30.4.16

Pobl y Cwm -gweithgaredd y capel

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.  
Pennod arall o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.


Yn nechrau y ganrif hon, byddai y Gymanfa yn cael ei chynnal yn Moriah Trawsfynydd ac yn Peniel Ffestiniog bob yn ail flwyddyn. Byddai plant y Babell wrth eu bodd pan fyddai'r Gymanfa yn cael ei chynnal yn y Traws, disgwyl mawr am y diwrnod i gael mynd am dro oddicartre.

Cerdded i stesion Maentwrog at y trên un o'r gloch, cael te parti ar ôl y cyfarfod y pnawn, a dyna treat i ni'r plant yr adeg hono. Te a bara brith a cacenau crîm, brechdanau tenau a menyn tew arnynt, jam a chaws, pethau na fyddent i'w cael yn aml cartre y pryd hyny.

Canu a gwobrwyo oedd prif nod y Gymanfa hon. Byddai gwobrwyo am yr arholiadau ysgrifenedig, yr arholiad cudd, a'r arholiad sirol. Byddai cael gwobr am arholiad y sir yn anrhydedd mawr iawn, ac yn glod i'r Ysgol Sul y byddai yr enillwyr yn aelodau ohoni. Gworwyo hefyd y plant lleiaf am ddysgu y llyfr Rhodd Mam drwyddo, 'Cam cynta plentyn', a dau lyfr arall, sef yr Holwyddoreg a'r Hyfforddwr.

Roedd y Babell yn enwog am ei phlant y pryd hynny. Byddai ryw bymtheg i ugain yn ymgeisio ar wahanol wersi, ac yn ennill llu o wobrau, a rhai o honynt gyda anrhydedd, er clod a diolch i athrawon y Babell. Wedi treulio diwrnod o adloniad da yn y Gymanfa, a'r plant wedi mwynhau eu hunain yn hapus ac yn llawen, ac wedi cael cyfle i wario ychydig o'u ceiniogau, pawb yn troi am adre wedi cael eu bodloni a mwynhau eu hunain.

Byddai cyfarfod darllen gennym yn y gauaf, ar nos Fawrth bob wythnos yn y Festri. Rhyw ddeuddeg i ugain o oedolion fyddai yn ei fynychu yn ffyddlon a selog. Byddem yn cael nosweithiau difyr ac adeiladol yn trafod y Maes Llafur, a phawb ar ei orau yn dweyd eu barn ac yn gofyn cwestiynau, a byddai dadl brwd ar ambell gwestiwn. Byddai awr yn pasio wrth dân bach siriol y Festri.

Engedi, Llan
I ddiweddu y tymor, roedd rhaid cael swper, a thê parti i'r plant prydnawn dranoeth. Y chwiorydd yn gofalu am y trefniadau. Byddai pob un yn dod a'i baich yn wên i gyd. Roedd gwledd o bob danteithion wedi eu paratoi ganddynt at y noson hon. Roeddynt yn gofalu fod pob peth angenrheidiol mewn llestri a bwyd wrth law yn hwylus, bob un o honynt wrth eu bodd heb gyfri'r gost na'r drafferth, llafur cariad yn unig oedd yn bwysig ganddynt. Gwaith y brodyr oedd gofalu gosod y byrddau noson gynt yn barod. Roedd ganddynt blanciau pwrpasol iw gosod ar draws y seti yn y capel i'w gwneyd yn fyrddau taclus a hwylus i fwyta arnynt.  Gweinidog Engedi fel rheol oedd y gŵr gwadd. Byddai pawb yn mwynhau y wledd, a buan iawn y byddai pobpeth wedi mynd o'r golwg, wedi darfod y gwledda, a chael yr anerchiadau a'r diolch, clirio a rhoi bobpeth yn ôl yn ei le, ar ôl hynny i ddarfod y noson cael dipyn bach o hwyl a miri cyn troi am adre wedi noson lawen a difyr.

Byddai Cyfarfod Ysgol Sul y Cylch yn dod i'r Babell unwaith yn y flwyddyn, a byddai paratoi a llafurio gwych at hwnnw, gan fod cyfeillion o eglwysi eraill yn dod yno, rhai o Engedi, Peniel, Gellilydan a Maentwrog Isa i gydgyfarfod i drafod pynciau yr Ysgolion Sul, ac i holi cwestiynau ar y Maes Llafur. Holi plant yn y bore, ar bobl ifanc a'r oedolion yn y pnawn. Byddai gan y plant ac hefyd rhai hŷn atebion ffraeth a gwreiddiol, ôl llafur, chwilio, a chofio ganddynt. Byddai paratoi helaeth yn y cartrefi ar gyfer y Sul hwnw, gofalu am ginio a the i'r dieithriaid, a mawr fyddai cynhesrwydd a chroeso bobl Cwm Cynfal iddynt, a digon o le i fynd am bryd o fwyd da.

Mae un amgylchiad arall wedi dod i'm cof, a rhaid ei nodi yn y fan hyn. Cymerodd aelod selog o'r Babell yn ei ben i roi c'lennig i blant y Babell, a mawr fyddai y disgwyl gan y plant am y noson honno. Rwyf yn gweld yn fy meddwl ddarlun byw o'r peth. Pawb a'i lygad ar ddrws y Festri, y plant yn disgwyl yn ddyfal am i'r drws agor, gweld dyn heb fod ryw dal iawn, gwyneb gwridgoch a'i wallt yn gwynu yn dod trwy y drws a basgeidiad fawr o afalau cochion ac orenau melyn. Wel dyna Hwre, Hwre, nes oedd y lle yn adseinio, a doedd dim o'i le yn hynny, ffordd y plant o ddangos eu diolch a'u gwrerthfawrogiad o'r anrhegion. Y gŵr caredig hwn oedd Evan Roberts, Cae Iago. Bu fo a'i briod Gwen yn hynod o deyrngar i'r Babell trwy y blynyddoedd mewn gwahanol ffyrdd, yn hael eu croeso a'u caredigrwydd.

Tua 1913, prynodd Robert Jones, Bronerw yr hen Babell pan oedd yn ymddeol o'r ffarm. Gwnawd y lle yn dŷ buddiol a chysurus iddynt i dreulio eu ymddeoiliad. Daeth par ifanc newydd briod i ffarmio i Bronerw, mab Cochgwan, Robert John, wedi ei ddwyn i fyny fel un o blant y Babell. Ond Anibynwyr selog oedd o ai briod, er hyn roedd Robert John yn dal yn ffyddlon yn y Babell, ac yn barod bob amser i wneyd unrhyw wasanaeth gyda'r canu, dyna oedd ei bleser fwya. Roedd o wrth ei fodd yn paratoi plant y Gobeithlu at y Cyfarfod Llenyddol. Byddai aelwyd Bronerw yn rhydd i'r plant fynd yno bob amser i gael eu gwersi gan Robert John. Byddai y tŷ yn llawn bob nos am amser cyn y cyfarfod, a hynny am rai bynyddoedd cyn iddo ddod yn arweinydd y Gân yn swyddogol yn y Babell.  Byddai bob pnawn Diolchgarwch yn canu Emyn ir gynulledfa, a byddai pawb yn edrych yn mlaen at hynny.

Yn y flwyddyn 1928 y dewiswyd R.J.Jones yn arweinydd y canu yn swyddogol. Derbyniodd yntau y swydd gydag anrhydedd, a bu yn ffyddlon a diwyd gyda bob achos i roi cymorth, ac i addysgu to ar ôl to o blant Cwm Cynfal i ganu. Tua'r un flwyddyn roedd Llyfr Emynau newydd yn dod allan or wasg gan y Methodistaid. Rhoddodd rhai o Gyfeillion y Babell dri llyfr Emynau yn rhodd at yr achos: un ar y Pulpud, un ar fwrdd y Sêt Fawr a'r llall ir Codwr Canu. Cyn bo hir iawn dewiswyd Gruffydd Davies yn is-Godwr Canu. Bu hynny yn help mawr i Caniadaeth y Cysegr.

Yn 1930 daeth adroddiad cynta cyfrifon yr eglwys yn Llyfr, i'r aelodau i gyd gael cyfle i weld drosynt eu hunain pa fodd oedd y gwaith yn cael ei wneyd, a pha fodd yr oedd yr arian yn mynd at wahanol bethau. Y dull cyn hynny fyddai rhoi adroddiad ar goedd i'r aelodau ar nos Seiat. Cofiaf y fynud yma am y llyfr mawr du trwm yn cael ei agor gan y pen blaenor ac yn rhoi hanes cyfrifon yr eglwys am y flwyddyn ar goedd mewn ryw awr o amser i hanner yr aelodau neu lai yn aml a fyddai yn bresenol y noson hono, i'w cadw mewn cof am flwyddyn arall.

T.R.Jones, yr ysgolfeistr fyddai'n dod i'r Babell i roi hanes y cyfrifon. Bydda fo bob amser yn chwilio yn yr ysgol am y ddau hogyn mwya cryf yn y Cwm i roi y llyfr mawr du iddynt ei gario o'r Llan i'r Babell at y noson honno yn ei le fo. Byddai y bechgyn yn cael eu rhybuddio a'u bwgwth ganddo os na fyddant ofalus hefo'r llyfr du!

----------------------------------
Ysgrifenwyd yr atgofion yn wreiddiol ym 1978; a bu'r gyfres yn rhedeg yn llafar Bro yn ystod 1999 a 2000. 
Gallwch ddilyn y gyfres gyfa' trwy glicio ar y ddolen 'Pobl y Cwm' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

28.4.16

Llyfr Taith Nem -gwybod popeth am eliffantod!

