30.4.15

Sgotwrs 'Stiniog -Llynnoedd Gwneud

Erthygl o Chwefror 2003 yng nghyfres reolaidd Emrys Evans.

Y tro hwn y testun oedd:
Llynnoedd Gwneud y Cambrian

Mae ardal Ffestiniog - ‘Hen ardal y chwareli’ fel y byddai’n cael ei galw - wedi’i donio’n eithaf helaeth â llynnoedd.  Yn y mynyddoedd sydd yn cwmpasu’r fro, ceir aml i glwt o ddŵr mewn rhyw gwm neu’i gilydd neu’n llechu mewn rhyw gilfach glogwynog.


Mae rhain yma ymhell cyn i’r un llechen gael ei chloddio a’i llunio; ymhell, mae’n debyg, cyn bo’r arloeswr cynharaf wedi mentro i blith y mynyddoedd i chwilio ei chymoedd a’i chilfachau - i weld ystad y wlad, fel petae.  Roedd rhain yma, megis ‘dagrau Duw’ yn disgleirio, a neb i’w gwerthfawrogi.


Ond, er y nifer o lynnoedd a oedd yma’n barod, a’r rheini wedi eu cronni’n naturiol ers rhyw amser maith yn ôl, pan ddarganfuwyd y llygadau llechfaen cyfoethog yng nghreigiau’r ardal ac i’r diwydiant llechi dyfu a datblygu a blodeuo, aeth y galw am ddŵr gan y gwahanol chwareli yn fwy hyd yn oed nag y medrai llynnoedd ‘Stiniog ei ddiwallu.

Doedd dim amdani hi wedyn ond ychwanegu atynt - creu mwy o lynnoedd.

Yn y man, wedi ffurfio Cymdeithas Enweiriol y Cambrian yn 1885, daeth y Gymdeithas i ddal yr hawl pysgota ar rai o’r llynnoedd gwneud hyn, gan eu cyflenwi â brithyllod.
Dyma rhyw nodyn ar ddau neu dri o’r llynnoedd hyn, gan ddechrau efo Llyn Dŵr Oer, a fyddai’n ffefryn gan aml i bysgotwr. 

Llyn Dŵr Oer
Yn yr hen bapur newydd ‘Baner ac Amserau Cymru,’ rhifyn 24ain o Dachwedd, 1866, mae yr adroddiad a ganlyn i’w weld dan y pennawd ‘Llyndoriad a Llifeiriant Mawr’.

‘Ychydig uwch law Bethania, ar ben un o’r bryniau, y mae llyn newydd wedi ei gau gan Gwmpeini y Graig Ddu, at wasanaeth peiriandy a fwriadant ei wneud yn y lle.  Pa fodd bynnag rhoddodd y gwlawogydd trymion a ddisgynodd yma ddoe (Iau) a neithiwr y fath brawf ar ei nerth, nes yr ymollyngodd, gan anfon cenllif o ddyfroedd tua’r gwaelodion islaw - a gwnaeth alanastr dychrynllyd ....'
Llyn Dŵr Oer sydd dan sylw yn yr adroddiad yna, a dyna’r flwyddyn, - sef 1866 - pryd y codwyd argae yn Nant Dŵr Oer er mwyn ei ffurfio.

Y rheswm dros wneud y llyn ydoedd, fod y Cwmni a weithiai Chwarel y Graig Ddu wedi penderfynu ehangu.  Cyn hyn roedd y chwarel wedi cael ei gweithio yn lle’r oedd y gwelyau llechfaen, sef ym mhen gogleddol y Manod Mawr. Yn y cyfnod yma roedd mwy a mwy o fecaneiddio yn digwydd yn y diwydiant llechi, a rhaid oedd codi melinau, - ‘peiriandy’ medd yr adroddiad yn y papur newydd, - i roi y peiriannau llifio a naddu ynddynt.  Rhaid, hefyd, oedd sicrhau y grym i droi y peiriannau hyn, a’r adeg hynny dŵr oedd hwnnw.

Gan fod adnoddau dŵr yn brin yn rhan ucha’r chwarel dyma felly benderfynu ffurfio ponc yn Nant Dŵr Oer a chronni llyn yno.  Hefyd gwnaed inclên i gysylltu’r bonc newydd â rhan ucha’r chwarel, er mwyn dod â’r deuynydd crai i lawr i’r bonc newydd. Codwyd cei trwy ganol Llyn Dŵr Oer i gysylltu troed yr inclên â‘r ‘peiriandy’ gan rannu’r llyn yn ddau.

Yn fuan ar ôl iddi gael ei sefydlu ym mis Mehefin 1885 daeth Cymdeithas Enweiriol y Cambrian i ddal yr hawl pysgota ar Lyn Dŵr Oer, hawl sydd wedi parhau hyd heddiw.

Llyn Newydd Dubach
Ar wyneb argae Llyn Newydd Dubach arferai bod llechen mewn ffrâm, ac wedi’i dorri arni, -
Built by the Craig Ddu Slate Quarry Company 1915
Dyna’r flwyddyn, felly, pryd y codwyd yr argae ac y cronnwyd Llyn Newydd Dubach.

Llyn naturiol yw’r Hen Lyn Dubach.  Fe’i dangosir ar fap 1846, a hynny flynyddoedd cyn bod sôn am ffurfio Ponc Dŵr Oer gan Gwmni Chwarel y Graig Ddu.  Wedi ffurfio Ponc Dŵr Oer a chronni Llyn Dŵr Oer yn 1886, tynnid dŵr o Hen Lyn Dubach i Lyn Dŵr Oer.  Roedd yna rediad tir naturiol o’r Hen Lyn i Ddŵr Oer.

Fel y tyfai Ponc Dŵr Oer cynyddai’r galw am ddŵr, a chodwyd argae ym mhen isaf Hen Lyn Dubach gan ei ehangu rywfaint. Yna, yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf (1914-1918) penderfynwyd crynhoi holl waith cynhyrchu y chwarel ar Bonc Dŵr Oer.  Ychwanegwyd melin newydd at y dair a oedd yno’n barod, ac i geisio sicrhau cyflenwad digonol o ddŵr ffurfiwyd Llyn Newydd Dubach yn 1915.
Gan fod Cymdeithas y Cambrian eisioes yn dal yr hawl pysgota ar yr Hen Lyn daeth Llyn Newydd Dubach hefyd i gael ei gynnwys ymhlith llynnoedd y Gymdeithas.  Ers hynny mae aml i bysgodyn da wedi dod o’r Llyn Newydd.

Hen Lyn Bowydd - Llyn Newydd Bowydd
Yn ei lyfr, ‘Hanes Plwyf Ffestiniog’ (1882) mae gan Griffith John Williams y nodyn hwn ar Lyn Bowydd -
‘Yr oedd yma lyn bychan yn yr hen oesau, ond ehangwyd ef, er ei ddefnyddio at wasanaeth y chwarelau.  Ciliodd y pysgod ohono, a rhoddwyd dynion ar waith i ddal rhai yn y llynnoedd eraill, a’u dwyn yno i’w ail-gyflenwi.’
I ategu’r hyn mae G.J. Williams yn ei ddweud, sef fod ‘yma lyn bychan’, fe’i dangosir ar fap 1846, a’r enw arno yw ‘Llyn Bowydd’.  Tynnid dŵr ohono gan Chwarel y Bowydd - ‘Chwaral Lord’ ar lafar - ar y dechrau. Fel y datblygai ac y tyfai y chwarel, ac fel y mecaneiddiwyd y diwydiant llechi, cynyddodd y galw am ddŵr i droi’r melinau a godwyd yno. Buan yr aeth y dŵr o Hen Lyn Bowydd, hyd yn oed wedi iddo gael ei ehangu, yn annigonol, a bu’n rhaid ffurfio cronfa arall, sef Llyn Newydd Bowydd. Dyma gofnod neu ddau ar y mater allan o Lyfr Cofnodion Chwarel y Foty a Bowydd (wedi eu cyfieithu) -

‘18 Ebrill 1883. Methwyd a gweithio’r chwarel am oddeutu hanner mis Mawrth oherwydd fod y cronfeydd wedi mynd mor isel, ac yna cael eu tagu gan rew.  Does dim amheuaeth fod y cronfeydd yn annigonol i roi digon o ddŵr ar dymor sych, a bydd yn rhaid inni ystyried cael un arall ar unwaith.  Mae y pedwar haf wedi bod yn rhai gwlyb, ac ym mhob un ohonynt mae ein cronfeydd wedi bod bron yn sych rywbryd neu’i gilydd.’
Ymhen pum mis, ar y 27ain o Fedi 1883, ceir cofnod pellach-
(Cyfarfod o’r Bwrdd yn y Chwrael) 'Aethant i weld y gronfa newydd a ystyrid yn ychwanegiad sylweddol, ac a adlewyrchid yn ffafriol iawn ar Reolwr y Chwarel’. 
Y gronfa hon a ddaeth i gael ei galw’n Llyn Newydd Bowydd, er mwyn ei gwahaniaethu oddi wrth Hen Lyn Bowydd, a rhwng Ebrill a Medi 1883 y’i ffurfiwyd hi. 



[lluniau- PW]


28.4.15

Merêd

Mae llawer iawn o deyrngedau wedi eu cyhoeddi i Meredydd Evans yn y wasg Gymreig a thu hwnt. Roedd yn braf gweld Merêd yn cael cydnabyddiaeth y byd canu gwerin trwy Brydain o'r diwedd hefyd, wrth i Wobrau Gwerin Radio 2 gyflwyno gwobr 'Good Tradition' er cof am ei gyfraniad amhrisiadwy, yr wythnos diwethaf.

Ail-gyhoeddwyd erthygl gan Merêd yn rhifyn Ebrill Llafar Bro; erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol fel rhan o'r gyfres 'Ar Wasgar' yn y nawdegau, gan bobl Bro Ffestiniog oedd wedi symud i bedwar ban y byd. Fel sy'n amlwg o ragair gwreiddiol Paul y golygydd, bu'r erthygl ar goll yn y post, ond roedd yn werth aros amdani!

Isod hefyd mae darnau a ymddangosodd yn rhifyn Mawrth 2015.

