28.5.20

Enw Blaenau Ffestiniog

Er bod yr enw Ffestiniog -yn ei ffurfiau gwahanol - yn dyddio yn ôl i’r Oesoedd Canol, ac o bosib, mor gynnar a’r Cyfnod Cristnogaeth Cynnar, sef oddeutu 600 O.C, nid ymddangosodd yr enw Blaenau Ffestiniog tan gyfnod llawer diweddarach.

Yn ôl yr arbenigwyr ystyr yr enw ‘Ffestiniog’ yw tiriogaeth gŵr o’r enw Ffestin, a dyna a geir yn yr enw Brycheiniog, sef teyrnas Brychan. Ystyr yr enw ‘Blaenau’ yw pen pellaf cymoedd, neu ran uchaf broydd, a cheir amryw o enghreifftiau trwy Gymru, megis Blaenau Caeo, sir Gaerfyrddin, Blaenau Cellan, sir Aberteifi, Blaenau Gwent, sir Fynwy, Blaenau Mawr, sir Frycheiniog, ac yn nes adref, Blaenau Dolwyddelan yn arwain at Gwm Fynhadog.

-------------------


 A throi ein sylw at y pwnc eto, bu dadl rai blynyddoedd yn ôl rhwng rhyw ddau neu dri o academyddion ynghylch yr enw Blaenau Ffestiniog ar ein tref, neu o leiaf ar ran o’r ardal boblog. Honai un nad oedd yr enw yn bodoli o gwbl cyn yr 1870au, tra mynnai un arall mai o’r 1860au y defnyddiwyd yr enw gyntaf, ac ni fedrai weld ei fod dim hŷn na’r degawd hwn. Ag ystyried nad oedd tref o faint yma tan oddeutu yr 1880au -1890au, a thueddid ei galw yn Fourcrosses gan lawer, tybed a oes gwirionedd yn yr hyn a dybid gynt gan y gwŷr dysgedig hyn? Wel, gyda thechnoleg fodern, a modd i chwilota ar y gwahanol wefannau sydd ar y rhyngrwyd, gallwn ganfod nad oedd eu damcaniaeth yn gywir. Mewn gwirionedd gellir canfod un enghraifft o’r enw enw Blaenau Festiniog (sic) mewn adroddiad ym mhapur newydd Carnarvon and Denbigh Herald, mor bell yn ôl a’r 20fed o Chwefror, 1836. 

Gyda llaw, adroddiad ydyw am y Mudiad Dirwest yn yr ardal ac yn nodi y bydd cyfarfod yng Nghapel Bethania (A) i drafod y gymdeithas newydd. Mae hi’n werth ichi gael golwg ar rai o’r gwŷr blaenllaw ynghylch y mudiad, megis Samuel Holland, perchennog un o chwareli’r Blaenau, wrth gwrs, y Parchedig Thomas Davies, gweinidog gyda’r Annibynwyr, Robert Griffith, Plas yn Dre, David Williams, Coed y Bleiddiau, Robert Owen, Neuadd Ddu , William Owen, Plas Isaf, a sawl un arall. Nodyn o ddiddordeb i rai ohonoch, y mae Plas yn Dre wedi ei gladdu o dan domen Chwarel Diffwys ers blynyddoedd, ac mae tyddyn Coed y Bleiddiau yn furddun gerllaw’r Rheilffordd Gul, sef rhwng Gorsaf Tan-y-Bwlch a Phlasdy’r Dduallt.