Pennod arall o atgofion dechrau’r ganrif ddwytha' gan Nem Roberts, Rhydysarn.



Heb waith, heb fwyd
Profiad digalon iawn i unrhyw ddyn ydyw bod ymysg y diwaith.  Mae yn brofiad blin i ddyn pan y digwydd hyn yn ei wlad ei hun, ond fil gwaeth ydyw bod yn ddiwaith mewn gwlad estron.  Hwyrach nad ydyw’r peth cyn waethed heddiw ag yr oedd flynyddoedd yn ôl, gan fod cynorthwyo sylweddol i’w gael, ond nid fel yna oedd pethau yn nechrau’r ganrif.  Gwir oedd y gair ‘Heb waith, heb fwyd’ yr adeg honno.  Y syndod ydyw fod cyn lleied o ladrata wedi cymeryd lle oherwydd rhaid i ddyn wrth fwyd ac ymborth, a phan aiff pethau yn eithafol, os na chaiff dyn y pethau hynny drwy deg, fe’i caiff drwy dwyll.

Cofiaf yn eitha da y flwyddyn 1908, pan oeddwn yn ddiwaith yn Utica, ac yn teimlo’n bur ddigalon, ac yn fodlon cymeryd unrhyw waith am unrhyw gyflog.  Yr oeddwn wedi ceisio gwneud popeth i gael bachiad, ond nid oedd hyd yn oed fy ‘bluff’ yn ddigon.

Safai tri ohonom ar gornel y stryd, a daeth gŵr atom a gofynodd oedd un ohonom yn gwybod rhywbeth am geffylau.  Atebais ar amrantiad fy mod wedi fy ngeni a’m magu ar fferm: celwydd golau, ond yr oeddwn am fentro rhywbeth.  Os eliffant fuasai gan y brawd dan sylw, buaswn wedi ateb fy mod yn gwybod pob peth am hwnnw hefyd!  Cerddais gydag ef, a dywedodd mai’r gwaith oedd cymeryd gofal o ddau geffyl a cherbyd mewn angladd.  Byddai pedwar o alarwyr yn y cerbyd, a dywedodd fy mod i ddilyn yr hers, ond nid oedd angen pryderu o gwbl gan fod y ceffylau yn gwybod yn iawn beth a sut i wneud.  Gwisgais mewn het ddu uchel, a chôt ddu a botymau melyn.  Yn wir meddyliais fy mod yn debycach i yrrwr mewn syrcas na mewn cynhebrwng.

Wrth ddilyn yr hers, gwelais fod yr orymdaith yn nesau at yr heol yr oeddwn yn byw ynddi, a theimlwn yn bur anifyr yn y wisg ryfedd oedd amdanaf.  Wedi myned ychydig ymhellach, gwelais gyfaill i mi yn sefyll ar ochor yr heol, a gwaeddais ei enw – George.  Edrychodd i bob man gan fethu deall o ble daeth y llais, ac o’r diwedd gwelodd fi yn eistedd yn urddasol yn y wisg bondigrybwyll, mor ddifrifol ac un o'r seintiau cyntaf, fel pe buaswn heb wenu erioed.  Yr oedd yn ei ddyblau yn chwerthin.

Wedi’r angladd gorchymynwyd fi i ddanfon y galarwyr gartref.  Nid oedd gennyf syniad sut i ddod o hyd i’w cartref, ond dywedodd y gŵr fod y ceffylau yn gwybod y ffordd eu hunain, nad oedd ddim ond gafael yn y tresi.  Cymerais ef ar ei air a mwynheais fy hunan yn edrych o gwmpas y dre, a’r hen geffylau yn trotio ymlaen.  Dal i fynd oedd y ceffylau, ac yr oeddwn wedi clywed rhyw fath o gynwrf y tu fewn i’r cerbyd unwaith neu ddwy, ond ni chymerais fawr o sylw.  Er fy syndod cyrhaeddasom yn ôl at stablau yr hen geffylau a neidiodd y pedwar allan mewn tymer ofnadwy.  Ymddengys eu bod wedi ceisio cael fy sylw filldiroedd yn ôl pan oeddwn ychydig o lathenni oddi wrth eu cartref, ond yr oedd eu cartref eu hunain yn bwysicach i’r ceffylau.  Pe tae’r ymadawedig wedi clywed yr iaith, buasai wedi troi yn ei fedd newydd.  Fodd bynnag, rhoddais y ceffylau yn y stabal, a chefais 50 cent am fy ymdrech.

Y dydd canlynol, bum ddigon ffodus i gael gwaith arall gyda gŵr oedd yn gwerthu glo. 

Gorchymynwyd fi i rawio dwy dunell o lo i gerbyd, ond yn gyntaf yr oedd yn rhaid ei rawio trwy’r gogr, er mwyn i’r glo mân syrthio allan.  Rhoddwyd y rhaw arswydus o fawr i mi – yr oedd yn fwy na thair rhaw gyffredin a pherodd gryn boen cefn imi.  Wedi cyrraedd y tŷ lle’r oedd y glo i fyned, ceisiais gael y ceffylau i ‘bacio’ yn ôl trwy’r llidiart.  Llidiart cul oedd hwn, a fu erioed y fath helynt.  Ni allwn ddylanwadu y ceffylau o gwbl, ac fel yr ai un i un cyfeiriad, ai’r llall i gyfeiriad arall.  Ceisiais eu hargyhoeddi mewn Cymraeg a Saesneg, ond nid oeddynt yn deall yr un o’r ddwy iaith, a’r canlyniad oedd malu y llidiart a’r pyst o’r naill du yn ufflon.  Dadlwythais y glo gynted gallwn a neidiais i’r cerbyd i ddychwelyd yn ddioed i’r iard lo.

Yr oedd llwyth arall yn barod i’w ddanfon, a’r tro hwn daeth perchennog yr iard gyda mi.  Gwelodd ar ei union mai tra anobeithiol oedd fy ymdrechion fel cariwr glo, a rhoddodd ddau swllt i mi i fynd oddi yno gynted a gallwn.

Bum i yn ddigon ffodus i gael gwaith yn ystod y dirwasgiad yr amser honno, ond fy nghyngor i unrhyw un ydyw dychwelyd gartref pan wel ddirwasgiad ar y gorwel.  Lle brwnt ydyw gwlad estron mewn cyfnod o ddirwasgiad.

Cofier hefyd nad newn amlen cyflog mae dod o hyd i gyfrinach hapusrwydd, ond mewn calon.
----------------------------------



Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 1999. Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

26.4.16

Yr Ysgwrn -Codi sied a phlannu coed

Newyddion o Gartref Hedd Wyn.

To gwair ar anghenfil
Petaech wedi digwydd gyrru lawr drwy Gwm Prysor yn ystod ddechrau’r flwyddyn a tharo llygaid tuag at Yr Ysgwrn byddech wedi gweld anghenfil go ryfedd yn llechu rhwng y bryniau.

Sian yn arolygu'r anghenfil
Wedi’r gaeaf gwlypaf ers cyn cof, araf iawn fu’r gwaith adeiladu yn Yr Ysgwrn, ond bellach mae cragen y sied amaethyddol newydd wedi ei chodi. Gan nad yw’r sied sydd ar y buarth yn gweddu â’r adeiladau cerrig eraill, penderfynwyd mai ei dymchwel fyddai orau a chodi sied newydd i denant y fferm.

Bellach mae’r adeiladwyr wrthi’n gosod to gwair yn goron ar yr ‘anghenfil’, a choed wedi’u tynnu o goedlan yr Ysgwrn, a’u torri â llif, fydd yn caei eu gosod ar ochrau’r adeilad.  Gan mai siap crwn sydd ar y to bydd yn gorwedd fel rhan o’r tirwedd, gyda’r bwriad na fydd yn tynnu sylw ato’i hun wedi ei orffen.

Cafodd coedlan Yr Ysgwrn dipyn o hwb ym mis Chwefror hefyd pan ddaeth giang o Ffermwyr Ifanc Prysor ac Eden a chriw o’r Dref Werdd at eu gilydd i blannu coed. Ar ôl diwrnod prysur o waith cafodd 150 o goed derw, bedw, criafol a chelyn eu plannu a mawr yw ein diolch i’r 14 gwirfoddolwr.

Er fod y gwaith tu allan wedi bod yn eithaf heriol dros y misoedd diwethaf, mae digon wedi bod yn digwydd dan do. Ers gwagio a chlirio’r tŷ buom wrthi’n cesisio rhoi trefn ar yr holl lyfrau, papurau a chreiriau bach oedd wedi bod yn hel llwch ar silffoedd Yr Ysgwrn ers degawdau!

Gan ein bod yn ceisio cael statws amgueddfa er mwyn diogelu’r casgliad, mae angen cymryd gofal i lanhau, cofnodi a chatalogio pob eitem cyn ei storio’n ofalus.  Gwaith llychlyd iawn, ond difyr, ac mae nifer o drysorau wedi dod i’r fei’n barod.


Cawsom hyd i destament newydd bychan oedd yn cael ei gario gan filwr dienw yn y Rhyfel Byd Cyntaf ynghanol llanast yr hen gwpwrdd bwyd, ac roedd canfod papur cyflog Hedd Wyn pan oedd yn hyfforddi fel milwr yn Litherland yn brofiad arbennig iawn. Daeth llun o Dafydd, brawd Hedd Wyn fu farw yn Seland Newydd yn 1918 i’r golwg hefyd, a braf fyddai canfod mwy o’i hanes wedi iddo ymfudo i geisio bywyd gwell.