Ar Wasgar
Hyfryd yw cael cynnwys cyfraniad Meredydd Evans i’r golofn hon wedi methiant y Post Brenhinol fis yn ôl i gysylltu Cwmystwyth a Maentwrog; (hyn ar adeg pan maent yn ystyried symud adnoddau dosbarthu llythyrau gogledd Cymru dros Glawdd Offa i Gaer!)
Nid oes angen cyflwyniad i’r awdur; mae Merêd wedi cyfrannu sawl gwaith i’r papur hwn, ac wedi arddel ei gariad tuag at ei filltir sgwar erioed.  ‘Roedd yn awyddus i ‘sgwennu eto, a bu’n barod iawn i yrru ail copi o’i erthygl i’r Llafar er gwaethaf y post!!  Diolch.

- - - - - - - -

‘Mi gewch ddewis pa bwnc fynnwch chi’ oedd geiriau y golygydd pan ofynnodd imi am gyfraniad i Llafar Bro.  A dyna fyd cyfan yn agor o ‘mlaen i.  Ond mae’n bosib cynnig gormod o ddewisiadau i ddyn fel na wyr y truan sut i ddewis yn gall.

Wel, pawb at y peth y bo, a sylwais fod Bruce wedi dilyn trywydd tafodiaith yr hen ardal – yn olau a difyr, fel bob amser.  Mae o’n gwirioni ar eiriau ac ymadroddion.  Rydw innau’n mopio ar hen ganeuon ac i’r cyfeiriad hwnnw y carwn i fynd rwan, at un gân arbennig y mae iddi gysylltiadau clos â Stiniog.

Gan ddechrau yn y fan sy’n gwbl naturiol i mi sef aelwyd Bryn Mair yn Nhanygrisiau.  Ar yr aelwyd gynnes honno clywais fy mam droeon yn canu pwt o bennill a alwai hi yn ‘Si hwi hwi’.  Yn ddiweddarach dwedodd wrthyf iddi godi’r pwt cân ar ei chlust o glywed W.O. Jones (Eos y Gogledd) yn canu sawl pennill o’r gân gyfan.  Eithr y cyfan a gofiai hi oedd y pennill cyntaf a ‘doedd hi ddim yn siwr ei bod hi wedi cael hwnnw’n berffaith gywir ar ei chof.

Roedd yn llygaid ei lle; rhan o’r pennill yn unig a lynodd wrthi ond byddai ei chlywed yn canu hwnnw yn fy nghael i bob tro.  Daeth y darn pennill yn rhan ohonof ac ymhen y rhawg, minnau erbyn hynny wedi fy nal gan y swyn sydd mewn dilyn trywydd hen ganeuon, darganfum fod i’r gân gyfan gysylltiadau agos â’r henfro.

Bu’r canwr ei hun yn byw yma ar wahanol adegau o’i fywyd.   Yn gynnar yn ei yrfa bu’n ddisgybl yn ysgol elfennol Tanygrisiau ac am gyfnodau yn weithiwr yn chwareli Cwmorthin a Maenofferen cyn dod yn amlwg ymhellach ymlaen fel cerddor, datgeiniad gyda’r delyn, cyfansoddwr a beirniad eisteddfodol yn Ne a Gogledd Cymru.  Bu farw’n drigain oed yn 1928 a chladdwyd ef ym Mynwent Bethesda.  Fel ‘Wil bach West End’ y siaradai pobl Tanygrisiau amdano ond cofiaf i mi cael cerydd llym gan Miss Annie Roberts, Ysgol y Cownti ‘stalwm pan gyfeiriais at hynny mewn rhaglen radio un tro.  Roedd hi, chwarae teg iddi, am imi gadw at urddas yr ardal wrth gyfarch dieithriaid.

Un o Gongl-y-wal oedd y bardd a luniodd y gerdd y llwyddodd fy mam i gyflwyno rhan ohoni i’w phlant (fe’i ganwyd o yn 1819) a phennawd llawn y gerdd honno oedd ‘Noswaith olaf y Gaethes Ddu a’i Phlentyn’; gyda’r ymadrodd ‘Si hwi hwi’ yn cael ei adrodd deirgwaith drosodd ar ddechrau pob pennill.  Ei enw oedd Rowland Walter, a’i ffugenw Ionoron Glandwyryd.  Bu yntau’n chwarelwr ond cefnodd ar hynny tua’r flwyddyn 1852 a hwyliodd i fyw i’r Mericia lle bu farw yn Fairhaven, Vermont, yn 1884, wedi iddo yn ystod ei oes gyhoeddi rhai cyfrolau barddonol, un ohonynt yn cynnwys cerdd a ddaeth yn boblogaidd iawn ymysg ei gyfoeswyr:  ‘Bedd fy Nghariad’.

Daeth adeg pan oeddwn yn awyddus i gael gafael ar y gerdd gyflawn am y Gaethes Ddu a bum yn ddigon ffodus i ddarganfod, tua 1973, fod mab i W.O. Jones, gŵr o’r enw Arthur Wyn Jones, yn byw yn Y Bermo.  Pan lwyddais i gysylltu ag o bu’n ddigon caredig i anfon copi imi o’r gân fel y cenid hi gan ei dad.  Bu cystal hefyd a chofnodi ar y copi hwnnw gyfeiliant piano a arferai ei chwarae wrth gyfeilio i’w dad.  Bellach ‘does ond un ffaith arall ynglyn a’r gân y dylwn ei nodi sef bod ei halaw yn amrywiad ar un o’n ceinciau Cymreig traddodiadol hyfrytaf, ‘Morfa Rhuddlan’.

A dyna’r cylch yn gyflawn.  Pwt o gân ar aelwyd yn nauddegau’r ganrif yn syrthio’n daclus i’w chyd-destun cyflawn hanner canrif yn ddiweddarach a bardd a chanwr o ‘Stiniog yn ganolbwynt i’r cyfan.

Apêl am gymorth wrth gloi.  Sawl nos Sadwrn, ar y bws olaf, a minnau’n llanc o siopwr, clywais rai o gynheiliaid y tafarnau yn canu cân am filwr yn trengi ar faes y gad.  Mae’r alaw wedi aros hefo mi ond y cyfan a gofiaf am y geiriau oedd fod un o’r penillion yn cloi fel hyn:

Neithiwr cefais ganddi gusan,
Cusan cwsg oedd cusan mam.
A bwrw bod un o ddarllenwyr hyn o lith yn digwydd gwybod y geiriau i gyd byddwn yn hynod o ddiolchgar pe gallai eu danfon imi i Afallon, Cwmystwyth.  Dyna lle y ceir fi, bellach, ar wasgar!
[Rhifyn Chwefror 1998]
 
------------------------------
Hawlfraint y llun- Coleg Cymraeg Cenedlaethol

Cymdeithas Cyfeillion Ysgol y Moelwyn
Gyda thristwch y clwysom y newydd am y Dr. Meredydd Evans.  ‘Roedd yn Llywydd Anrhydeddus y Cyfeillion a phob amser yn gefnogol iawn i’r gymdeithas.  Bu’n haelionus ac ymroddgar er y cychwyn cyntaf ac ni fethodd ‘run cyfarfod erioed. 
Byddai ganddo bob amser air pwrpasol i’w ddweud ac roedd yn hynod o annwyl gyda’r disgyblion pan oeddynt yn dod i dderbyn y wobr.
Er ei fod yn enwog iawn mewn sawl maes, nid oedd dim mawreddog o’i gwmpas – ‘roedd yn un o hogia Stiniog ac yn hynod falch o Ysgol y Moelwyn a’r hyn oeddynt yn ei gyflawni ym myd addysg ac yn y gymuned.
Mae Cymru wedi colli un o’i cewri a bydd yn anodd iawn llenwi’r bwlch.  Danfonwn ein cyd-ymdeimlad llwyraf at Phyllis, Eluned a’r teulu yn eu colled.

O Golofn Tanygrisiau:
Dr Meredydd Evans 1919-2015
Ganwyd y Dr Meredydd Evans yn Llanegryn, Meirionnydd, mab ieuengaf i Charlotte a Richard Evans.  Mered Bryn Mair, oedd y gŵr i ni, yn Nhanygrisiau. Yma yn Nhanygrisiau y’i magwyd, ychydig fisoedd oed oedd o pan ddaeth y teulu yma i fyw. Gydag anwyldeb y galwai cyfoedion Mered yn Macdon.  Credir mai Actiwr neu Gantor o Sgotyn oedd y Macdon gwreiddiol.  Pam y gelwid Mered yn Macdon nis gwn.

Fel aelod o Gôr Plant Tanygrisiau, canu ac actio a chymryd rhan mewn cyfarfodydd ac eisteddfodau ac yn y blaen oedd ei bleserau.  Gweithiai yn y Coparet a byddai yn dal i gofio rhifau y cwsmeriaid, rheiny oedd yn byw yn Nhanygrisiau gydol yr amser.  Byddai yn eu cyfarch yn aml a’r rhif.  Aeth i Goleg Clwyd a wedyn i’r Brifysgol ym Mangor, a graddiodd yn uchel iawn.  Daeth yn enwog tra yn y Coleg, fel un o Driawd y Coleg, a difyrwch oedd gwrando arno yn dweud, sut y bu iddo gyfansoddi rhai o’r caneuon.  Er Enghraifft ‘Hen Feic Pennyfarthing fy Nhaid’. Tra yn trafeilio un diwrnod, ar y bws rhwng Bangor a Thanygrisiau, gwelodd ŵr oedrannus ar ei feic, a dyna weddill y trafeilio yn mynd i gyfansoddi.

Yr oedd yn storiwr di-ail, ac mi oedd ganddo ystôr ohonynt, fel yr adeg pan oedd yn byw yn America ac yn cael prawf gyrru, aeth braidd yn chwithig, ond y Sheriff yn gadael iddo gael yr hawl i yrru modur am fod y Sheriff wedi bod yn yr awyrlu yn y Fali, Sir Fôn.

Gwybu pawb ei fod yn brotestiwr diflino, ond cofiaf fy merch hynaf yn dweud pan oedd hi a Mered yn byw ac yn gweithio yng Nghaerdydd iddo ddweud wrthi ei fod newydd anfon llythyr o ddiolchgarwch i Lundain i ryw adain o’r fyddin i ddiolch iddynt am roddi arwyddion Cymraeg ar adeilad o’u heiddo yn un o strydoedd Caerdydd a meddai wrthi “Mae’n rhaid protestio weithiau, ond mae yn braf cael diolch hefyd.”

Cafodd ei ddymuniad o fynd i Gwmorthin pan yn gwneud y rhaglen ‘Portread’. Yr oedd wrth ei fodd; ac wrth ei fodd wedyn cael mynd i Gaffi’r Llyn, lle y cyfarfu a rhai o deuluoedd a adnabu ac yn falch bod rhai o’r teuluoedd yn dal i fyw yn yr ardal.