Cyn cloi, nodyn arall parthed yr enw cywir y tro hwn. Yng nghylchgrawn y Dysgedydd Crefyddol am 1 Gorffennaf, 1836 ceir y canlynol am yr un pwnc â’r uchod:
Y mae brodorion Blaenau Ffestiniog, ac ereill, wedi sefydlu Cymdeithas Gymedroldeb (mewn diodydd) yn eu plith, i'r dyben o fod yn wrthglawdd er ataliad y llifeiriaint arswydol o feddwdod sydd yn gorlenwi y broydd. Yr hyn a achosodd y sefydliad ardderchawg yma oedd, i amrai o'r brodorion crybwylledig dosturio yn achos dynion ieuainc y gweithfeydd, y cyfryw ag sydd yn cael eu hudo i wario eu harian, gwario eu hamser, a gwanhau y synhwyrau, ayyb.
Gwelwn felly bod yr enw Blaenau Ffestiniog mewn defnydd, o leiaf erbyn, y flwyddyn 1836, er nad oedd tref, yng ngwir ystyr y gair, wedi ei sefydlu yn yr ardal. Cofier, rhyw ychydig tros 3,000 oedd poblogaeth y plwyf cyfan yn 1841 a phryd hynny yr oedd pentre’r Llan yn tipyn mwy na’r ‘Blaenau’. Byddai’n ddiddorol clywed a oes un ohonoch chi wedi dod ar draws enghraifft o’r enw Blaenau F(f)estiniog wedi ei nodi cyn y flwyddyn 1836 ? Y mae hi’n bur debyg ei fod yn bodoli cyn 1836.


Beth bynnag, hoffwn orffen gyda rhywbeth ysgafnach a chynnwys un o hen gardiau post Valentine gyda’r enw ‘Blaenau Festiniog’ (sic) arno ac un yn dyddio o tua 1918.

Gobeithio y byddem ninnau, pob un ohonom, yn gwenu fel yntau ar ôl i’r pla ofnadwy hwn gilio o’r wlad a’r holl fyd cyfan.
Steffan ab Owain


-------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2020.

*Lawr-lwythwch y rhifyn er mwyn darllen yr erthyglau i gyd.


23.5.20

Ar y Moelwyn

Cerdd gan Dewi Prysor

Mae dau ddeg pedwar llyn i’w gweld
yn sgleinio yng ngolau’r dydd,ac eraill sydd yn swatio’n swil
mewn cymoedd cyfrin cudd.
Dwi’n edrych dros Eryri,
y Rhinogydd a Phen Llŷn,
does unlle gwell na’r Moelwyn Mawr
i weld fy ngwlad fy hun.

     Llwyfan fy llumanau,
     Lle mae’r gorwel yn grwn,
     Ble dwi’n gweld fy mro yn troi yn wlad,
     A fy lle yn y byd hwn.

Dwi’n gweld yr haul yn felyn
ar ysgwydd Moel yr Hydd,
a chysgodion y cymylau’n
carlamu dros ei rudd.
Dwi’n gweld y Cnicht a’r Wyddfa
fel gogoniant yn fy llaw,
ac os na welai’r Moelwyn Bach,
mae hi’n niwl neu’n bwrw glaw.

     Mi af fyny yn yr eira
     Neu wynt a glaw, neu hindda,
     Pan fo poenau’r dydd yn f’erlyn
     Dwi’n dianc i ben y Moelwyn.

Os af fyny drwy Gwmorthin,
chwarel Rhosydd, heibio’r felin,
neu drwy chwarel Wrysgan
neu dros Graigysgafn o fwlch Stwlan,
dwi’n pasio hen lefelau
sy’n gyrru trydan trwy fy ngwaed,
yn edmygu hen frawdoliaeth
yr agorydd dan fy nhraed.

     Os dio’n gwisgo’i gap neu beidio
     Dwi’n siwr o alw heibio,
     Di’m yn cymryd llawer mwy nag awr
     I fynd i ben y Moelwyn Mawr.

Sŵn tonnau ar yr awyr,
daw’r gigfran ar ei hynt
gan glwcian ei chyfarchion
cyn plymio i nyddu’r gwynt;
a’r goesgoch hy’ sy’n sgrechian
o furiau ei theyrnas hi;
y rhain sydd yn fy atgoffa
mai gwestai ydw i.

     Mangre fy mreuddwydion
     Rhwng y mawn a’r awyr lân,
     Lle dwi’n gweld nad oes ’na nunlla’n bell
     Fel hed y frân.

Af yno i wasgaru
pryderon diflas byd
i’r awel a’r Iwerydd,
dros y Flaenllym yn fflyd;
ac wedi cael eu gwared,
yn rhubanau ar y gwynt,
daw diarhebion bywyd
i wneud i ’nghalon guro’n gynt.

     Ac yng nghwmni’r hen frân goesgoch
     A’r gigfran ddu
     Mi arhosaf ar y Moelwyn
     Efo’r awen fry.