Er mwyn sicrhau ein bod yn medru gorffen y gwaith yma mewn da bryd byddem yn falch iawn o gael help gan rai o ddarllenwyr y Llafar Bro a’u ffrindiau. Mae dwy weithgaredd benodol wedi eu trefnu:

Rydym yn bwriadu cynnal sesiwn i warchod a glahnau’r creiriau fydd yn gyfle gwych i rai sydd a diddordeb mewn cadwraeth, neu diddordeb penodol yn Yr Ysgwrn i weithio’n agos efo rhai o drysorau’r cartref, a bydd yn cynnwys elfen o hyfforddiant a gwaith ymarferol.

Yna nes ymlaen bydd cyfle i droi’ch llaw at gofnodi creiriau’r Ysgwrn yn ddigidol. Byddwn yn cynnal sesiwn i ddigido casgliad Yr Ysgwrn er mwyn gosod yr holl fanylion ar y we. Byddai’n ddelfrydol ar gyfer pobl sydd a diddordeb mewn hanes ac sydd am ddysgu mwy am drosglwyddo a chyflwyno gwybodaeth ar ffurf digidol. Nid oes angen profiad blaenorol gan y bydd hyfforddiant yn cael ei baratoi ar y pryd.

Bydd cyfleoedd eraill yn codi dros yr wythnosau a’r misoedd nesaf ar gyfer gwirfoddoli mewn amrywiol ffyrdd. Pan fydd Yr Ysgwrn yn ail agor y flwyddyn nesaf byddwn angen help penodol i gyda nifer o dasgau e.e trin yr ardd; gyrru cerbyn yr Ysgwrn; gweithio ar y dderbynfa/caffi; croesawu pobl i’r tŷ;  gwneud rotas gwirfoddoli; cynnal a chadw a glanhau a helpu efo gweithgareddau plant a digwyddiadau eraill.

Os oes gennych ddiddordeb mewn cymryd rhan mewn unrhyw ffordd cysylltwch â ni: Jess neu Sian ar 01766 772500 neu ebostio ar:
yr.ysgwrn@eryri-npa.gov.uk

Byddwn yn falch iawn o glywed gennych.
---------------------------

Erthygl gan Siân Griffiths.
Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


24.4.16

Profi'r Powdwr Du

Ar benwythnos heulog braf yr 16eg a’r 17eg o Ebrill, daeth dros 300 o fyfyrwyr o bedwar ban Prydain a gogledd Iwerddon i gystadlu ym Mlaenau Ffestiniog.

Antur Stiniog oedd yn cynnal Pencampwriaeth Beicio Lawr-Allt Myfyrwyr Prifysgolion Prydain eleni. 


Roedd Clwb Rygbi Bro Ffestiniog wedi caniatâu i’r myfyrwyr ddefnyddio ardal o gae Dolawel i wersylla, a bu canmol ar eu hymddygiad yn ystod y penwythnos.

Er bod eira ar y mynyddoedd ar ddechrau’r penwythnos, daeth yr haul i dywynnu ar lethrau’r Cribau wrth i’r beicwyr ymarfer. Cynhaliwyd y gystadleuaeth ar un o lwybrau du enwog Antur Stiniog- sef y Powdwr Du, a bu’n brawf heriol a chaled i’r beicwyr i gyd. 

Cafwyd cyfnod ymarfer arall fore Sul, cyn i bob cystadleuydd feicio un rhagbrawf, a’r cant cyflymaf yn mynd ymlaen i’r Bencampwriaeth.

Dau o feicwyr Cwpan y Byd ddaeth i’r brig, efo Jono Jones o Brifysgol Nottingham yn ennill gydag amser o 2.31.6 munud. Dim ond hanner eiliad yn arafach oedd Josh Lowe o Brifysgol Caerwysg. Thomas Owens o Brifysgol De Cymru oedd yn drydydd ar 2.33.1 munud.

Yn ras y merched, Bex Baroana o Brifysgol Manceinion oedd yn fuddugol (3.05.8); Mary O Boyle, Prifysgol Queens Belfast yn ail, (+3 eiliad); a Heather Kay o Brifysgol Aberystwyth yn drydedd.

Diwrnod ardderchog o rasio a phenwythnos wych arall i Antur Stiniog a’r Blaenau hefyd.

Daeth digon o gefnogwyr i fwynhau'r cystadlu yn llygad yr haul
Ras flynyddol y DhFfest yw’r gystadleuaeth nesaf ar y safle, ar yr 2il/3ydd Gorffennaf, ac wedyn bydd cystadleuaeth fawr Pencampwriaeth Cymru ar y 6ed a’r 7fed o Awst.
 
Rhowch nhw ar y calendar!
-----------------------------

Erthygl a lluniau gan Adrian Bradley.
(Addasiad Cymraeg PW)

 

22.4.16

Rhod y Rhigymwr -Rhagrith a Lludw

Rhan o erthygl Iwan Morgan, o rifyn Mawrth 2016.

Fel arfer, mae mis Mawrth yn un sy’n llenwi fy nyddiadur hefo galwadau i feirniadu yn eisteddfodau cylch a rhanbarthol yr Urdd, ond gan mod i wedi derbyn gwahoddiad i feirniadu’n y Genedlaethol yn y Fflint yn nechrau Mehefin, rydw i wedi cael sbario gosod a hyfforddi eleni.

Dyma gerdd amserol gan Dafydd Jones, Bryn Offeren. O glywed ar y cyfryngau’n feunyddiol am helyntion gwledydd y Dwyrain Canol a’r trueiniaid sy’n gorfod ffoi o’u cynefin oherwydd y fath erchylltra, mae’r delyneg gynnil hon yn ein hatgoffa o hynny:

Rhagrith
Azaz, Syria


Cyrff ar draeth, plant yn boddi,
Neb i’w cynnal, neb i’w noddi,
Mynnu elw, gwerthu arfau,
Diarhebu, cau llygadau.

Gwarth a thrais Abu Ghraib,
Brathu tafod, ofni enllib,
Gwaed diniwed plant Ffaluja,
Ddim o bwys, pell o adra.

Plygu pen ym mhinwydd Salem,
Cyfri’r casgliad cyn yr elem,
Adrodd hanes gwyrth Bethania,
Gwrthod sôn am drallod Gaza.

Diolch o galon, Dafydd, am ddwysbigo cydwybod pob un ohonom.

********

Bu i mi osod englyn i chi geisio dyfalu ei destun y mis dwytha:

Echdoe i gad o adar – bu’n drigfan
A llwyfan i’w llafar;
Ddoe yn ddu yn y ddaear
A heddiw’n hwyl i hen iâr.

Diolch i Elwyn o Wrecsam ac i Gwen o’r Wyddgrug am eu cynigion.

Mae Elwyn yn meddwl mai ‘yr hen dderwen ddu’ ydy’r testun, ac yn mynd nôl i ddyddiau ei blentyndod yn y Gwndwn, Talsarnau. Cofia glywed ‘côr y goedwig yn telori ar gangau’r goeden’, fel petai’n ‘clodfori’r wawr am oleuo’r dydd.’ Mewn nodyn hynod ddifyr, mae’n ein tywys  i ganol y 50au a’r 60au cynnar pan oedd ef a’i deulu’n diddanu mewn nosweithiau llawen hwyliog.

Mae Gwen yn nodi bod yr englyn yn disgrifio ‘tarddiad ffosil o goed, yna’r canrifoedd yn y ddaear (yn ei chrombil neu ar y brig). Wedi ei losgi, teflir y lludw allan ar y domen ... lle crafa’r iâr.’ Cynigia fel testun – ‘Glo’ neu ‘Mawn.’

Yn wir, mae’n hynod o agos. Noda ymhellach ei fod yn ‘englyn crefftus, cywrain, rhywiog ai fynegiant a choeth ei iaith’.

Ydy wir. Y diweddar Brifardd Dic Jones ydy’r awdur a ‘Lludw’ ydy’r testun.

--------------------------------------
Llun- gan Chistiaan Triebert -trwyddedir gan Wikimedia Commons


Y tro nesa: hanes Iwan yn trosi opera Donizetti – “L’Elisir D’Amore” i Gwmni Opra Cymru

Gallwch ddilyn y  gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

20.4.16

Stiniog a’r Rhyfel Mawr -Y Ddeddf Orfodaeth

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf.

Ym mis Chwefror 1916, galwyd cyfarfod arbennig o'r Cyngor Dinesig yn y Blaenau i ddewis aelodau o'r Tribiwnlys newydd oedd i'w sefydlu, yn dilyn y Ddeddf Orfodaeth Filwrol a ddaeth i rym ychydig cynt. Roedd clerc y cyngor wedi derbyn cyfarwyddiadau gan y Bwrdd Llywodraeth Leol yn ymwneud â phenodi aelodau i'r Tribiwnlys hwnnw.

Yr aelodau a ddewiswyd oedd y Mri R.Walker Davies; J.Vaughan Williams; H.Jones; T.R.Jones; E.T.Pritchard; Robert Jones: David Jones; Robert J.Jones; John Cadwaladr; T.J.Williams a D.J.Roberts.

Mewn cyfarfod o'r Cyngor ychydig ddyddiau wedyn, trafodwyd y posibilrwydd o ethol aelodau o blith amaethwyr y cylch i'r Tribiwnlys. Mewn trafodaeth digon tanllyd, roedd rhai cynghorwyr yn teimlo nad oedd pob carfan o'r gymdeithas yn cael cynrychiolaeth ar banel y Tribiwnlys lleol.