Pythefnos yn ôl rhoddodd ganiad ar y ffôn.  “Fedri di ddweud wrtha i,’ oedd ei ble, eisiau gwybod pwy oedd gwraig rhywun.  Byddaf yn colli y galwadau unigryw yma.

Tristwch ac annodd yw meddwl am un mor fywiog wedi llonyddu, un mor ffraeth wedi distewi.  Cydymdeimlwn fel ardal â Phyllis, Eluned a John a’r teulu i gyd.  Distawodd y gân yn naear Cymru ond ‘Bydd canu yn y Nefoedd’.

26.4.15

Stolpia -dilyn sgwarnog

Rhan o golofn reolaidd Steffan ab Owain, o fis Mai 2006.

Yr Ysgyfarnog Wen

Hoffwn sôn ychydig am yr ysgyfarnogod gwyn a gyflwynwyd i’r cyffiniau hyn a’r ardaloedd cyfagos lawer blwyddyn yn ôl.

Wel, ar ôl chwilio’r gist, cefais hyd i’r hanesyn yma amdanynt. Gobeithio y bydd o ddiddordeb. Gyda llaw, codwyd ef o golofn Byd Natur gan Llew Evans - a ymddangosodd yn ‘Y Cymro,’ ar y 7fed o Fawrth, 1952. Dyfynnaf ychydig ohono:

"Sgwarnog Wen:  Mae brîd o ysgyfarnogod ar fynyddoedd Eryri sydd yn troi eu lliw yn wyn yn ystod y gaeaf.
Mae y math hwn yn gyffredin iawn ar fynyddoedd uchel yr Alban, ac oddi yno y cafwyd rhai i’w gollwng ar stad Arglwydd Penrhyn ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, ond nid ydynt wedi cynyddu rhyw lawer er hynny.
Nid dyma’r hanes cyntaf sydd gennym am y sgyfarnog wen. Roedd yn adnabyddus yn ardal Ysbyty Ifan, Llyn Conwy, Y Gamallt a’r Arenig ers ymhell dros gan mlynedd.

Glas neu laslwyd yw eu lliw yn ystod misoedd yr haf, ond tua diwedd Medi, mae eu blew yn dechrau gwynnu, ac erbyn diwedd Hydref neu ddechrau Tachwedd, maent yn hollol wyn-  ag eithrio blaen y glust sydd yn parhau yn ddu trwy’r flwyddyn.
Mae’r newid yn ôl o’r wisg wen i’r wisg haf yn digwydd ddiwedd Mawrth i ddechrau Ebrill, tra bo’r anifail yn bwrw ei flew. Cymer hyn lai o amser.
Nid yw’r ysgyfarnog wen gymaint â’r ysgyfarnog frown ac y mae ei chlustiau yn fyrrach. Ychydig iawn o gig sydd arni. Mae’n denau bob amser, felly, nid yw fawr o werth i’r bwrdd cinio. Y mae hyn yn naturiol, gan ei bod yn byw ar fwyd caled y mynydd trwy’r flwyddyn."
Er fy mod i wedi crwydro dipyn ar hyd  mynyddoedd y cyffiniau hyn a thu hwnt, ac wedi gweld pob math o anifeiliaid ac adar dros y blynyddoedd, ni allaf ddweud imi erioed weld yr ysgyfarnog wen.

Tybed a ydynt wedi hen ddarfod o’r tir yn y rhannau hyn o’r wlad?  Byddai’n braf cael clywed oddi wrthych os ydych wedi gweld un rhywdro.
--------------

Ôl-Nodyn gan PW, Ebrill 2015:

O edrych yn ôl trwy'r rhifynnau a ddilynodd, ddaeth dim ymateb i gais Steffan, felly dyma ychydig o wybodaeth cryno iawn:

Ysgyfarnog fynydd ydi'r enw safonol Cymraeg am y mountain hare (Lepus timidus), sy'n gynhenid i ardaloedd o ucheldir Yr Alban, Iwerddon, a Lloegr, ond nid Cymru. Mae'n rywogaeth gwahanol i'r sgwarnog Ewropeaidd a welir yng Nghymru. Fyddai'r sgwarnogod gwyn a gyflwynwyd i Eryri ddim wedi medru magu efo'r boblogaeth frown felly.

Trwy gyd-ddigwyddiad, ysgrifennodd Twm Elias erthygl (nid yn Llafar Bro) yn yr un mis am sgwarnogod, gweler wefan Llên Natur*. Dyma ddywed Twm:
"Ar fynyddoedd y Carneddau yng ngogledd Eryri y gwelwyd hi ddiwethaf – ond ni welwyd hi yno ers y 1970au, felly mae’n debyg ei bod hi wedi gorffen erbyn hyn."
Mae o hefyd yn cyfeirio'n helaeth at gysylltiad sgwarnogod â'n chwedlau a'n llenyddiaeth ni yng Nghymru.

* Dyma ddolen i Llên Natur. Rhowch "ysgyfarnog" yn y blwch chwilio a thicio 'Pethau Byw' er mwyn gweld erthygl Twm Elias.

Llun o sgwarnog fynydd yn ei chôt aeafol (wedi'i stwffio) dan drwydded Wikimedia Commons.








25.4.15

O’r Pwyllgor Amddiffyn

Newyddion y pwyllgor amddiffyn, o rifyn Ebrill:

Mae’r wythnosau yn llithro heibio ac mae llawer ohonoch yn gofyn, mae’n siŵr, be sy’n digwydd rŵan, o ganlyniad i’r refferendwm? Falla’ch bod chi’n meddwl bod y Pwyllgor Amddiffyn wedi mynd i gysgu! Ond mae hynny ymhell o fod yn wir.
Er gwybodaeth ichi , felly.

°      Mae’r Gweinidog Iechyd a’r Betsi wedi derbyn neges y bleidlais yn glir iawn, unwaith eto, yn ogystal â derbyn adroddiad ar y cyfarfod a gafwyd ar Chwefror 27ain efo Sarah Rochira, Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru.

°    Ddydd Iau, Mawrth 12fed, aeth tri chynrychiolydd o’r Pwyllgor Amddiffyn i gynhadledd arbennig yn Dolfor yn y canolbarth; cynhadledd wedi ei threfnu gan y Gweinidog Iechyd oedd hon, fel ymateb uniongyrchol i Adroddiad yr Athro Marcus Longley ar gyflwr gwasanaethau iechyd yng nghefn gwlad Cymru. (Bydd llawer ohonoch yn cofio mynychu’r cyfarfod a drefnwyd gennym efo’r Athro Longley yn Neuadd y WI llynedd ac i rai ohonoch fanteisio ar y cyfle i sôn wrtho am eich profiadau anffodus chi, neu aelod o’ch teulu, yn dilyn cau’r Ysbyty Coffa. Erbyn heddiw, fe wyddom fod yr hyn a glywodd yr Athro Longley y pnawn hwnnw wedi gadael cryn argraff arno a’i fod wedi cynnwys ei bryderon am yr ardal hon yn ei adroddiad terfynol.)

°    Nid yn amal y mae rhywun yn cael achos i ddeud gair o blaid y Gweinidog Iechyd ond rhaid gneud hynny rŵan am iddo ymateb mor gadarnhaol i’r argymhellion yn Adroddiad Longley trwy alw’r Gynhadledd. Yn honno, fe gawsom gyfle i wrando ar nifer o arbenigwyr gwâdd o bob rhan o Brydain (ac un o Michigan yn yr Unol Daleithiau!) yn sôn am ddulliau o ddarparu gwasanaeth iechyd effeithlon mewn ardaloedd gwledig.

°    Gan ein bod ni’n gwybod ymlaen llaw na fyddai cyfle inni drafod problemau’r ardal hon ar lawr y Gynhadledd, yna fe aethom ag arddangosfa o bosteri dwyieithog efo ni. Pwrpas y posteri  hynny oedd tynnu sylw, eto fyth, at anghenion yr ardal yma, sef yr ardal a elwir yn ‘Ucheldir Cymru’, a chyflwyno achos dros sefydlu “cynllun peilot”, efo Ysbyty Coffa Ffestiniog yn ganolog iddo; cynllun arbrofol a allai ddangos y ffordd ymlaen wedyn i ardaloedd eraill yng nghefn gwlad Cymru. (Fel y digwyddodd pethau, roedd ein posteri ni’n awgrymu rhywbeth oedd yn rhyfeddol o debyg i’r hyn yr oedd y siaradwyr gwâdd i gyd yn ei argymell.)

Y posteri yn cyflwyno achos dros sefydlu’r Ysbyty Coffa fel canolbwynt i’r gwasanaethau iechyd yn Ucheldir Cymru
 (gyda diolch i Mr Tom Brooks)
Y cam nesaf inni rŵan fydd ceisio dwyn perswâd ar Mr Drakeford a Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr i ystyried y cynllun yma o ddifrif, fel ffordd ymarferol allan o’r twll y maen nhw ynddo, bellach. (Er enghraifft, fe wyddom fod trefnu meddygon ‘locum’ i ddod yma i Stiniog bob diwrnod yn costio ffortiwn i’r Betsi! Ac o sôn am y meddygon rheini, mae’r cwestiwn yma yn codi’i ben – O gofio cymaint sydd wedi cael ei ddeud gan hwn ac arall dros y ddwy flynedd ddwytha am yr anhawster i ddenu meddygon i’r  rhan yma o’r wlad, yna sut ar y ddaear bod meddygon ‘locum’, drud iawn i’w cynnal, mor hawdd cael gafael arnyn nhw rŵan?)

°    Un ffordd o roi pwysau ar y Gweinidog Iechyd ac ar y Betsi i fabwysu ein syniadau yw trwy ennill cefnogaeth y Cyngor Iechyd Cymunedol (CIC). Felly, ar Ebrill 20fed, bydd cynrychiolwyr o’r Pwyllgor Amddiffyn yn rhoi cyflwyniad i aelodau’r CIC yng Ngwynedd a Chonwy, ac yn trefnu cyfarfodydd mor fuan â phosib hefyd efo’n cynrychiolwyr yn San Steffan ac yn y Senedd yng Nghaerdydd i geisio’u cefnogaeth hwythau.

Gobeithio eich bod, fel ardalwyr, yn cytuno mai cadw’r pwysau arnyn nhw ydi’r unig ffordd ymlaen.   
................