Mae gennyf win i’w rannu
efo Gwyn ap Nudd a’i deulu,
wrth ddawnsio efo’r lleuad braf
er mwyn croesawu Hirddydd Hâf.
A phan ddaw’r tân dros ymyl tir
i liwio’r wlad â’i fysedd hir,
i ddal y wawr ar Droad y Rhod,
y Moelwyn Mawr yw’r lle i fod.

     Ac yng nghwmni’r goesgoch bigog
     A’r gigfran ddu
     Mi orweddaf ar y Moelwyn
     Efo’r awen fry.


Lluniau- Dewi Prysor
---------------------

Ymddangosodd y gerdd yn wreiddiol yn rhifyn digidol Ebrill 2020 efo cerdd arall: COPAON


18.5.20

Y GADWYN DROM AR BRIDD TRAMOR

Darn gan Glyn Daniels

Collodd fy nain ei brawd ym Mrwydr Passchendaele yn Ieper, neu Ypres, Gwlad Belg, ac am flynyddoedd dywedais wrthyf fy hun bod yn rhaid i mi fynd yno un diwrnod i dalu parch. Felly archebais i fynd ym mis Mehefin 2019.

Ym mis Mai y flwyddyn honno cefais y fraint o gael fy ethol i swydd cadeirydd Cyngor Tref Ffestiniog, felly penderfynais y byddwn yn mynd â'r gadwyn swyddogol gyda mi i dalu teyrnged i'r holl ddynion ifanc o Gymru a gollodd eu bywydau yno.


Teimlais mor falch gan mai dyma'r tro cyntaf i gadwyn swyddogol Cadeirydd Cyngor Tref Ffestiniog ymweld ag unrhyw wlad dramor, heblaw am Sir Fôn efallai!?

Braint mawr oedd cael ymweld â bedd Hedd Wyn ym mynwent Coed Magnelau, Ypres, a beddi fy ewythr, a thaid Geraint Vaughan Jones, tra oeddwn yn yr ardal hefyd.

Heddwch.
Glyn Daniels
-----------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn (digidol) Ebrill 2020.
Mae'r rhifyn dal ar gael i'w lawr-lwytho am ddim!

13.5.20

“A fo ben, bid bont”: Cymru, Annibyniaeth a COVID-19

Erthygl gan Elin Roberts.
Addasiad o'r darn a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn digidol Ebrill 2020.

Diddorol yw edrych ar y dyfyniad hwn o’r Mabinogi wrth ystyried ei fod yn berthnasol iawn i ni

heddiw. Mae’n gofyn i’r arweinydd, neu’r darpar arweinydd, i ymddwyn fel pont ac i gadw pethau at ei gilydd drwy warchod eraill. Gallwn ddadlau heddiw bod y rôl o fod yn arweinydd wedi cael ei rannu i bob un ohonom gan fod yn rhaid i ni weithio gyda’n gilydd i lunio’r dyfodol. Boed hynny drwy aros adref ac ymhellau cymdeithasol i daclo covid-19 neu boed hynny drwy weithio gyda’n gilydd er annibyniaeth Cymru. Wrth i’r dyddiau fynd yn eu blaenau, mae’n bwysicach ac yn bwysicach ein bod ni’n cyd-weithio gyda’n gilydd er lles y mwyafrif, er lles y Fro ac er lles Cymru.
Wrth edrych ar argyfwng covid-19, gwelwn bod Cymru wedi cael ei neilltuo i’r ochr gan Lywodraeth Cymru a gan San Steffan. Mae’r diffyg gwybodaeth a’r data yn frawychus. Caiff yr Alban ddiweddariadau swyddogol am sefylla’r feirws gan Lywodraeth yr Alban tra bod Cymru, hyd yn ddiweddar- yn cael diweddariadau gan fachgen ifanc, Lloyd Warburton, ar y cyfryngau cymdeithasol. Fel cenedl dylem fod yn eithriadol o ddiolchgar i Lloyd am wneud hyn. Ond, mae’n rhaid gofyn paham nad oedd Llywodraeth Cymru yn gwneud hyn? Dylai fod yn ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i gyfathrebu’n glir gyda’i phoblogaeth. Penderfynodd y BBC beidio cynnwys bwletin newyddion brecwast gan BBC Wales ar BBC1. Gwelwn bod llai a llai o sylw yn cael ei roi i Gymru ar y cyfryngau. O ganlyniad, roedd diffyg gwybodaeth am y sefyllfa yng Nghymru.