Adroddwyd yn Y Rhedegydd ar 4 Mawrth 1916, am gyfarfod cyntaf o'r Tribiwnlys newydd, ychydig ddyddiau wedi ei ffurfio, dan gadeiryddiaeth y fferyllydd lleol, Hugh Jones. Roedd 54 o achosion i'w trafod, a gorfu i aelodau'r panel wasanaethu am dros saith awr y diwrnod tyngedfennol hwnnw.

Roedd nifer o fasnachwyr ymysg y 54 oedd yn apelio i'r Tribiwnlys am ryddhad rhag ymrestru.
Caniatawyd rhyddhad hollol mewn dau neu dri achos, ac fe ganiatawyd rhyddhad am ddau a thri mis i ychydig eraill, a gwrthodwyd y gweddill yn llwyr.

Ymysg y rhai oedd yn apelio oedd un Mr Barnett, ar ran Pwyllgor Addysg Sir Feirionnydd, yn gofyn am ryddhad i un o athrawon Ysgol y Sir, Blaenau Ffestiniog, oherwydd prinder athrawon yn yr ysgol. Caniatawyd rhyddhad dros dro iddo, tan fis Mehefin. Cafodd dau o weithwyr cwmni trydan Yale ryddhad am dri mis ar yr un diwrnod hefyd.

Yn yr un rhifyn o'r Rhedegydd cyhoeddwyd eitem dan bennawd 'Deddf Gorfodaeth Mewn Grym', oedd yn rhoddi manylion am y Ddeddf, a ddaeth i rym ar yr ail o Fawrth. Roedd pob dyn sengl, rhwng 17 a 41 oed yn filwr drwy orfod, os nad oeddynt am gael esgusodiad dan yr amodau canlynol:

1: Os nad oedd wedi cael ei neilltuo gan y Llywodraeth oherwydd ei waith neu ei alwedigaeth; neu
2: Os nad oedd wedi apelio at Tribiwnal am gael ei esgusodi; neu
3: Os nad oedd wedi cael ei wrthod gan y Meddyg Milwrol ar ôl Awst 1af 1915.
Cynhwyswyd llawer o fanylion parthed apelio i Dribiwnlys am ryddhad rhag ymrestru ar waelod yr erthygl.

Mawrth 18, 1916, cyhoeddwyd llythyr gan Is-gorporal Evan Jones, un o griw'r 'meinars' o 'Stiniog a oedd yn brysur yn twnelu odditan ffosydd yr Almaenwyr yn Ffrainc. Roedd y criw wedi bod gartref yn 'Stiniog am egwyl o wythnos o'r ffrynt. Llythyr llawn hiraeth ac emosiwn oedd hwn, a'r ysgrifennwr yn dyheu, fel gweddill ei gatrawd, o gael gweld diwedd ar y brwydro:

"...ond gobeithiwn yn fawr y cawn ddod i aros y tro nesaf….Chwith mawr oedd gweled yr ardd mor dawel a difywyd. Ond o'r ochr arall, llawenydd o'r mwyaf oedd gweld yr hen ardal wedi rhoddi ymaith gymaint o'i phlant i ymladd dros gyfiawnder...Daeth i'm meddwl yn sydyn gyfrif faint o fechgyn Ffestiniog sydd wedi cwympo dros eu gwlad yn Ffrainc a mannau eraill. Mi aeth y teimlad yn angerddol ynof, nid i ddod yn ôl a llai o ynni, ond yn fwy o lawer...Gobeithiwn y cawn oll ddod yn ôl atoch, pan na fydd son am ryfel mwyach...Mae pawb o'r meinars yn cofio atoch i gyd."

Ategodd colofnydd y papur ddyheadau’r darllenwyr i gyd, gan ddatgan: "Yn naturiol, fe bair bryder i Mrs Williams a'i gyfeillion, ond gobeithiwn y daw goleuni gwell yn ei gylch yn fuan." Ond er mawr ofid i'w fam, ei gyfeillion a holl ddarllenwyr Y Rhedegydd, daeth newyddion drwg i law ymhen rhai wythnosau am dynged Preifat T.Williams 2612, pan gofnodwyd ei farwolaeth yn Gallipoli ar 10 Awst 1916.

Cynhaliwyd ail Dribiwnlys Blaenau Ffestiniog ar 11 Mawrth 1916, ychydig ddyddiau wedi'r cyntaf i'w gynnal yn y dref. Roedd 25 o achosion i'w trafod y tro hwn, a chafwyd adroddiad manwl ar ambell gais. Yn adroddiadau gohebydd Y Rhedegydd o'r Tribiwnlysoedd hynny, cafwyd erchyll enghreifftiau o drosi ymadroddion Saesneg i'r Gymraeg. Tra bo on the grounds of yn ymadrodd cyffredin yn Saesneg, roedd ei drosi i 'ar y tir' yn rhoddi ystyr hollol wahanol yn y Gymraeg! Roedd enghreifftiau o'r cam-drosi hynny i'w weld megis : 'Apeliai un arall am esgusodiad ar y tir fod ei fam yn weddw...'

Yn yr achos hwnnw, yr oedd llanc ifanc yn apelio am esgusodiad rhag ymrestru oherwydd i'w fam fod yn weddw, a thair chwaer ieuengach ganddo, yn ddibynnol arno ef am gynhaliaeth. Yr oedd brawd iddo yn gwasanaethu ar y ffrynt yn Ffrainc eisoes, meddai. Wedi trafod ei achos, caniatawyd mis o ryddhad i'r llanc.  Gwrthodwyd nifer o geisiadau gan eraill am ryddhad ar sail eu hiechyd.

Daeth apêl gan chwarelwr am ryddhad rhag ymrestru ar sail ei fod yn wrthwynebydd cydwybodol, y cyntaf o'i fath i ymddangos o flaen Tribiwnlys Blaenau Ffestiniog, mewn ffaith. Roedd yn gwrthod mynd i ymladd, gan ddadlau ei bod yn bechod lladd cyd-ddyn. Serch hynny, cytunai ei fod yn barod i wasanaethu mewn modd nad oedd yn ymladdol. Yr oedd wedi paratoi unwaith i wasanaethu gyda'r gatrawd feddygol yr R.A.M.C., ond iddo fethu prawf iechyd ar y pryd, meddai. Caniatawyd iddo gael peidio mynd i wneud gwasanaeth ymladdol.

---------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2016.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


18.4.16

Colofn y Merched -teisennau Nain

Pennod arall o gyfres Annwen Jones.

Ychydig o rysetiau Nain
 

Teisen De
½ pwys o flawd
Llwy de o bodwr codi
3 owns o fenyn
3 llwy fwrdd o lefrith
1 ŵy
3 owns o siwgwr
Pinsiad o halen
3 llwy fwrdd o sieri

Rhwbiwch y menyn i’r blawd ac yna ychwanegu’r siwgwr, powdwr codi a’r halen. 
Curwch yr ŵy yn dda a’i ychwanegu at y gymysgedd ynghŷd â’r llefrith a’r sieri. 
Craswch mewn popty cymhedrol am tua 20 munud.

Teisen Fêl
½ pwys o flawd
¼ pwys o siwgwr
Cwpanaid o lefrith sur
¼ Cwpanaid o fêl
2 lwy de o bowdwr codi

Cymysgwch y blawd a’r siwgwr gan wneud pant yn y canol. 
Ychwanegwch y llefrith bob yn dipyn gan gymysgu â llwy bren. 
Ychwanegwch y mêl gan ddal i gymysgu, yna’r powdwr codi. 
Craswch mewn popty cymhedrol am ½ i ¾ awr.

Teisen Fferm
3½ cwpanaid o flawd
2⅓ cwpanaid o siwgwr brown
½ cwpanaid o fenyn
½ pwys o syltanas
3 owns o bîl
Owns o geirios
Llwy de o nytmeg
Llwy de o sinamon
Cwpanaid o lefrith
4 ŵy
5 llwy de o bowdwr codi

Cymysgwch y blawd, powdwr codi, sinamon a’r nytmeg, yna rhwbio’r menyn i mewn yn ysgafn.  Ychwanegwch yr wyau wedi eu curo. 
Yn raddol ychwanegwch y siwgwr a’r ffrwythau gan gymysgu a’r llefrith. 
Craswch mewn popty cymhedrol am awr.

-------------------------------------------------


Cyhoeddwyd yn rhifyn Ebrill 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


Llun Paul W; pobi Leisa W

16.4.16

Sgotwrs Stiniog -pytiau dechrau'r tymor

Newyddion o Gyfarfod Blynyddol Cymdeithas Enweiriol y Cambrian eleni, ac erthygl arall o'r archif. 

Cynhaliwyd y cyfarfod yn neuadd y W.I. gydag wyth ar hugain o’r aelodau yn bresennol. Rhoddodd yr Ysgrifennydd amlinelliad o benderfyniadau’r Pwyllgor Gwaith am y flwyddyn a aeth heibio, gan nodi’r ffaith bod tiroedd y Gymdeithas o gwmpas llynnoedd Cwmorthin a’r Gamallt wedi cael eu cofrestru efo’r  Gofrestrfa Dir erbyn hyn. 

Caed clywed hefyd bod Cyfansoddiad y Gymdeithas wedi cael ei ddiweddaru a’i fod ar gael yn ddwyieithog. Talodd deyrnged arbennig i ymroddiad y Cadeirydd a’i barodrwydd ef ac eraill o aelodau’r Pwyllgor i weithio’n ddiflino ar ran y Gymdeithas.