Newyddion cythryblus yn ein cyrraedd yn hwyr
Ydach chi’n cofio’r Betsi ac aelodau’r Bwrdd Prosiect bondigrybwyll, lai na dwy flynedd yn ôl, yn canmol eu syniad gwych i gyflogi tîm o arbenigwyr - yr Intermediate Care Team - a fyddai’n gofalu am gleifion yn eu cartrefi, fel bod dim angen dod â gwlâu yn ôl i’n Hysbyty Coffa? Ac oeddech chi’n gwybod bod tîm o dri wedi cael eu penodi i neud y gwaith hwnnw, sef un nyrs brofiadol Band 6, un ffisiotherapydd ac un nyrs gyffredinol?

Ond rŵan, gesiwch be? Erbyn i’r rhifyn hwn o Llafar Bro ymddangos, fydd y tîm yma ddim mewn bod mwyach! Pam? Wel oherwydd bod y nyrs Band 6 a’r ffisiotherapydd yn cael eu symud oddi yma i Ysbyty Alltwen, i fod yn rhan o ryw gynllun newydd yn fan’no!

Mae’r wybodaeth yn aneglur hyd yma ond does dim dwywaith nad mynd o ddrwg i waeth y mae’r sefyllfa yma yn Stiniog. Ydi o’n ormod gofyn i’n cynrychiolwyr lleol ar y Bwrdd Prosiect edrych i mewn i’r sefyllfa a dangos eu dannedd am unwaith?
 GVJ


24.4.15

Llên Gwerin

Erthygl o rifyn Mawrth 2006 gan Nesta Evans, yn adrodd ar benwythnos difyr iawn ym Mhlas Tanybwlch.

Dyro Gân i Mi
Dyna oedd teitl y Cwrs Llên Gwerin a gynhaliwyd yn ddiweddar ym Mhlas Tanybwlch. Braf oedd cyfarfod ffrindiau a gwneud rhai newydd yn ystod y cwrs, a hynny o fewn ffiniau croesawus y Plas.

Eleni, mae Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru yn gant oed, a chynhadledd ar y cyd rhwng Plas Tanybwlch a Chymdeithas Llafar Gwlad i dynnu sylw at benblwydd Cymdeithas Alawon Gwerin oedd hwn. Roedd hoelion wyth y Gymdeithas yno a chawsom wledd wrth wrando arnynt.


I ddechrau’r cwrs ar nos Wener, ‘Canrif y Gân’ oedd darlith Dr. Rhiannon Ifans, Penrhyn Coch, Cadeirydd Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru. Mwynhawyd y ddarlith hon yn fawr, gyda phersonoliaeth hyfryd, diymhongar y darlithydd yn cyfrannu’n fawr at y cynnwys.

Fore Sadwrn, daeth un arall o hoelion wyth y Gymdeithas atom, sef Mrs Buddug Lloyd Roberts, Cricieth. Ei thestun hi oedd John Morris – casglwr cynnar o fro Ffestiniog. Wrth gwrs, roedd y ddarlith hon yn apelio’n fawr ataf, a diddorol oedd clywed amdano yn chwilio ac yn casglu rhai o’r alawon gwerin hyfrytraf megis ‘Lliw gwyn rhosyn yr haf’ ymhlith tua hanner cant a gasglwyd ganddo. Diddorol oedd ei glywed yn darlithio ac yn canu ar dâp o eiddo Mrs Roberts. Pleser prin hefyd oedd gwrando arni hi ei hun yn canu dwy alaw werin inni a’i llais yn dal yn hyfryd i wrando arno.

Yna cawsom ddarlith ddiddorol gan Myrddin ap Dafydd ar y teitl ‘Geiriau newydd, hen fesurau’, pan drafododd Myrddin eiriau newydd a gaiff eu cyfrif yn nhraddodiad alawon gwerin – mae hyn eisoes wedi digwydd gyda rhai penillion mwy diweddar.

Ar ôl cinio blasus aeth Twm Elias â ni i Sarn Meillteyrn ac yno yn ein disgwyl yn y neuadd hardd roedd y ddau frawd, y Parch Emlyn Richards a Harri Richards – sgwrs gan un a chanu baledi, rhai hen ac ambell un ar eiriau gan Gruffydd Parri gan y llall. Te bendigedig gan ferched caredig Sarn ac yn ôl i fwyta cinio blasus eto!

I orffen nos Sadwrn daeth Twm Morus gyda’i delyn fechan a’i gitâr, a’i destun oedd ‘Tw rym di ro radi rwdl idl ol’. Roeddem yn siomedig na chanodd fwy ar y delyn, ac na chwaraeodd y gitâr o gwbl! Cas ganddo eiriau’r testun sydd yn ei dyb yn difetha aml i alaw werin, a chred mai geiriau llenwi a chwareuid gan wahanol offerynnau oedd y geiriau rhain un waith.

Fore Sul, roeddem yn ôl eto, i wrando ar Dr Rhidian Lewis, Aberystwyth, yn trafod ‘Alawon ac Emynau’ – darlith feistrolgar oedd yn dangos dylanwad y naill ar y llall. Pleser oedd ei glywed ef yn canu’n hyfryd a’r gynulleidfa wrth ei bodd yn ymuno.

Siwgwr a Halen’ oedd testun y ddarlith olaf gan y cymeriad hynaws Gwilym Morris o Lanufydd. Eto, cyfrannodd personoliaeth hynaws y darlithydd hwn at ddarlith a roddodd fwynhad arbennig i ni a bu canu gydag o hefyd.

Rhy fuan o lawer, fe orffennodd! A dyno fo y cwrs drosodd am flwyddyn arall. Soniwyd am lawer enw cyfarwydd i ni megis Bob Roberts Tai’r Felin, a Merêd a Phyllis wrth gwrs – dau a wnaeth gyfraniad gwerthfawr dros ben. Wrth sôn amdanynt hwy eu dau, cofiaf fynd i Theatr Ardudwy gyda Mary, fy ffrind, flynyddoedd lawer yn ôl i wrando ar Merêd a Phyllis yn canu. Nid anghofiaf hwy’n canu ‘Tra Bo Dau’ – gallaf eu clywed wrth ‘sgwennu hyn!

Cyn gorffen, hoffwn som am Benja Williams. Pwy oedd o? Wel, hen-daid i Mary (Parry) sef taid ei mam. Clywodd John Morris ef yn canu hen alaw i fabi bach yn ei freichiau yng ngardd gefn ei gartref, sef drws nesa i gartref John Morris yn y Manod. Roedd Dr John Lloyd Williams o Brifysgol Bangor wedi siarsio’r myfyrwyr i chwilio am hen alawon yn eu hardal. Clywodd yr hen ŵr yn canu am hwyaid ar y llyn, ac aeth ato i ofyn iddo ei chanu ei mwyn iddo gael ei chofnodi. Yr eilwaith y canodd yr hen wr hi nid oedd y geiriau’n union run fach – peth cyffredin iawn. Benja Williams a’i cychwynodd ar ei gasglu gan ei annog i fynd i weld rhai eraill y gwyddai ef amdanynt yma ac acw yn yr ardal. I mi, mae’r alawon rhain yn drysorau sy’n swynol dros ben – weithiau’n drist (halen) ac weithiau’n hapus (siwgr) fel bywyd, fel y dywedodd Gwilym Morris yn ei ddarlith. Mae’n hynod bwysig cofio am lafur y casglwyr a’r rhai sy’n cynnal y Gymdeithas heddiw.

Gan fod gennym sianel Gymraeg buaswn wrth fy modd petai rhaglen neu raglenni yn cael eu dangos yn ystod blwyddyn can mlwyddiant y Gymdeithas Alawon Gwerin i nodi’r ffaith ac i roi mwynhad i lawer ohonom. Beth amdani S4C?


[Lluniau PW]
---------------------------------

Ôl-nodyn:
Erthygl arall -o 1975 gan Merêd- am y casglwr alawon John Morris, i ddilyn (Trem yn ôl- Y Gŵr Diwyd).

Erthygl gan Ffion Mair am y gân 'Lliw gwyn rhosyn yr haf ', yn fan hyn.


22.4.15

Geiriau Coll

Erthygl fer o rifyn Ionawr 2005:

Gyda threigl amser a gyda’r newid byd, fe aeth llawer o ddywediadau a geiriau ar goll yn yr ardal hon fel ag mewn sawl ardal arall.

Er enghraifft, pwy o blant 'Stiniog, erbyn heddiw, sy’n gwybod mai rhywun digywilydd iawn ydi’r un a gaiff ei gymharu i ‘wagan gynta’r run’?

Neu mai rhywun wedi gneud llanast o betha ydi’r un sydd ‘wedi gyrru’r wagan dros ben doman’?

Llun PW

Neu bod ‘cael pen bar’ yn gyfystyr â chael ail, neu faglu trwy flerwch?

Roedd rhain i gyd yn ddywediada-pob-dydd rai blynyddioedd yn ôl, pan oedd bri ar y chwareli.

Gair cyffredin arall ers talwm, ond un na chlywais ei ddefnyddio ers tro byd bellach, oedd ‘wàs’. Yn yr ardal yma, mi fyddai’n arferol cyfarch ffrind neu gydnabod trwy ofyn ‘Sut wyt ti, wàs?’ Mae ystyr hen iawn i’r gair, yn tarddu o ‘gwas’ yn golygu ‘gŵr ifanc’ (nid y Saesneg ‘servant’, sylwer!). Doir ar ei draws yn eitha amal yn chwedlau’r Mabinogi, er enghraifft. Yr un gair yn union yn ei darddiad ydi’r ‘wâ’ (‘Sut wyt ti wâ?’) sy’n dal ar dafod leferydd pobol y Bala, a’r ‘washi’ (< ’ngwas i) a geir o hyd yn Sir Fôn.

Chwith meddwl ein bod ni, yn yr ardal yma, wedi colli gafael arno.

A be am rywbeth fel ‘Sut wyt ti ers talwm, ’achan’? Neu’r ebychiad ‘Achan, achan!’ i fynegi syndod? Mae hwn, wrth gwrs, yn tarddu o’r gair ‘fachgen’ ond erbyn heddiw mae yntau hefyd yn prysur farw o’r tir.


A be am ‘stèm’ a ‘hanner stèm’ am ddiwrnod neu hanner diwrnod o waith?
Oes geiria neu ddywediada eraill i chi’n ffeindio’u colli? Os oes, yna cyfrannwch i’r golofn.
[Neu yn wir, erbyn heddiw yn 2015, gallwch yrru sylwadau yma i'r wefan, neu i'n tudalen Gweplyfr/Facebook]






20.4.15

Stiniog a'r Rhyfel Mawr- ymuno

Vivian Parry Williams yn parhau'r gyfres sy'n cofnodi canmlwyddiant y rhyfel mawr. Ymddangosodd y darn yma'n wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2015.