Nid yn unig yr ydym yn gweld diffyg darlledu ar y cyfryngau, rydym hefyd yn gweld cam-wybodaeth. Mae’n rhaid deall mai Chris Whitty yw Prif Swyddog Meddygol Lloegr ac NID Prif Swyddog Meddygol Cymru a’r Alban. Yn ogystal â bod yn Brif Swyddog Meddygol Lloegr mae ef hefyd yn Brif Gynghorydd Meddygol i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Dylai bod hyn yn cael ei bwysleisio yn y cyfryngau. Prif Swyddog Meddygol Cymru yw Frank Atherton. Tydy datganiadau sy’n cael eu gwneud yn Lloegr ddim o reidrwydd yn golygu y bydd yr un peth yn digwydd yng Nghymru gan bod Iechyd wedi cael ei ddatganoli. Felly, mae’n raid i’r cyfryngau egluro hyn.

Rhaid cofio bod pedair cenedl o fewn y Deyrnas Gyfunol.

Mae argyfwng fel covid-19 wedi amlygu’r angen i nid yn unig datganoli darlledu, ond hefyd i frwydro am annibyniaeth yn fy marn i. Byddai annibyniaeth yn caniatáu i ni gasglu gwybodaeth mwy manwl am ein gwlad ac felly’n ein caniatáu i fod yn fwy gwybodus am yr hyn sy’n digwydd. O ganlyniad, byddai modd cynnal ymchiliadau sy’n canolbwyntio ar Gymru yn unig. Byddai’n orfodol i’n llywodraeth i rannu gwybodaeth gyda ni, dinasyddion Cymru. Hefyd wrth gael annibyniaeth, byddai modd cynnyddu’r cyllid ar gyfer sianeli Cymraeg a fyddai yn gosod safon parhaus a chreu mwy o raglenni. O ganlyniad, ffynhonnel cadarn i rannu gwybodaeth angenrheidiol i’r dinasyddion. Mae’n bwysig ein bod yn cael mynediad agored i wybodaeth yn ystod cyfnod fel hyn.

Rali annibyniaeth Caerdydd, Mai 2020. Llun- Paul W
Y dyddiau hyn, mae’n raid i ni gyd fod yn arweinwyr mewn ryw ffordd gan fod yn rhaid i ni gyd gymryd cyfrifoldeb. Gyda’n gilydd, gallwn lwyddo. Gyda’n gilydd, gallwn daclo unrhyw beth. Boed hynny yn ennill annibyniaeth dros Gymru neu’n taclo’r covid-19. Gyda’n gilydd mi wnawn ni lwyddo.

Gyda’n gilydd, mi ddaw haul ar fryn.
Elin Roberts


5.5.20

Stolpia- ffawdheglu

Parhau â chyfres Steffan ab Owain: Hogiau’r Rhiw yn yr 1960au

Yn ystod yr 1960au gwelwyd tro newydd ar fyd gyda llawer iawn o ffasiynau newydd yn cyrraedd pob cwr o’r wlad, yn wisgoedd, a phob math o drugareddau modern, megis y ‘jukebox’ yn y caffis a’r radio dransistor i wrando ar ganeuon pop, ayyb. Heb os nac onibai, gellir dweud y bu chwyldro ym myd pobl ifanc ymhob man o’r bron.

Ymhlith y pethau a ddaeth yn boblogaidd gan lawer o’r to ifanc yn y cyfnod hwn oedd ffawdheglu, neu bodio lifft gan gerbydau i ryw le penodol. Er nad oedd llawer iawn o geir ar y ffordd y pryd hynny roedd gyrwyr yn barotach i godi ffawdheglwyr yn enwedig os byddent eisiau sgwrs efo rhywun ar ran o’u taith. Wrth gwrs, byddai  amryw o yrwyr o’r Blaenau a’r Llan a adnabyddid ni yn dda yn ein codi a rhoi pas inni tros y mynydd i Fetws y Coed, neu Lanrwst, neu weithiau ymhellach, ac i leoedd fel Llandudno neu Fae Colwyn.