Llyn Cwmorthin. Llun-Paul W
Yn ei adroddiad ef, cyfeiriodd y Cadeirydd at y gwaith a fu’n mynd ymlaen yng Nghwmorthin yn bennaf. Cyfeiriodd at y cwt cwch a godwyd yno ac eglurodd yr angen am gael gwell trefn ar y defnydd o’r cwch o hyn allan. Aeth ymlaen wedyn i roi adroddiad ar gystadlaethau tymor 2015.
 

Cyflwynodd y Trysorydd ei fantolen am y flwyddyn a chaed gweld bod y sefyllfa ariannol yn parhau yn eithaf iach a bod yr aelodaeth ac elw’r flwyddyn yn dangos cynnydd, a hynny er gwaethaf tymor eithaf diflas o ran y tywydd.

Yn unol ag argymhellion y Pwyllgor Gwaith, ail-etholwyd y swyddogion fel a ganlyn – 

Cadeirydd- David Williams
Is-gadeirydd-Bleddyn Williams
Trysorydd-Cecil Daniels
Ysgrifennydd-Geraint V. Jones
Is-ysgrifennydd- Geraint W Williams
Swyddog Marchnata-Mark Evans
Swyddog y Wasg-Meirion Ellis.

Pleidleisiwyd yn unfrydol hefyd dros gadw’r ffioedd aelodaeth yn ddigyfnewid am flwyddyn arall, sef
Aelodaeth leol:        Oedolion   £35:     Consesiwn       £25:         Ieuenctid  £13
Ymwelwyr (oedolion):   Tymor       £60:     Wythnos     £34:     Dydd         £12  
Ymwelwyr (ieuenctid):  Tymor       £30:     Wythnos     £18:     Dydd         £7


Yna, yn dilyn pleidlais gudd, etholwyd y canlynol yn aelodau o’r Pwyllgor Gwaith am y flwyddyn i ddod - Mel Goch ap Meirion; Glyn Daniels, Wyn Davies; J. Elwyn Ellis; William Ellis; Aldrin Evans; Meical Evans; Alwyn Ll. Hughes; Steven Hughes; Adrian Jones; Alfyn Jones; Alwyn Jones; Elgan Jones; Meurig Roberts; Eurwel Thomas; Darren Williams; Edgar Williams; Vincent Williams.
Diolchodd y Cadeirydd i Enid Edwards a James Friedhof o Gymdeithas Glaslyn am arolygu’r bleidlais a chyhoeddi’r canlyniad.


“Chwefror, Mawrth ac Ebrill
I ddal y brithyll brych.”

O gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Tarewais ar yr hen ymadrodd yma wrth chwilio am rywbeth arall.  Fe fu tymor y brithyll yn dechrau ar un adeg ym mis Chwefror, ond newidiwyd i fis Mawrth ers llawer blwyddyn bellach.

Yn ôl y cof sydd gin i, beth fyddai’n digwydd yn nechrau un y tymor, ym mis Mawrth, yn hytrach na mynd i fyny i’r llynnoedd, oedd mynd i lawr i’r afonydd, fel, er enghraifft, y Goedol, rhan isa’r Teigl, a’r Cynfal, i chwilio am sgodyn, gan bysgota’r gwahanol byllau ynddynt hefo pryf genwair.

Mewn casgliad o farddoniaeth, ‘Cerddi Edern’, mae J. Glyn Davies yn darlunio ac yn disgrifio ei hun gyda chyfaill yn pysgota afon, a’r wefr pan mae pysgodyn yn cymryd yr abwyd:

‘Lliw’r lli’n awgrymu pnawn o hwyl,
A’r dŵr mewn cynwair,
Yn gyfiawnhad am gael gŵyl,
A nôl yr enwair.

Ac ar ddŵr crych yn troi i’r llyn,
Rhoi’r pry wrth amcan,
A gweld y lein yn sythu’n dyn
O dan y dorlan.

A blaen yr enwair gyda hyn
Yn gwingo’n sydyn
Un wib, a brithyll brych a gwyn
Ar welltglas wedyn.


****

Wrth lunio ysgrif fach ar bysgota ychydig yn ôl, ac angen rhoi patrwm pluen yn rhan ohoni, cododd cwestiwn i fy meddwl.

Heislen yw’r enw ar y bluen oddi ar war ceiliog neu iar (beth bynnag fo’i lliw) a ddefnyddir i roi traed i bluen bysgota.  Ond beth yw’r enw ar y rhan o’r heislen sydd yn gwneud traed y bluen, ac a ddefnyddir i wneud cynffon i bluen ar dro?

Yn Saesneg defnyddir y gair ‘flue’ amdanynt.  Ond, beth tybed, yw’r gair Cymraeg amdanynt?  Does gin i ddim cof o gwbl imi glywed yr hen sgotwrs oedd yn cawio, ac y cefais i’r fraint o’u hadnabod, yn rhoi enw ar y rhan yma o heislen.  Tybed a oes rhywun sy’n digwydd darllen y golofn yma yn gwybod a oes yna air amdanynt, a beth ydyw?  Buaswn yn falch iawn o’i gael.

Holwyd fi yn ddiweddar pryd y gwnaed Llyn Newydd Dubach?
Mae Hen Lyn Dubach yn llyn naturiol, ond iddo gael ei ehangu rywfaint yn yr 1860-1870au pan waned Ponc Dŵr Oer, cododd Chwarel y Graig Ddu.  Mae yr argae a godwyd yr adeg hynny i’w gweld rhwng y ddau lyn.

Yna, er mwyn ceisio sicrhau mwy o ddŵr i weithio Ponc Dŵr Oer, cododd Chwarel y Graig Ddu argae arall yn is i lawr na’r hen argae, a ffurfio Llyn Newydd Dubach.  Yn 1915 y bu hyn, yn ôl y lechen a roddwyd ar wyneb yr argae.

Rhai o’r pryfaid a ddaw i’r golwg gynharaf ar ein llynnoedd ni yw rhai duon bychain, ac mae eu hadain yn amrywio o fod bron yn ddu, a thrwy raddau o lwyd hyd fod yn olau iawn eu lliw. O’r dŵr y mae rhan fwyaf o’r rhain yn deor, ac yn ddiweddar gwelais mewn cylchgrawn ar blu pysgota, batrwm pluen i geisio eu dynwared pan maent yng nghroen y dŵr yn troi yn bryf adeiniog.

Mae’r patrwm yma wedi apelio ataf, ac rwyf am roi cynnig arno pan af at ryw lyn neu’i gilydd yn y dyfodol agos, a hynny’n fuan, gobeithio. Dyma’r patrwm, rhag ofn y bydd rhywun arall awydd a rhoi cynnig ar ei gawio a’i roi ar ei flaen-llinyn:

Bach    Maint 14
Corff    Blewyn du – gwlan neu flewyn morlo. Rhoi cylchau amdano hefo ‘Lureflash’ glas. Wrth wneud y corff bod yn gynnil hefo’r blewyn du fel nad yw’r corff yn dew.  Hefyd, mynd a’r corff yn ôl am ran dda o dro y bach.  Yna, ym mhen y corff, fel ei fod ym môn y traed, rhoi twns bychan o flewyn lliw oren.
Traed    Iar ddu, a rhoi ond dau neu dri thro ohonynt.  Yna, wrth lygad y bach, yn gorwedd ar ran ucha’r traed, rhoi dwy bluen wen fechan oddi ar war ceiliog y gwyllt.

Awgrymir ei physgota yn agosaf-at-law neu yn bluen ganol.  Os bydd i rywun roi cynnig arni mi fyddai hi’n ddiddorol iawn cael gwybod y canlyniad.  Anfonwch air.

Hwyl ar y pysgota fel y bydd y tymor yn mynd rhagddo.

--------------------------------------------------

Ymddangosodd adroddiad y Cyfarfod Blynyddol yn rhifyn Chwefror 2016, ac erthygl Sgotwrs Stiniog yn rhifyn Ebrill 2000.
Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.


14.4.16

Teyrnged i un o 'Hen gyfoedion dyddiau gynt'


GWYN
Mae heddiw’n ddiwrnod trist iawn inni yma yn Stiniog, fel ag i weddill Cymru hefyd, yn reit siŵr. Er bod trigain mlynedd a mwy wedi mynd heibio ers i Gwyn adael bro ei febyd a mynd ymlaen i ddilyn gyrfa academaidd ddisglair iawn ac i lewyrchu fel awdur ac fel bardd, eto i gyd ddaru o ddim colli golwg am eiliad ar ei wreiddiau.

Gwerinwr o Stiniog oedd o hyd y diwedd ac fe gadwodd gysylltiad agos dros y blynyddoedd, efo’r dre ma a’i phobol ac efo’i gyfeillion bore oes.


Cwta bum mis sydd ers lansio’i gyfrol ddiweddaraf fo yma yn Stiniog a hynny mewn neuadd orlawn. Roedd Gwyn yn ei elfen y noson honno ac yn llawn afiaith wrth hel atgofion am ei blentyndod – y dwys a’r digri fel ei gilydd - ac mae’n wir deud bod y gynulleidfa wedi gallu uniaethu efo pob dim oedd o’n ddeud.