Yn dilyn cyfarfod mawr yn y Neuadd Gynnull, penderfynwyd cyhoeddi enwau’r bechgyn o’r ardal a oedd wedi ymuno â’r fyddin yn Y Rhedegydd.  Gwelwyd y rhestr gyntaf o enwau yn y papur ar 24 Hydref 1914. Dan bennawd ‘Ffestiniog’ rhestrwyd enwau’r rhai o’r Llan a oedd wedi ymuno mewn  Rhôl er Anrhydedd (Roll of Honour) yn y golofn.


Syndod oedd gweld, ar ben y rhestr, enw Mrs Woosnam, Talybont, a oedd yn gwasanaethu yn Ysbyty Milwrol Ynys Wyth. Yna cafwyd enw Dr Dick Roberts, Plasmeini, a oedd gyda’r Corfflu Meddygol.


Gan mai hon oedd y rhestr gyntaf o enwau rhai o’r ardal oedd yn gwasanaethu, fe restrir isod gweddill yr enwau hynny i gyd, yn union fel y’i cofnodir, gan gynnwys y Saesneg wreiddiol. Rhestrir hefyd enwau leoliadau’r milwyr hynny.


Sgt. David R.Davies, Training Office, Wrexham.
H. Parry, Station Rd., Fighting Line in France.
Joseph Jones, Moelwyn View,     do.
Robert E.Jones, 3, Pengwern Villa, Transport Service, India.
Hughie Thomas, Station Rd. Royal Navy.
Phillip H.Morris, Club House,  do.
Mr Trehearne, Station Rd., Royal Engineers.
Thos. Ll. Jones, Bodunig, Montgomeryshire Yeomanry.
Augustus Foster, Station Rd., at Northampton.
Robert E.Jones, Gwyndy        do
Chaffeur Powell, Cartref        do
John Brown, Bronhyfryd        do
John Black, Ty’nymaes            do
Robert Davies, Teilia Isaf        do
Robert J.Jones, Vale View        do
Humphrey Jones, Bronhyfryd        do
Robert Morris, Club House        do
John Thomas, Highgate            do
Thomas Jones, Gwyndy            do
Edward Thomas, Ty’nyffridd        do
Edward Jones, Brynllech, Kitchener’s Army.
Willie Jones, Bronerw            do
Robert Jones, School Cottage, at Newtown.
Nem Thomas, Bronddwyryd        do
John Vaughan Jones, Ty’nymaes    do
Morris R.Jones, Ty’nymaes        do
Alfred Woolford, Penybont, training at South Wales.
Phylip Woolford, Penybont        do
Evan Lloyd, Penybont            do
Wm.Williams (Wil Bermo)        do
Wm.Powell, Sun Street            do
Wm.Lloyd, (Kinnear)            do
David Jones (Felin)            do
Owen Jones, Moelwyn View        do
Robert Thos.Williams, late of Llan, service in India.
Hugh Thos. Evans,(late of Llan), training at Newtown.
John Williams, Manod Road (late of Llan), at Northampton.
Arthur Williams, late of Station Road, training at Northampton.
Wm.Howard Williams, Gwyndy, training at Aldershot.
Howard Williams, Gwyndy        do
David Lloyd, Belle View, training at South Wales.
J.Owens, Hafodfawr            do
Morris Cunnington, training at Chester.
Thos. Francis Evans, just enlisted.
A.Richards, Hafodfawr,            do

Ar waelod y rhestr cyhoeddwyd y geiriau
"Yn unol a chais y cyfarfod cyhoeddus yn y Blaenau ymgymerwyd a chael enwau bechgyn y Llan i’w cyhoeddi gyda’ch caniatâd."





---------------------------------------------       
[Pabi gan Lleucu Gwenllian]

18.4.15

Bwrw Golwg -Owen Morris Tŷ'n Ddôl

Cyfres o erthyglau yn edrych ‘nôl ar gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Darn y tro hwn gan W. Arvon Roberts, Pwllheli. Ymddangosodd fersiwl lawnach yn rhifyn Gorffennaf 2013:

Parchedig Owen R. Morris (1828-1912)

Mab Ty’n Ddôl, Blaenau Ffestiniog, a anwyd 18 Gorffennaf, 1828, oedd Owen E. Morris. Ei rieni oedd Robert Morris (g.25 Rhagfyr, 1800, yn Sofl y Mynydd, Ffestiniog – m. 27 Mai, 1871, yn Blue Mounds, Wisconsin); ac Elinor Morris. Un o’i berthnasau oedd y Parch. R.R. Morris, a fu’n weinidog yn y Tabernacl (MC), Blaenau Ffestiniog, awdur yr emyn ‘Ysbryd byw y deffroadau ...

Yn fachgen ieuanc bu Owen R. yn gweithio fel chwarelwr, ac yna yn 1849 ymfudodd gyda’i deulu i’r Unol Daleithiau. Wedi taith faith a helbulus ar fôr a thir cyrhaeddodd odrau’r Blue Mounds, Wisconsin, yn haf yr un flwyddyn. Roedd eisoes wedi bwrw ei brentisiaeth yng Nghymru, pan adeiladodd Ysgoldy Tanygrisiau. Ar ôl iddo gyrraedd Wisconsin, adeiladodd ddau gapel newydd, un yn Blue Mounds a’r llall yn Bristol Grove, Minnesota.

Yn Hydref 1851 priododd Owen â Catrin, gwraig weddw gydag un mab ganddi. Ganwyd iddynt hwythau bedwar o feibion. Bu Catrin farw 28 Mehefin 1895, yn 79 mlwydd oed. Ar 23 Chwefror 1897, ail-briododd Owen R. eto â gwraig weddw, sef Elizabeth Lewis, a anwyd yn Llanuwchllyn.

Derbyniwyd Owen R. Morris yn aelod o Gymanfa Wisconsin, a gynhaliwyd yn Dodgeville yn 1863, ac fe’i ordeiniwyd yn y dref honno yn 1866. Symudodd o Blue Mounds i Bristol Grove, Minnesota yn 1868, a phrynodd gannoedd o aceri o dir da, oedd ar lannerch nodedig a dymunol.

Gwasanaethodd ar yr achos Presbyteraidd Cymraeg yn Lime Springs, Iowa am rhai blynyddoedd gan ofalu'r un pryd am gapeli Cymraeg Bristol Grove a Foreston, yn Minnesota ac Iowa.

Ymwelodd â Chymru yn 1882-83 a bu’n teithio’r de a’r gogledd yn pregethu. Ar ei daith yn ôl i’w gartref yn yr Unol Daleithiau, bu’n pregethu yn nhaleithiau Efrog Newydd a Vermont. Blwyddyn cyn ei farw cafodd ddihangfa gyfyng pan aeth tŷ Thomas, ei fab, ar dân. Yn y drychineb, llosgodd ei farf, a deifwyd cydynau ei wallt gwyn. Ar wahân i’w Feibl, Llyfr Emynau, ei ffon, a chadair a gafodd yn anrheg gan Gapel Bristol Grove, collodd bopeth arall.

(Llun o gasgliad yr awdur).

16.4.15

Gwynfyd- Un wennol...

Mae erthyglau am fywyd gwyllt ein bro wedi ymddangos o dro i dro ers sefydlu Llafar Bro ym 1975. Ymddangosodd cyfres 'Gwynfyd' gan Paul Williams am dair, bedair blynedd yn y nawdegau. Dyma ddarn a ymddangosodd yn rhifyn Ebrill 1996, yn dathlu dyfodiad y gwanwyn.

Dyma yn bendant gyfnod gorau'r flwyddyn i mi. Mae'r cefn gwlad yn dechrau adfywio, ac ymwelwyr (nace, dim twristiaid!) yn dechrau cyrraedd eto.

Erbyn dyddiad cyhoeddi rhifyn Mawrth, yr oedd wyau llyffant wedi ymddangos mewn llawer o byllau, a gwelais glwstwr yn uchel iawn ar lethrau Moel Hebog. Erbyn cyhoeddi'r rhifyn yma, mae'n debyg y bydd cryn dipyn o wennoliaid wedi cyrraedd y fro; mae ambell aderyn unigol wedi ei weld ar yr arfordir ers canol Mawrth.

Gwennoliaid yn nythu mewn gweithdy yn Stiniog. PW

Y ceiliogod sy'n teithio cyntaf o'u safle gaeafu yn ne Affrica, gyda'r ieir yn dilyn, a dychwelant i'r un ardal bob blwyddyn. Mae'r adar yma yn treulio rhan helaeth o'r dydd yn yr awyr, ac felly un o'r golygfeydd rhyfeddaf ohonynt yw eu gwylio yn plymio dros wyneb llyn neu afon i yfed. Os cawn haf poeth a sych eto eleni, safle da i wylio hyn fydd Llyn Trawsfynydd: mae llwybr delfrydol ar draws argae Hendre Mur (rhwng y clwb cymdeithasol a chanolfan ymwelwyr yr atomfa) a enwir ar ôl un o'r ffermydd a foddwyd wrth greu y llyn yn y 1920au.

Hefyd yn cyrraedd yn ôl i'r ardal fydd gwennol y bondo, ac erbyn mis Mai, y wennol ddu, sydd yn debyg, ond ddim o'r un teulu.

Faint ohonom fydd wedi clywed y gog erbyn i hwn ymddangos dybed? Mi glywais ddeunod y ceiliog am y tro cyntaf ym 1995 ar Ebrill y 14eg yng Nghernyw.

Golygfa a'm plesiodd ym mis Mawrth oedd pâr o wyachod mawr copog yn eu plu haf yn cynnal 'dawns' paru ar lyn Traws. Treuliodd y ddau ugain munud yn nofio at eu gilydd tra yn ysgwyd eu pennau a siglo eu gyddfau o ochr i ochr, cyn i'r iar hedfan yn isel dros y dŵr a disgwyl i'r ceiliog ei dilyn, a dechrau'r ddawns eto.

Mae ceiliogod gylfinir wedi bod yn galw gyda'r nos ym mis Mawrth, uwch ben Heol Jones a Fron Fawr, i hawlio eu tiriogaeth. Dyma aderyn arall sydd wedi dioddef dirywiad oherwydd sychu tiroedd a phori mwy dwys; er enghraifft yn ôl yr RSPB, magodd 15 pâr ar y Migneint ym 1977, ond erbyn 1994 dim ond 7 pâr nythodd.

