r ynni ‘dan ni’n cynhyrchu yma at anghenion lleol yn lle dim ond ei allforio trwy'r grid.”

Y weledigaeth ydi y bydd partneriaid yn cydweithio i:

●    wneud y cyflenwad gwres yn Nhanygrisiau yn ddi-garbon;
●    bod newid i wresogi di-garbon yn hawdd i drigolion Tanygrisiau;
●    cadw gymaint a phosib o’r budd yn lleol trwy berchnogaeth leol o’r isadeiledd gwresogi.

Megis dechrau ar y daith o gyd-weithio fydd hyn ac mae cynlluniau cyffrous eraill y gweill i ddatblygu prosiectau eraill ym maes tai, iaith a gwaith wrth ddod a’r budd eithaf i’n cymunedau.

I wybod mwy cysylltwch gydag ynnitwrog@cwmnibro.cymru

---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn rhifyn Mawrth 2021