Yn ei gerdd ‘Cymylau Gwynion’ mae o’n holi am hynt a helynt rhai o’i hen gyfoedion ac yn cyfeirio atyn nhw wrth eu llysenwau, slawar dydd.  Fel hyn mae o’n dechra -      
Ple heno Hymji Gým ,
Ple heno yr wyt ti?
Ple heno Ginsi Boi
A Ger a Mycs a Gwff?
Cymylau gwynion yn y gwynt,
Hen gyfoedion dyddiau gynt.
ac mae’n mynd ymlaen wedyn yn yr un cywair dros chwe phennill, gan orffan pob pennill efo’r un cwpled.

Cerdd ddoniol ar un ystyr – un i dynnu gwên - ond un drist hefyd wrth i arwyddocâd y cwestiwn sydd ar ddiwadd pob pennill daro adra, ac i rywun sylweddoli bod cymaint o’r hen ffrindia mae o’n eu henwi, bellach wedi’n gadael ni.

A dyma sut mae’r gerdd yn gorffan –
Ple, heno, Gwyn Tom yntau,
Ple heno yr wyt ti
Sy’n cofio rhes o enwau
a darn o’r byw a fu?
Cymylau gwynion yn y gwynt,
Hen gyfoedion dyddiau gynt.
Ydi, mae hi mor anodd derbyn ei fod yntau hefyd, rŵan, wedi’n gadael ni.
Mi fydd bwlch anferth ar ôl Gwyn, yma yn Stiniog ac mewn sawl cylch arall, ond nunlla’n fwy, wrth gwrs, nag ar ei aelwyd ei hun ac mae ein cydymdeimlad dwysaf ni heddiw, bobol Stiniog, efo Jennifer ei briod, a Rhodri, Ceredig a Heledd ei blant, ei wyrion a’r teulu i gyd.

Geraint Vaughan Jones

 

Mi fydd teyrnged lawnach yn rhifyn nesaf Llafar Bro ym mis Mai.
--------------------------------------------------


Dyma ddetholiad bach iawn -ar y dde- o'r llu cyfarchion ar y cyfryngau cymdeithasol heddiw:

Dolenni i adolygiadau:
'Llyfr Gwyn' yn fan hyn.
'Llên Gwerin Meirion yn fan hyn.

Erthygl ar gau Capel Jerusalem gan Gwyn Thomas.

Erthygl 'Llifa Amser'.

Llond tudalen o deyrngedau ar wefan Radio Cymru, gan gynnwys dolen i raglen deyrnged Taro'r Post heddiw.


Yn ôl gwefan Golwg 360: "Yn deyrnged iddo, bydd y rhaglen Gwyn Thomas: Gŵr Geiriau, sy’n ddathliad o’i gyfraniad i lên Cymru, yn cael ei dangos eto ar S4C nos Sul yma, 17 Ebrill am 10yh o’r gloch.

Stolpia -Clychau (parhad)

Pennod arall o gyfres reolaidd Steffan ab Owain, y tro hwn yn parhau â'i drafodaeth am glychau.
*Mae dolen isod i ran gyntaf y stori.

Dyma dipyn mwy o hanes y gwahanol fathau o glychau a ddefnyddid gynt gan y gwŷr eglwysig. Yn ôl Bob Owen (Croesor) ‘roedd tri math o glychau yn perthyn i eglwysi yr hen oes. Dwy yn glychau dwylo a’r trydydd yn gloch hongian yn nhŵr yr eglwys, neu rywle cymwys arall.’


Yn gyntaf, ceid ‘cloch y cymun’, sef cloch fechan a genid adeg yr Offeren a phan y gweinyddid y Sacrament i’r bobl a oedd yn wael yn eu cartrefi. Byddid yn ei thincian wrth i’r bobl orymdeithio i gartrefle y person gwael er mwyn gweinyddu’r swper olaf. Tybed a oes rhai o’r clychau hyn wedi eu cadw yn ddiogel gan ein heglwysi?

Cloch y Meirw. Cloch fechan oedd hon hefyd a gwelais yn cael ei galw yn ‘gloch y corff’ gan un neu ddau. Ar un adeg o’n hanes roedd hi’n arferiad i glerc y plwyf flaenori gorymdaith angladdol neu gynhebrwng a chanu’r gloch fel yr elai ymlaen. Yr oedd hwn yn hen, hen arferiad a dyddia’n ôl ganrifoedd lawer yn ôl pob son. Deallaf ei fod wedi bod mewn arfer o gylch Aberystwyth a Chaernarfon hyd at ddechrau’r ganrif hon, os nad ychydig yn ddiweddarach. Mewn ambell le gelwir y gloch hon yn ‘Elor-gloch’ am fod y corff yn cael eu gludo ar elor – fel yr un sydd ar y wal yn Eglwys Llanfrothen hyd heddiw.

Un o’r rhesymau dros ganu hon ar y ffordd i’r fynwent oedd bod yr hen ffyrdd gynt mor gul, a phrin y pasiai dau gar llusg ei gilydd arnynt. Felly, byddai’n rhaid wrth y gloch i rybuddio rhai a ddeuai ar hyd y ffordd i wneud lle i’r angladd.

Cloch y terfynau. Yn y dyddiau gynt byddid yn cerdded terfynau yn rheolaidd ym mhob plwyf, ac yn union fel yn y gorymdeithau eraill, cenid cloch gan glerc y plwyf, yr hwn a fyddai ar y blaen, wrth gwrs.

Clychau eraill. I’n cyndeidiau roedd rhinweddau a galluoedd rhyfedd yn perthyn i’r clychau ac ar stormydd o fellt a tharanau cenid hwy hyd ddiwedd y drycin fel y gellid ymlid y cythreuliaid a’r ysbrydion drwg ymaith. Credid gynt fod y diafoliaid yn ofni clychau yn fawr iawn a rhedent i ffwrdd nerth eu carnau pan glywent eu swn. Diflanai ysbrydion a thylwyth teg o leoeodd neilltuol pan cenid clychau. Ystyrid clychau fel pethau sanctaidd wedi eu gwneud i addoli Duw ac oherwydd y gred hon datblygodd pob math o ofergoelion yn eu cylch. Byddai son gynt am ysbrydion drwg a chythreuliaid yn cael eu bwrw i byllau neu lynnoedd gan yr offeiriaid drwy gyfrwng clychau a genid ganddynt.

O.N. Diolch i Mrs Sally Williams, Llan Ffestiniog, y cyfaill Emrys Evans, un o golofnyddion ein papur, a’m mam (Mrs Morfudd Owen) am rychwanu eu cof yn ôl i’r adeg pan fyddai’n dynion llefrith ni yn y Blaenau a’r Llan yn canu cloch i dynnu sylw eu cwsmeriaid. Diolch i chi o’ch tri – Mwy y tro nesaf, efo lwc a bwyd llwy!
------------------------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 1999.
Gallwch ddilyn erthyglau Stolpia i gyd efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.



*Clychau- rhan 1

Llun gan Paul W (Eglwys Capel Isaf, ar odrau deheuol Mynydd Epynt; Ebrill 2016)

12.4.16

Tanygrisiau Ddoe -Lesyns Hustori...

Pennod pump yng nghyfres Mary Jones am y gymuned rhwng 1920-36.

Dysgu darllen – ar ein traed yn y dosbarth a llyfr gan bob un. Ar ben y rhes oeddwn i, o tua dwsin neu ragor o fechgyn a genethod a Mr Jones yr athro. Y cyntaf yn darllen dwy linell o’r bennod ddewisol yn y llyfr ac felly ymlaen, pob un ohonom yn gorfod darllen yn bwyllog nes cyrraedd y diwedd. Os byddai ambell un yn cael trafferth fyddai wiw i neb wneud sylw (na pwffian chwerthin) a rhaid byddai i bob un ohonom ddehcrau yn ôl i’r cyntaf o’r rhes – a felly ymlaen, nes roeddem i gyd yn y dosbarth yn cael ein gorfodi i ddeall, ac o’r cof sydd gennyf nad oedd yr un plentyn a oedd yn y dosbarth wedi methu dysgu darllen yn rhugl yn y dosbarth.

Hoff o farddoniaeth oedd Jôs Head, a’i hoff fardd Cymraeg oedd Eifion Wyn. Byddai Mr Jones yn rhoi gwers i ni yn y bore fel gwasanaeth, ac yna byddem yn cael misoedd y flwyddyn, er engraifft: Mis Ionawr yn oer. Yn y darlleniad byddem yn darllen ‘Wyt Ionawr yn oer a’th farrug yn wyn, ... i ddŵr y llyn, ... a iar fach yn rhynnu yn ei phlu, ... ayb’.


Byddem yn cael gwersi am y tymhorau, a bywydeg, daearyddiaeth a hefyd hanes, ond fel yng nghân Dafydd Iwan – beioloji, jograffi a hustori y cyfeiriwyd atynt bryd hynny. Ar ben y cyfan cofiaf eisiau bod yn gyfarwydd â disgrifio mewn geiriau byd natur ac yn y blaen. Aeth hyn ymlaen i mi gofio ein bod wedi bod gyda Eifion Wyn yn yr ysgol yn Nhanygrisiau am y misoedd cysylltiedig, diolch i Jôs Head (ddeudai i).

Diolch i’r athrawon da, yr oeddem yn symud i’r dosbarthiadau uwch yn hyderus o’n gallu i ‘sgwennu a darllen, a cofiaf y Water Babies yn arbennig o’r cyfnod honno.