Taith ddifyr y mis yma fyddai i Gastell y Bere yn ne Meirionnydd. Ar y 25ain o Ebrill 1283, ildiodd y Cymry eu castell olaf i fyddin Lloegr ar ôl marwolaeth Llywelyn ein Llyw Olaf. Gerllaw, mae Craig Aderyn, lle gwelir mulfrain (neu bilidowcars) yn clwydo cryn bellter o'r môr, ac hefyd cyfle i weld y frân goesgoch a'r hebog tramor.

Cofiwch hefyd, mai rwan, cyn i'r coed ddeilio yw'r amser gorau i weld adar eraill fel y gwybedog brith a'r tingoch.

14.4.15

Atgofion Bore Oes

Darn o'r archif y tro hwn: rhan o erthygl gan Ellen Maiden (Ephraim gynt), Southampton, a ymddangosodd yn rhifyn Chwefror 2014.

Pan fydda i’n gweld rhaglenni ar y teledu am ffermwyr heddiw, gyda phob arf a’r peiriannau diweddaraf sy’n gwneud eu gwaith gymaint ysgafnach nag oedd i ffermwyr saithdeg mlynedd yn ôl, byddaf yn cofio mor galed y byddai ffermwyr bychain yn gorfod gweithio.

Adeg cynhaeaf gwair, byddai fy nhad yn codi’n fore iawn – tua phedwar o’r gloch y bore – yna, ar ôl bwyta ei frecwast, yn syth â fo i’r cae gwair, i dorri darn go fawr o’r cae efo pladur. Wedyn byddai’n rhaid rhedeg am y trên gweithiwrs, a cherdded wedyn i chwarel yr Oclis. 

Pwrpas torri’r gwair mor gynnar yn y dydd oedd i’r haul gael cyfle i’w sychu.  Ar ôl dod adref tua phump o’r gloch, ac ar ôl cael pryd o fwyd sylweddol, byddai fy nhad yn ei ôl yn y cae gwair yn torri eto.

Lle hynod o gymdogol oedd Pant Llwyd yn y tri degau, a byddai fy Mam yn cael help gan ddwy gymdoges i droi’r rhesi o wair yn fydylau.  Yna trannoeth ar ôl haul poeth, byddent yn gwneud “rhenci” o’r gwair.  Cofiaf yn dda, pan oeddwn tua deuddeg oed, yn helpu yn y cae yn troi y rhenci, a dyma ufflwm o lyffant mawr du yn neidio ataf!  Teflais fy nghribin.  Sgrechiais.  Chwim iawn oedd fy ymadawiad o’r cae gwair y diwrnod hwnnw, a hyd yn oed heddiw mae gennyf ofn llyffantod.


Byddai’n rhaid i’r gwair fod yn hollol sych cyn mynd â fo i’r das.  Byddem ni’r plant yn cael llawer o hwyl wrth neidio yn y das, er mwyn sathru’r gwair i lawr.


<  Dyma lun o fy nhad, William Ephraim gyda Goronwy, yr ieuengaf o’m chwe brawd, yn mynd â llwyth o wair i’r das, gyda  Polsan, y ferlen fynydd (c.1936)




Yr oedd yna ffermwyr eraill yn yr ardal oedd yn gweithio yn y chwarel yn ogystal â ffarmio – sef Robat Griffith Roberts Tŷ Nant y Beddau, Wil Haf (William Evans) Llety Gwilym, a Dafydd Price, Tŷ’n Ffridd.


 Un ‘dda-at ei byw’ oedd fy Mam.  Byddem yn rhentu darn go lew o dir tu ôl i’r cartref.  Yn ogysal â’r cae gwair (tua dwsin o aceri) roeddem hefyd yn rhentu ychydig o aceri yn ychwanegol.  ‘Roedd gennym dair neu bedair o wartheg, dwy hwch fagu; tua deugain o ieir; a rhyw hanner dwsin hwyaden ac un ferlen mynydd.

Byddai fy mam hefyd yn codi’n fore iawn – hi oedd yn godro’r gwartheg.  Yna byddwn i yn mynd i fyny ac i lawr Pant Llwyd ddwy neu dair gwaith hefo piseri o lefrith cynnes, yn syth o’r fuwch.  Na, nid oedd yna’r ffasiwn beth â ‘Iechyd a Diogelwch’ yn y tri- a’r pedwar degau!  Ar ôl i bawb gael eu llefrith, yna byddwn yn rhedeg am y trên i fynd i’r Ysgol Sir (Ysgol y Moelwyn heddiw).

Byddwn yn helpu Mam ar fore Sadwrn wrth garthu’r cwt ieir, a’r ddau gwt mochyn.  Cofiaf yn dda y tro cyntaf y gwelais fôr o foch bach (tua 12 i 14 ohonynt yn cael eu geni – mor lân – fel sidan pinc!).  Byddem yn gwneud menyn trwy gorddi hefo’r fuddai – gwaith reit galed ac am amser reit hir nes byddai fy mreichiau yn brifo; er y byddai Mam yn cymeryd trosodd reit aml!  Wrth gwrs, adeg rhyfel oedd hyn, felly ‘roedd y menyn yn werthfawr iawn achos, os ydwyf yn cofio yn iawn, dim ond dwy owns o fenyn y pen fyddem yn gallu ei brynu o’r siop.

Cefais swllt a chwech am lanhau’r cytiau a’r corddi – pris sêt yn y Forum neu’r Park ar nos Sadwrn.  Pan oeddwn yn chwarae hoci hefo’r ysgol, yna, wrth gwrs, nis gallwn wneud y dyletswyddau hyn ar ddydd Sadwrn.  (Ac yr oedd gwneud hyn ar fore Sul allan o’r cwestiwn!)

Rhyw ddwywaith y flwyddyn, byddem yn lladd un o’r hychod fagu. Cofiaf fel petai ddoe fel y byddai Dafydd Jones, Ysgubor Hen, yn dod acw ar ei foto beic i wneud y weithred waedlyd.  Byddwn yn diflannu i waelod Llan ond, serch hynny, byddwn yn dal i glywed yr hen hwch druan yn sgrechian.  Anodd iawn oedd cerdded adref y noson honno, a hyd heddiw pur anaml y byddaf yn bwyta cig moch.

‘Roedd fy Mam yn gogyddes dda iawn, a byddai yn cymeryd archebion am frôn, pwdin gwaed, traed moch ac yn y blaen.  ‘Roedd ein cartref yn hynod o brysur am ddyrnodiau wedyn.  Byddai’n halltu pedair coes yr hwch, a’u rhoi i hongian o’r nenfwd am fisoedd wedyn (ond nid i mi!).

Edrychaf yn ôl ar y blynyddoedd hapus a dreuliais ym Mhant Llwyd pan yn blentyn gydag atgofion melys am yr Ysgol Sul, a’m cyfeillion annwyl bore oes – cyfeillion sy’n dal i gadw cysylltiad cynnes – er gwaethaf y pellter sydd rhyngom.

12.4.15

Tân Goddaith

Erthygl gan Vivian Parry Williams, wedi’i hysgogi gan y tanau diweddar ar ffriddoedd Bro Ffestiniog.



Wrth chwilota yn archif Prifysgol Bangor rhyw ddydd, mi ddois ar draws y darn isod, gan W. Barnes, yn y cylchgrawn Archaeological Journal, 1856 (t.287). 

I might here, in speaking of the British people, caution antiquaries against the too hasty conclusion that bits of charcoal found thinly scattered in the up-dug soil must be traces of body cremation, as among the British, as early, at least, as the 6th century, a fire was kindled in March to clear the ground of scrub & other such growth. It was called  Tân Goddaith 'scrub fire', or  tân mawr, 'the great fire'. By the laws of Hywel Dda, a fine was set for the kindling of the scrub fire at any other time than between the middle of March and the middle of April, and that the scrub fire was in use in the 6th century is shown by a line of a poem of Llywelyn Hen, who says that the onset of the men was like the scrub fire on the hill:
-Rhuthr goddaith ar ddiffaith vynydd.” 
Y Llywelyn Hen uchod mae’n debyg oedd Llywelyn Goch ap Meurig Hen, y bardd llys o Feirionnydd (tua 1330 – 1390) a ysgrifennodd ‘Marwnad Lleucu Llwyd’.

Dro arall, dois ar draws y bennill isod yng ngherdd ‘Y Llwynog’, o’r un cyfnod, gan Dafydd ap Gwilym (1320 - 1370):

  Goddaith a roi’r mewn eithin,  
  Gwanwyn cras, mewn gwynnon crin 
  Anodd fydd ei ddiffoddi  
  Ac un dyn a'i hennyn hi. 

O'r gair 'goddaith' y daw'r gair 'goddeithio/gydeithio' a ddefnyddid gennym dros y cenedlaethau ym Mhenmachno am losgi eithin crin, rhedyn a glaswellt, ac ati ym misoedd y gaeaf. Dyna, yn ddi-os yw tarddiad y gair 'creithio' sydd mewn defnydd yn 'Stiniog hefyd.   

Mae Geiriadur Prifysgol Cymru  yn cydnabod bod cydeithio mewn defnydd ar lafar yn y gogledd ond ddim yn cynnwys creithio. Mae’r GPC hefyd yn rhoi enghreifftiau eraill o ddefnydd hanesyddol, gan gynnwys un o Lyfr Coch Hergest, tua 1400:

   Kalan gayaf llwm godeith.

Un o 1672 gan Rees Prichard am y pla yn ymledu trwy’r wlad:

   Ac fel gwaddaith ar sych fynydd,
   Yn gorescyn ei holl drefydd.

Mae Iolo Morgannwg hefyd yn son yn 1829 (Cyfrinach Beirdd Ynys Prydein) am y:

   Mellt yn goddeithio gelltydd.

Ar ôl sawl noson o losgi o amgylch ‘Stiniog, yn hytrach na goddeithio –dwi’n gobeithio, er mwyn yr adar a’r gwasanaeth tân, ein bod wedi gweld diwedd ar yr arfer am flwyddyn arall.


Lluniau o Gefn Trwsgl a Ben Banc Fron Fawr, gan PW, Pasg 2015.
Ystyr gwynnon gyda llaw ydi crawcwellt, neu wair hir sych.

10.4.15

O'r Archif -Trem yn ôl

Darn arall o archif Llafar Bro: y tro hwn, darn gan Nesta Evans o rifyn Mawrth 1997.