Yn aml iawn, mynd i weld gêm bêl droed, neu i ryw sioe neu ffair a fyddem, neu i chwilio am recordiau pop i’r siopau, neu dro arall mynd i’r pictiwrs yn Llanrwst, ac wrth gwrs, edrych am ferched del tra yno yn gwmni inni, ynte.

Y mae gennyf gof o fynd i Lanrwst un tro gyda chyfaill imi i weld rhyw ddigwyddiad yn y cae wrth y Bont Fawr a bodio yno a wnaethom. Cawsom bas yr holl ffordd yno o’r Rhiw gan ryw ŵr caredig a oedd ar ei ffordd i Landudno, neu rywle. Beth bynnag ar ôl inni gael ein gollwng ganddo gyferbyn a’r bont anelwyd am y sioe a chael golwg ar y gwahanol bethau yno. Wedi treulio rhyw ddwy awr neu fwy yno, ac wedi dechrau laru ar gerdded ogylch y lle, penderfynasom ei throi hi am adre a ffawdheglu unwaith yn rhagor. Wedi cerdded ychydig bellter o dref Llanrwst i gyfeiriad Betws y Coed, a sawl car wedi mynd heibio ni, daeth ‘Samariad trugarog’ yn y man a rhoi pas inni, ac rwyf bron yn sicr mai un o Fachynlleth oedd y gyrrwr.

Beth bynnag, wedi iddo ein holi a gofyn ymhle yr oeddem eisiau ein gollwng, mi ddywedodd ei fod wedi cael damwain gyda’r car ger y ‘Tro Mawr’ pan oedd ar ei ffordd i Gonwy yn ystod y bore hwnnw. O fewn ychydig clywsom sŵn drwg yn dod o un o’r olwynion blaen, a digwyddai hynny bob tro yr ai’r car ar drofa i’r dde –cnoc, cnoc, am dipyn, ac yna dim byd am sbel. Wel, ar ôl teithio rai milltiroedd a chyrraedd Pont y Pant, a thrwy Ddolwyddelan, heibio’r ffordd fach at orsaf Roman Bridge a’r sŵn o’r olwyn yn gwaethygu, dechreuodd y car ddringo am y Tro Mawr a phryd hynny tynnodd ein sylw at y fan lle cafodd bancan gyda’i gar.

Llun o gasgliad yr awdur
Wedi iddo fynd i fyny wedyn a heibio’r fan lle byddai cwt y graig gan ddynion trwsio’r ffordd fawr, dyma sŵn ofnadwy o’r olwyn flaen ar ochr chwith y car, sef ochr y teithiwr, a dyma chwalfa a chlec. Roedd yr olwyn wedi dod i ffwrdd yn gyfangwbl o’i le, ac yn y cyfamser roeddwn i a’m cyfaill yn ein braw wedi neidio allan o’r sedd gefn, a sylwasom bod yr olwyn yn rowlio i lawr yr allt yn ei hôl i gyfeiriad y Tro Mawr. Daeth y gyrrwr o’r car, yntau wedi dychryn hefyd, a phan ddaeth at ei hun, roedd mewn penbleth beth a oedd am wneud gyda char tair olwyn. Sylwodd bod y nyts a ddaliai’r olwyn yn ei lle wedi diflannu.


Beth bynnag ichi, roedd car arall yn dod i fyny’r rhiw i’n cwfwr a stopiodd y gyrrwr hwnnw a dal yr olwyn treigledig, a dod a hi i fyny atom. Dau frawd o’r Blaenau oedd yn y car, ac ar ôl gweld sefyllfa’r dyn druan, dyma un yn awgrymu i’r gŵr dieithr dynnu un nytan oddi ar yr olwynion eraill a’u defnyddio i roi yr olwyn rhydd yn ei hôl, a dyna a wnaed gyda rhybudd iddo gofio cywiro’r sefyllfa ar ôl cyrraedd adref. Nid oes cof gennyf ai gyda’r gŵr o Fachynlleth yr aethom adref, neu gyda’r ddau frawd. Pa fodd bynnag, dyna un o’n profiadau ffawdheglu yn yr 1960au.

Bu sawl un arall, coeliwch fi.
------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2020.
Dilynwch gyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'Web View' os yn darllen ar ffôn)