Tra yn yr ysgol yr oedd meddyg, nyrs, a’r dyn llygaid yn dod i edrych ar ein hiechyd yn rheolaidd.
Cofiaf brysurdeb mawr yn yr ysgol fach gyda un ymweliad y meddyg; roedd yn tynnu tonsils rhai o’r plant drannoeth, a bu Mrs Rowlands, y glanhawraig (yn ei ffedog fras), yn brysur baratoi a golchi a sgwrio llawr a byrddau un ystafell, gan adael arogl sebon carbolig mawr drwy’r adeilad. Un a gafodd y driniaeth oedd bachgen o ffordd Cwmorthin ym mhen uchaf  Dolrhedyn, a eisteddai wrth y ddesg nesaf i mi. Cofiaf weld ei fam wedyn yn ei gario yn ei breichiau mewn siol fawr, a’i ben druan yn llipa a gwaed ar ei foch. Mi fendiodd a dychwelyd i’r ysgol ymhen bythefnos!

Tra yn nosbarth 4-5, daeth athrawes newydd i’r ysgol. Un o’r Manod oedd hi ond yr oedd wedi bod yn dysgu yn y de, a dywedodd nad oedd ond am siarad Saesneg efo ni gan feddwl ei bod yn glyfar iawn. Mae atgofion llawer mwy addfwyn gennyf am Miss Williams yn nosbarth y babanod a’i llais tyner, ac am Jôs y prifathro.
---------------------------------------------------------

Defnyddir y llun uchod fel enghraifft yn unig, i ddarlunio'r cyfnod; nid Ysgol Tanygrisiau ydyw. Diolch i VPW am ei ddarparu.  (Ysgol Annarparedig Penmachno, tua 1905)

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

10.4.16

O Lech i Lwyn -Cerdded y Mynyddoedd

Allan Tudor, Solihull, gyfrannodd erthygl i’r gyfres awyr-agored yn rhifyn Ionawr 1999.  

Fel llawer un arall, rwyf yn hoff o gerdded mynyddoedd Eryri, yn enwedig o gwmpas y Blaenau.  Nid wyf ddringwr, felly dewis llwybr i’r copa sydd yn weddol lyfn byddaf, ar wair yn hytrach na chraig.  Mae modd gwneud hyn ar nifer o fynyddoedd, megis y Moelwyn Mawr a Bach, Moel yr Hydd, Moel Siabod, a Moel Hebog. Gallai fod yn wnelo eu henwau rhywbeth â natur arwynebedd y tir arnynt.

O'r Moelwynion i'r Allt Fawr i'r Manod Bach. Llun Paul W
Go wahanol yw'r Glyder Fach, gyda’i choryn wedi ei gorchuddio gan domen helaeth o gerrig enfawr.  Fel pe bai rhyw gawr wedi eu gollwng yno.  Nid yw'n hawdd cyrraedd copa y Cnicht ar y llaw arall, heb ymbalfalu ar eich pedwar dros y canllath uchaf. 

Eto, mae Moel Ysgyfarnogod yn cael ei gyfrif gan gerddwyr priofiadol gyda’r mwyaf anodd ei esgyn, gan fod yr arwynebedd yn gymysgfa cymhleth o flociau o grit caled a grug trwchus.  Lle hawdd i fynd i drafferthion trwy fynd i hafnau rhwng y blociau a thorri coes. 

Er bod yr Allt Fawr yn weddol rwydd i’w cherdded o gyfeiriad y Crimea a Llyn Iwerddon, eto mae yr ochr ddeheuol ddigon peryg, gan fod y cloddio yn Chwarel yr Oakeley a Chwmorthin wedi gwanhau y graig ac achosi craciau dwfn a hir i ymddangos ar yr wyneb.  Gofal piau hi.

Mae pethau annisgwyl yn dod i’r golwg ar brydiau.  Cofiaf fynd i ben Moel yr Hydd, tua 1956.  Ar graig ar y copa yr oedd doli glwt wedi ei gosod.  Yr oedd wedi ei thrywanu a darn cul, miniog o lechen, fel cyllell.  Hen beth ddigon annifyr.  Tybed a oedd yna ryw arwyddocad arbennig i’r peth?  A oedd yn ymgais i roi swyn ar rywun tybed?

Mae copa y Moelwyn Bach yn le diddorol, wedi ei rannu yn glir yn ddau gyda newid sydyn yn natur y graig.  Mae’r darn uchaf, gogleddol, yn lechen o’r gyfres Glanrafon.  Hon sydd wedi ei chloddio yn y chwareli yn ymestyn o’r Parc drwy Groesor, Rhosydd, Wrysgan, Cwmorthin a’r Oakeley.  Ond mae’r ochr ddeheuol, sydd ychydig yn is, yn graig folcanig, lafa asid.  Mae hon yn galed iawn.  Ond mae’r tywydd dros yr oesau wedi effeithio ar wyneb y graig i wneud tyllau bychain crwn, fel pe bai y frech wen arni!  Hefyd, mae nifer o byllau o ddŵr wedi ffurfio rhwng y creigiau.  Mae’r cyferbyniad rhwng y ddau fath o graig yn drawiadol iawn.

Ar ymyl y clogwyn serth sydd yn wynebu i gyfeiriad Llan mae llechen fechan wedi gosod ar ei gwastad ar graig.  Mae o faint cerdyn post, ac arni mae y llythrennau ‘R a J’ wedi eu cerfio a’r dyddiad 1982.  Cofier nid ‘RAJ’ ond ‘R a J’.  Hefyd, mae saeth fechan arni yn anelu i gyfeiriad Llyn Morwynion, hynny yw ‘dwyrain-de-ddwyrain’.  Cofeb i rywun tybed?  Yn anffodus yn ddiweddar mae rhai wedi bod yn ei difwyno trwy grafu eu henwau arni.  Does dim yn cael llonydd, nac oes?

Ie, diddorol yw cerdded y mynyddoedd, does wybod be wel dyn nesaf. 
-------------------------------------------

Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

8.4.16

Peldroed. 1966-67 a 1967-68

Ychydig o hanes y bêl-droed yn y Blaenau.
Parhau'r gyfres yng ngofal Vivian Parry Williams.(Allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones)

1966-67

Roedd Prestatyn yn ôl yn y gynghrair ym 1966-67, a dyma'r flwyddyn y dechreuwyd dod a chwaraewyr wrth gefn i mewn yn lle rhywun oedd wedi'i anafu.  Penderfynodd y Blaenau ail-ddechrau cael chwaraewyr o gylch Lerpwl a chafwyd Keith Godby fel cysylltydd yno.  


John Crowe oedd blaenwr Stiniog ac fe sgoriodd 29 o weithiau.  Yr oedd y clwb yn dal i fethu'n lân a chael llwyddiant yng Nghwpan Cymru. Daethant yn gyfartal efo Bae Colwyn, ond yn yr ail chwarae colli wnaeth y Blaenau er iddynt sgorio tair gôl, a hynny ym Mae Colwyn. 

Porthmadog, Dyffryn Nantlle a Chaergybi oedd eu concwerwyr yn y prif gwpannau eraill. Yng ngemau'r cynghrair chwaraeai Stiniog yn dda iawn yn eu gemau cartref ac yn gwbwl groes i hynny oddi cartref. Peter Salt a Gerry Pierce fu'r prif chwaraewyr yn y gôl.  

Unwaith eto, roedd gan y Blaenau ddeugain o chwaraewyr ar eu llyfrau.

Yr oedd y gemau tua'r Nadolig yn erbyn Porthmadog yn dal i fynd yn anffafriol i Stiniog.  Y ddau chwaraewr wrth gefn a ddefnyddid gan y Blaenau oedd Billy Williams (bachgen lleol yn cychwyn o ddifrif)  a Ronnie Jones.
 
Pwyllgor tîm peldroed y Blaenau yn y 1960au. Llun o wefan Stiniog[dot]com

1967-68
 
Yn 1967-68, eto, galwyd ar ddeugain o chwaraewyr i ryw raddau neu gilydd.  Tommy Lane oedd y rheolwr yn Nhachwedd 1967.  Mae'r rhestr chwaraewyr yn cynnwys nifer fawr o enwau hollol ddieithr megis Dillon, Briars, Henney, Bond, McQuire, Brocklehurst, Dumbill, Lunt, Kelly, Barraclough, Paton.  

Roedd hefyd enwau oedd yn dod yn adnabyddus i'r cefnogwyr a oedd yn siwr o fod yn gweld rhywun neu rywrai dieithr bob Sadwrn;  er enghraifft Terry Burgin, Joe Clarke, John Clarke, Chris Gallagher, Bobby Clarke, Barry Williams, D.J.Williams, Ellis Humphreys. 

Gerry Pierce ac Alec Porter oedd y golgeidwaid. Gallagher oedd y prif sgoriwr.  

Cyrhaeddwyd ffeinal yr Her Gwpan.  Hwn oedd tymor cyntaf Coleg y Brifysgol, Bangor yn y gynghrair, ond collwyd Boro Utd o'r cwmni.
----------------------------------------------------

 
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2006.
Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar ddolen 'Hanes y bêldroed yn y Blaenau', isod neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.

 

6.4.16

Mil Harddach Wyt -tocio

Yn yr ardd.
Cyngor amserol gan Eurwyn Roberts, Meithrinfa Blodau'r Felin. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2004.


Yn yr Ardd Flodau
Ar ôl y glaw, y gwynt a'r eira bydd rhaid tacluso y llwyni, a'u tocio. Mae yn bosib eu tocio rhy fuan, a gall y tyfiant ifanc gael ei niweidio pan fydd rhew hwyr, gan ohirio blodeuo.