Meirion House, Llan
Treuliais bnawn difyr yn ddiweddar yng nghwmni Mrs Beti Wyn Williams a Robert ym Meirion House.  Mae’n siwr fod y rhan fwyaf ohonoch yn sylweddoli fod i Meirion House le arbennig yn hanes ein pentref, ac yn wir yn hanes yr ardal.   Dywedodd Robert wrthyf fod calon y tŷ yn dyddio’n ôl i’r bedwaredd ganrif ar ddeg.  Mae’r adeilad fel y gwelwn ef heddiw yn dyddio’n ôl i 1726 – mae uwchben y drws.  Perthynai yn wreiddiol i stâd yr Arglwydd Newborough, fel llawer o adeiladau a thir y pentef.  Prynodd rhieni Mrs Williams ef ganddo yn 1909 a dechrau busnes yno.  Bu’n siop hyd yn ddiweddar iawn a hefyd yn westy ar gyfer pobl ddiarth.

Dyma’r tariff ar un adeg yn ôl y llyfr ymwelwyr sy’n dechrau yn 1909:
Gwely a Brecwast:  3 swllt a chwech;
Gwely a Brecwast a Swper:  7 swllt a chwech;
Te Pnawn:  swllt.

Mae yn lle diddorol dros ben, ac wedi glynu at yr hen gymeriad gwreiddiol, megis llechen las ar lawr y fynedfa, waliau trwchus ac yn y blaen.  Chlywais i ddim fod yno ysbryd chwaith!

Mae hefyd yn llawn creiriau diddorol dros ben, ac rwyf am son am un o’r rheini y tro hwn.

Un o’r creiriau mwyaf diddorol ac anghyffredin yw’r organ fach.  Mae’n edrych fel bocs Mahogany sy’n mesur 16” x 7” x 6” nes agorwch y caead.  Ar yr ochr chwith fel y mae’n eich wynebu mae megin fach, ac hefyd pulley sy’n gwneud i rhywun feddwl ei fod unwaith wedi cael ei chwythu â throed.  Tu mewn i’r caead mae plât ac arno E. Erard, London.  Yna i mewn yn y bocs ei hun mae plât bychan arall ac arno Charles H. Massey, Pianoforte Maker & Dealer.  Gydag un llaw yn unig y chwareir yr organ fach.

Dywedodd Mrs Williams iddi glywed son y gallasai’r organ fach fod wedi cael ei defnyddio gan genhadon, ac mae’n eitha hawdd credu hynny.  Mae’n hawdd i’w chario o le i le.  Syniad arall a roddwyd gan arbenigwr oedd y gallasai fod wedi cael ei defnyddio fel esiampl i gynorthwyo i werthu organ llawn maint.





[Nodau gan Lleucu Gwenllian]

8.4.15

Sgotwrs Stiniog -Now Lord

Erthygl o'r archif. Y tro hwn pennod o golofn y diweddar Emrys Evans, a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2005.

Englyn – Pluen Sgota
Wrth fynd drwy rifynnau y flwyddyn 1931 o hen bapur wythnosol Stiniog, sef Y Rhedegydd, tarewais ar yr englyn yma i’r ‘Pluen Sgota’ yn un o rifynnau mis Medi.

       ’Cain ei gwedd, dal pysg wna’n gaeth, - gan sugn
        A swyn ei thwyll – weniaeth;
        Un ddel, chwyrn, o ddwylaw chwaeth,
        A delw o hudoliaeth.’

Tybed a oes rhywun yn gwybod am englyn, neu hyd yn oed gywydd sy’n disgrifio pluen sgota? Os oes, beth am eu rhannu gyda ni?

Hefyd, tybed pwy oedd J. Christmas Williams? Does dim yn ‘Y Rgedegydd’ i ddweud lle’r oedd yn byw, beth oedd ei waith, nac un dim amdano. Fedr rhywun ein goleuo ynglyn ag awdur yr englyn?

Pwt o Atgof
Mewn rhifyn [o 2005] o ‘Rhamant Bro’ sef cylchgrawn Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, mae gan Keith O’Brien, Trawsfynydd, ysgrif ar ‘Hanes Llyn Trawsfynydd’. Adrodd y mae fel y boddwyd rhan o dir yr ardal a elwid yn ‘Gors Goch’ er mwyn creu y llyn. Yng nghorff ei ysgrif mae’n dweud hyn, ‘Byddai chwedlau sgotwrs di-ri yn bodoli am y pysgod anferth a drigai yn nyfnder pyllau y Gors Goch.’

Cyn creu y llyn bu Afon Prysor, ers cyn cof, yn dolennu ei llwybr drwy y Gors Goch cyn diflannu i lawr Ceunant Llennyrch. Dros y blynyddoedd cafniodd yr Afon Prysor byllau dyfnion a thywyll yn y mawndir. Yn y Gors Goch yr arferai trigolion Trawsfynydd a chodi mawn, hyn eto ers cyn cof, gan gludo beichiau ohono mewn cewyll i’w cartrefi. Dyna’r hyn a ddywedodd un o hen drigolion y Traws wrthyf.

Ond yr hyn a wnaeth darllen am y Gors Goch a phyllau dyfnion Afon Prysor ynddi i mi oedd fy atgoffa’n fyw iawn o rhywbeth a ddigwyddodd pan oeddwn i’n grwt yn Ysgol y Manod. (Yr hen Ysgol y Manod, wrth gwrs). Roedd hynny rywbryd yng nghanol y 1920au, cyn bo’r Gors Goch wedi diflannu o dan y dŵr.

Yn byw drws nesaf ond un i mam a nhad, yn y tŷ a elwir yn Llys Tegid yn Ffordd y Manod, yr oedd Owen Roberts a’i wraig, Gwen. Now Lord y gelwid ef ar lafar, a hynny am ei fod wedi bod yn gwneud gwaith meinar yn Chwarel y Lord am flynyddoedd. Dyna oedd enw-bob-dydd pobl yr ardal ar Chwarel Foty a Bowydd ers talwm.

Diddordeb pennaf Now Lord oedd pysgota, a physgota pry-genwair a wnai bron bob amser, boed yn yr afon neu yn y llyn. A doedd dim dwywaith amdani hi, yr oedd Now Lord yn gryn giamstar ar bysgota pry-genwair.

Now Lord yng nghwch Llyn Bach y Gamallt. Credir fod y llun wedi’i dynnu yn y 1920au cynnar.
Yng ngardd-gefn ei gartef yn Llys Tegid, yng nghysgod coeden gwsberis, roedd twmpath o bridd, digon diniwed yr olwg, wedi tyfu’n las drosto. O’r golwg yng nghanol y twmpath yr oedd casgen bowdwr fach o’r chwarel wedi’i chladdu a llechen gron ar ei gwyneb, ac yna clwt o dywarchen ar honno. Doedd yna mo’r awgrym lleiaf y tu allan o’r hyn a oedd o’r golwg yn y twmpath pridd. Yr adeg hono mewn casgenni bach y deuai y powdwr du i’r chwareli ar gyfer y gwaith o dynnu’r llechfaen o’i wely. Yn rhyw dri-chwarter lenwi y gasgen bach yr oedd migwyn, ac wedi ymgladdu yn hwnnw yr oedd rhai cannoedd o bryfaid genwair, yn gwau drwy’i gilydd. Felly, pan geid llif sydyn yn yr afon, neu pan godai awydd i fynd ar sgiawt i ryw lyn neu’i gilydd am sgodyn, roedd yna gyflenwad parod ar gael o hoff abwyd pysgota Now Lord.

Dyna a ddigwyddod drwy ddydd Sadwrn diwedd mis a dim gweithio’n Chwarel y Lord, pryd yr aeth Now Lord i Drawsfynydd ac i’r Gors Goch i bysgota’r Afon Prysor. Rhywbryd cyn swper y diwrnod hwnnw roeddwn i’n digwydd bod yn stwna gwneud rhywbeth neu’i gilydd o flaen tŷ mam a nhad pan ddaeth Gwen Roberts o’i thŷ, ac meddai wrthyf, gan fynd heibio imi, “Dos i weld y pysgod y mae Now wedi eu dal.”

Ar drot eis innau i Lys Tegid a thrwy’r drws a oedd yn llydan agored ac i’r gegin. Ar ganol y bwrdd yr oedd plât cig, y mwyaf a oedd yn y tŷ, yn eithaf sicr, ac arno ddau bysgodyn – brithyllod – yn llenwi’r plât, gyda’u pennau a’u cynffonnau dros ei ymylon.

Yn y gadair freichiau  wrth ochr y tân eisteddai Now Lord, ei wyneb main yn grychau fel y gwenai arnaf, a rhyw olau bodlon braf yn ei ddau lygaid tywyll, fel y cofiaf. Syllais innau’n geg agored ar y pysgod. Doeddwn i erioed yn fy mywyd wedi gweld rhai cymaint.

Ma hwna,” meddai Now Lord, wedi imi fod yn rhythu arnynt am ysbaid, gan gyfeirio at y mwyaf o’r ddau bysgodyn, “yn bum pwys a chwarter. Ac mae’r llall bron iawn yn bum pwys.

Gyda’r gwaith ar y gweill o greu llyn yn y Gors Goch yn mynd rhagddo, dal ar y cyfle a wnaeth Now Lord i roi ei bryfaid genwair yn rhai o byllau dyfnion Afon Prysor a oedd yno cyn bo’r cyfle i wneud hynny wedi darfod am byth. Ac ohonynt, denodd a bachodd, a chael i’r dorlan ac i dir sych y ddau larp o sgodyn a oedd ar fwrdd cegin Llys Tegid, ac a barodd i bawb a’u gwelodd i ddotio ac i ryfeddu at eu maint, eu graen a’u lliw.

Felly, fe oedd yna wir yn y ‘chwedlau sgotwrs di-ri’, y mae Keith O’Brien yn cyfeirio atynt yn ei hanes difyr am greu Llyn Trawsfynydd. Diolch iddo am godi rhyw bwt o atgof fel yna i’r wyneb.




6.4.15

Stiniog a'r Rhyfel Mawr- Newid Cymdeithasol

Vivian Parry Williams yn parhau'r gyfres sy'n cofnodi canmlwyddiant y rhyfel mawr. Ymddangosodd y darn yma'n wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 2014.