Torri hefyd blanhigion parhaol gan bydd tyfiant wedi ail gychwyn; hefyd, rhoi ychydig o fwyd iddynt megis 'Growmore' neu fwyd rhosod.



Yn y tŷ gwydr bydd rhaid hau had blodau blynyddol, eu symud cyn iddynt fynd rhy fawr i botiau a blychau.

Dechrau hefyd blannu basgedi crog a'u cadw i mewn fel y byddant wedi sefydlu cyn mynd allan.

Yn yr Ardd Lysiau
Plannwch datws cynnar a phriddo rhai sydd â thyfiant wedi torri trwy'r wyneb, rhag i rew hwyr eu cael.

O dan wydr gallwch hau mwy o had had ffa dringo mewn potiau bach er mwyn cael eu plannu allan ym mis Mai. Mae had rhain yn debygol o bydru mewn pridd oer a gwlyb.

Edrych hefyd ar goed afalau a chwistrellu i atal y scab a'r llwydni ond peidiwch eu chwistrellu os oes blodau yn ago red ar y coed.
-------------------------------------------
Lluniau -Paul W.

Gallwch ddilyn y gyfres trwy glicio'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. Diolch i Eurwyn o Feithrinfa'r Felin, Dolwyddelan.

Mae llawer mwy o hanesion garddio yn Stiniog ar wefan Ar Asgwrn y Graig hefyd.


4.4.16

Gwynfyd -y goedwig yn deffro

Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro.

Mae’n rhyfeddol ‘tydi sut mae swn coedwig yn medru newid o fewn ychydig wythnosau. Heb imi fynd yn rhy ddiflas a chanu tiwn gron bob blwyddyn tua’r adeg yma, mi ddywedai o ar ddechrau’r tipyn colofn ‘ma: ydi, mae’r gwanwyn ar gyrraedd ac mae’r ddaear yn brysur ddeffro. Dyna fo, mi ‘dwi’n ddyn hapusach rwan i mi gael dweud fy nweud!

Tua diwedd Ionawr mi oeddwn i yn rhyfeddu pa mor ddistaw oedd coedwig Rallt Glan Wiliam ym Maentwrog ‘ma. Am yn hir iawn doedd dim smic i’w glywed o’r canghennau, na robin na dryw yn trydar ar lawr.

Ymhellach draw yn y tyfiant, cyffro o’r diwedd; cyffylog yn neidio i’r awyr mewn braw ac ar yr un pryd yn rhoi braw i mi wrth iddo hedfan i’r pellter yn igam-ogamu rhwng y bonion. Mae ei liw yn golygu mai golygfeydd byr a chyflym fel hyn a geir gan amla’, gan ei fod yn anodd ei weld ymysg y dail crîn, ac mae’n aros yn llonydd hollol nes yr eiliad olaf, (yn arbennig mewn cyfnod oer fel a gafwyd eleni, er mwyn arbed egni).

Bum munud wedyn, wrth eistedd am eiliad ddiog, daeth swn o’r tu ôl i mi, tu hwnt i wal gerrig bylchog. Swniai yn debyg i fyddin fechan yn gorymdeithio trwy’r dail sych, ond doedd dim golwg o enaid byw na dafad yn unman, felly dyma fentro taro ‘mhen dros y wal am fysnês. Haid o adar oedd yno, yn synhwyro am bryfetach dan y dail â’u pigau, ac yn eu troi fesul un gan wneud cryn dwrw ar y cyd. Coch dan adain oedd y rhain -tua deugain ohonynt gydag ambell geiliog mwyalchen yn gwledda ochr yn ochr â nhw.

Llun coch dan adain, gan Andreas Trepte CC BY-SA 2.5. Defnyddir dan drwydded Comin Wicimedia.

Tua’r un maint a’r fronfraith yw’r coch dan adain, gyda cheseiliau coch yn rhoi iddynt eu henw, ag aeliau gwyn yn eu gwahaniaethu; ymwelwyr ydynt i Gymru dros y gaeaf, ac mae nhw eisioes yn llai niferus wrth iddynt ddychwelyd i’r cyfandir i fagu.

Erbyn Dydd Gwyl Dewi, ‘roedd coedwigoedd y fro fel byd gwahanol. Mae ceiliogod sawl rhywogaeth bellach yn hawlio eu clwt o dir yn swnllyd, er byddai yn decach disgrifio rhai fel peraidd, yn arbennig y fronfraith gyda’i amrywiaeth wych o nodau.

Mae’r titw mawr yn hawdd i’w adnabod pan yn ailadrodd ei enw: ‘ti-tw ti-tw ti-tw’ ond gall hefyd ddrysu gyda sawl cân a galwad gwahanol. Ni fydd yn hir nes fydd mwy o gantorion yn cyrraedd o’r Affrig i hawlio eu lle yn ein milltir sgwar ni, ac mae’r cyfnod yma yn un cyffrous ym myd natur, felly allan a ni i’w fwynhau!

cyffylog - woodcock
coch dan adain - redwing
bronfraith - song thrush
titw mawr - great tit
 -------------------------------------------------------


Addaswyd o erthygl gan Paul Williams, a ymddangosodd yn rhifyn Mawrth 1997.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.




2.4.16

Pobl 'Stiniog ym Mhatagonia

Pennod 5 yng nghyfres Steffan ab Owain.
Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Stolpia, yn rhifyn Ebrill 1995


O’r cyfnod cynharaf yn hanes y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia, cymerodd nifer dda o’r ymsefydlwyr a hanai o’r ardal hon a’r rhai cyfagos ran amlwg ym myd addysg y wladfa. Dyna chi John Carrog Jones, er enghraifft, a hanai o Ddolgarrog. Bu ef yn athro diwyd iawn yn ysgol Drofa Dulog. Gwnaeth John Evan Jones, brodor o Ddolwyddelan yn wreiddiol, ei farc fel athro yn ysgolion y Frondeg a Threorci yn Nyffryn y Camwy.


Dau arall oedd y brodyr John ac Owen Williams o Gapel Garmon. Bu’r cyntaf yn athro yn ysgol Bryn Gwyn ac Owen ei frawd yn Ysgol y Gaiman. Dywedid am Owen ei fod yn un o ddisgyblion yr athro Griffiths o Glan y Pwll, Ffestiniog. Rwan, pwy all ddweud wrthym pwy oedd y ‘Griffiths’ yma? A fu’n athro yn y Blaenau o gwbl?

Un o’r athrawon amlycaf i adael ‘Stiniog am y Wladfa oedd E.T. Edwards. Bu yntau hefyd yn fawr ei ddylanwad yno ac yn un o’r arweinwyr ym myd addysg y Wladfa. Bu R. Bryn Williams yn ddisgybl yn ei ysgol am ysbaid, ac er mai tymor byr oedd hynny, dywed ei bod wedi ‘deffro ei feddwl a gwneuthur dysgu yn bleser’.

Dywed hefyd pan agorwyd coleg cenedlaethol yn Nhrelew yn ddiweddarach, lleihaodd nifer y plant a fynychai Ysgol E.T. Edwards .... ac aeth casglu arian yn wirfoddol yn ormod o dreth ar y Cymry. A serch nad oedd modd iddi barhau yn yr hen ddull pwysleisiodd Edmunds mewn cyfarfod ym mis Chwefror 1947 ‘mai gwell oedd ganddo ei gweld yn ymdoddi a pharhau i wasanaethu y cylch cenedlaethol nac yn trengi a marw’.

Awgrymai ennyn diddordeb y wladwriaeth ac efallai ei throi yn Ysgol Amaethyddol ac ar yr un pryd. gofyn i’r llywodaeth fel parch i arloeswyr y Wladfa, ac i wasanaeth a delfryd yr ysgol yn y gorffennol, ganiatau cwrs o addysg Gymraeg i unrhyw un a ddymunai ei gymryd. Pasiwyd i anfon deiseb i’r rhaglaw ond ni ddaeth dim o’r cynllun a bu’n rhaid cau yr ysgol maes o law .... Credaf o ddarllen hyn ei fod yn un enghraifft o sut yr aeth sefydliadau hollol Gymreig o ddwylo Cymry’r Wladfa ac i grafangau’r Sbaenwyr Archentaidd!

*****

Ymhlith y rhai eraill a ymfudodd o ‘Stiniog i’r Wladfa cawn deulu Macdonald a breswyliai gynt yn ‘Tunnel Cottage’, gerllaw Twnnel Bach Tanygrisiau. Dywedir mai efo mintai 1875 yr unfudodd y teulu hwn drosodd yno .... ac os nad wyf yn cyfeiliorni .... disgynnydd iddynt yw Mr Elvie Macdonald sy’n amlwg gyda Mudiad yr Urdd yng Nghymru.

Credaf mai oddeutu 1901 yr ymfudodd Evan Pugh i’r Wladfa. Gweithiai ef i’r Rhedegydd, a bu’n rhedeg ei swyddfa yn Llanrwst am gyfnod. Beth a ddaeth ohono ar ôl iddo ymsefydlu ym Mhatagonia, ni allaf ddweud. Tybed a fedrwch chi? A fu ganddo unrhyw beth i’w wneud a’r Drafod, sef newyddiadur Cymraeg y Wladfa?

Mae son fod un Evan Jenkins wedi mudo yno yn yr 1870’au, ar ôl i’w chwarel ym Moel Llechwedd Gwyn ar y Migneint fynd yn ffliwt. Ni wyddwn beth a ddaeth ohono yntau chwaith ar ôl iddo gyrraedd y wlad bellennig honno yn yr Ariannin.

-----------------------------------------

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.