Daeth y gyflafan erchyll â newidiadau mawr i'r fro, fel i bob ardal arall trwy Brydain ac Ewrop. Mewn cymuned fel Blaenau Ffestiniog, gwelwyd newid mewn sawl ystyr. Gadawodd effaith gweld cymaint o'i dynion ifainc yn ymuno â'r fyddin ei farc ar ffordd o fyw arferol y plwyf.
 

Caewyd y rhan fwyaf o chwareli'r cylch dros gyfnod y rhyfel, oherwydd diffyg gweithwyr, a hefyd oherwydd diffyg archebion am y cynnyrch. Effeithiai hynny ar economi'r ardal gyfan, a chan fod nifer o ddynion ifainc yn gwasanaethu gyda'r lluoedd arfog, bu'n rhaid i lawer o deuluoedd orfod wynebu tlodi enbyd.

Er i'r Blaenau gael ei hystyried yn dref gymdeithasol, hyd yn oed yn y cyfnod hwnnw, nid hawdd oedd ceisio cynnal yr un gweithgareddau ag arfer, am resymau amlwg. Gohiriwyd a chanslwyd nifer o ddigwyddiadau diwylliannol a chymdeithasol, a oedd wedi bod yn rhan o fywyd y fro cyn y rhyfel. 

Effeithiwyd ar weithgareddau'r Seindorf Arian Frenhinol Oakeley, wrth i nifer o'r offerynwyr ymrestru â'r fyddin. Cafwyd ambell adroddiad i'r band gael 'benthyg' offerynwyr o fand Llan 'Stiniog, tra ar orymdaith recriwtio, neu achos tebyg, o dro i dro. 

Achosodd rhai o ymgyrchoedd recriwtio'r rhyfel ddrwgdeimlad ymysg ambell garfan o'r boblogaeth, wrth i rai dynion gael esgusodiad rhag gorfod ymrestru i'r fyddin. Wrth i bropaganda’r rhyfel greu ymdeimlad gwladgarol, yn yr ystyr Brydeinig, rhoddid pwyslais ar y trigolion i ddangos eu teyrngarwch i'w gwlad a'u brenin. Byddai elfen o gywilyddio'r rhai nad oeddynt wedi ymrestru yn rhan annatod o fywyd y cyfnod, a swyddogion recriwtio'n cael eu penodi o blith y werin-bobl i annog bechgyn ifainc i ymuno â'r fyddin. Yr argraff a geir, wrth ddarllen adroddiadau o ddigwyddiadau oedd yn ymwneud â'r rhyfel yn ardal 'Stiniog, fod mwyafrif y trigolion yn gefnogol i'r rhyfel.


Byddai'r holl ystrydebaeth ryfelgar a siaradwyd gan ffigurau cyhoeddus o lwyfannau'r dref wedi bod y ffactor tuag at drwytho'r werin-bobl â'r ysbryd hwnnw. Felly hefyd anogaeth pregethwyr, a oedd yn amlwg yn anwybyddu'r cyntaf o'r deg gorchymyn, yn galw ar fechgyn ifainc i ymrestru i ladd cyd-ddyn. Roedd y cyfan wedi ei gynllunio i gyflyru meddyliau'r bobl ei bod yn rhyfel gyfiawn.

Yr oedd colli oddeutu 300 o ddynion ifainc 'Stiniog a'r cylch ar feysydd y brwydro, yn golled enfawr yn nhermau diwylliannol ac ieithyddol i ardal mor Gymreig â Chymraeg a 'Stiniog. Lle bu cymaint o bwyslais ar grefydd, a mynychu lleoedd o addoli, gwelir gostyngiad graddol yn niferoedd aelodau'r capeli dros y blynyddoedd.  Priodolir hyn i ddadrithiad nifer o'r milwyr a fu'n rhan o'r rhyfel, a llawer ohonynt wedi colli ffydd wedi dychwelyd o'r gyflafan.


Ond er y newidiadau hynny, fe welwyd sawl achos o ysbryd cymunedol ar ei orau, wrth i bobl glosio at ei gilydd, fel ym mhob adeg o argyfwng. Mewn tref sy'n adnabyddus am ei chydweithio a'i chymwynasau, sefydlwyd nifer o gymdeithasau brawdgarol yn y Blaenau dros gyfnod y rhyfel. Cafwyd sawl enghraifft o grwpiau ac unigolion yn mynd ati i weu a gwnïo dillad ar gyfer milwyr a chlwyfedigion y rhyfel. Sefydlwyd canghennau newydd o'r Groes Goch ac Ambiwlans St Ioan yma, ynghyd â chymdeithasau elusengar eraill yn y plwyf.



[Pabi gan Lleucu Gwenllian]



4.4.15

O'r Archif - Atgofion Troad Canrif


Cyhoeddodd Cymdeithas Llafar Bro lyfr  'Pigion Llafar 1975-1999' er mwyn dathlu'r milflwyddiant. Mae'r erthygl isod yn un o'r 'pigion' hynny, yn trafod troad y ganrif cyn hynny. Ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Mawrth 1979.


Stiniog yn y ganrif ddiwethaf
Atgofion W. M. Jones, Prestatyn
Tuag adeg yr Eisteddfod Genedlaethol yn y Blaenau (1898) yr oeddwn yn byw yn 1 Stryd Dorfil, a chofiaf am y llu ceffylau yn tynnu coed a pholion trymion iawn i adeiladu’r tent mawr.  Fe’i codwyd lle mae’r Forum heddiw.

Credaf mai erbyn 7 o’r gloch y bore y byddai’r chwarelwyr yn mynd at eu gwaith, ac yn Y Sgwâr corn yr Oakeleys a glywem bob dydd.  Yn yr ysgol ‘Hogia’r Gors’ y gelwid ni, gan mai craig a chors fawn oedd lle mae’r Sgwâr heddiw.  Byddai corn yr Oakeleys yn canu dair gwaith bob awr – y gyntaf i ddweud y byddai saethu; yna'r saethu; a’r corn olaf i ddweud ei bod yn glir.

Adeg dod adref tua phump dyna olygfa hardd, megis gorymdaith – chwarelwyr yr Oakeley a’r Llechwedd yn llanw’r ffordd a’r orymdaith yn parhau am tua ugain munud neu well.  Roedd y mwyafrif ohonynt mewn trowsusau ffustion, côt ddu a het bowler; eraill mewn melfared – ond pawb ag esgidiau hoelion trwm.   Ambell i greigiwr â chap clustiau, a channwyll frwyn wedi’i stwffio i dwll yn y cap.  Ar ddiwrnod glawog gwelid aml i chwarelwr yn cario llechen o’r maint mwyaf o’i flaen er arbed gwlychu gormod ar ei odrau.  Roedd eraill â’u crysau yn agored a’r frest yn noeth er mwyn dangos mor ffit yr oeddynt.

Ar ‘dâl mawr’ byddai’r chwarelwyr yn setlo’u cownt pen mis ar y maes ger yr Hall.  Yno y cyfarfyddai y ddau bardner twll a’r ddau bardner injan.  Y diwrnod arbennig hwnnw byddai’r lawnt o flaen Siop yr Hall yn llawn o stondinau er teimtio’r chwarelwyr i wario.  Cof hefyd am y car chips cyntaf a ddaeth i’r Blaenau.  Eidalwr, wrth gwrs, oedd piau’r busnes a gosodai ei gert bob amser wrth lle mae Siop y Glorian heddiw.  O Siop y Glorian i lawr hyd at lle mae’r Orsaf Dân heddiw, stablau wyf yn gofio yno ac yn un o’r stablau yma y cedwid yr elor-freichiau drom.

Ar adegau neilltuol byddai ‘rialiti’ mawr – fel y Relief of Mafeking (Rhyfel y Boer), diwrnod Jiwbili y Frenhines Victoria a.a.y.b.  Llosgid casgen pitch ar ben y mynydd uwchben Blaenau, a byddai ffrwydriadau yn y chwareli a fireworks yn y dre.
Mr Dodd oedd Prifathro y County School, a chofiaf i blant yr ysgol honno adrodd weithiau:
Mr Dodd is very odd,
He goes to Church on Sunday
To pray to God
To give him a rod
To whip the boys on Monday.

Un tawel iawn oedd Mr Dodd, ac ar y Sul mynychai Gapel Calfaria lle chwaraeai’r organ.

Daw adeg y Diwygiad i gof hefyd – 1904-5 – a gorymdaith i lawr Church Street a chyfarfod wedyn yng Nghapel Brynbowydd.  Roedd y cyfarfod yn mynd ymlaen hyd at ddeg o’r gloch y nos; y math o gyfarfod oedd yn edrych ar ei ôl ei hun.  Byddai pobl yn mynd ymlaen i’r Sêt Fawr heb i neb eu cymell. Un peth od iawn i mi yr adeg honno oedd clywed Sais ar y llaw chwith yn y galeri yn gweddio yn Saesneg, ac yn gofyn i Dduw i ‘Bless the Welsh people.’

Yn ystod y cyfnod yma beiciodd cyfaill a minnau i gyfeiriad y Penrhyn, ac wrth Caerfali pwy ddaeth i’n cwrdd mewn horse and trap ond Evan Roberts, y Diwygiwr.  Nid oes gennyf gof o’r gyrrwr, ond arhosai Evan Roberts gyda Mr Ellis yn Penmount, Llan.  Tirfeddiannwr oedd Ellis ac ef oedd perchennog Chwarel Diffwys – neu o leiaf ran go helaeth ohoni.  Twrnai oedd wrth ei alwedigaeth.

Adeiladwyd Capel Maenofferen, y Church Hall, Capel Gwylfa a’r Neuadd Gynnull yn Llan yn y cyfnod yma.  Roedd y capeli’n orlawn a meinciau yn cael eu cario i mewn er mwyn cael lle i ragor o bobl – yn enwedig i gyfarfod pregethu.

Yr oedd y Band of Hope yn boblogaidd iawn yr adeg yma.  A dyna ichi ‘Y Demel’ ar ddydd Sadwrn yn Jeriwsalem.  Bu’r Capeli o fantais fawr i blant yr ardal.  Heblaw’r addysg Feiblaidd gaed, fe ddysgid cerddoriaeth, canu lleisiol, adrodd a sgwennu traethodau.

Bu perfformiad da iawn yng Nghapel Seion, Lord Street, o Gantata’r Adar (Joseph Parry).  Gwelais fedydd hefyd yn y Capel hwn, a’r gweinidog cyntaf a gofiaf yno yw’r Parch Cefni Jones.


2.4.15

Gŵyl y Glaniad

PATAGONIA 150. Cyfres achlysurol fydd yn ymddangos trwy'r flwyddyn, i nodi canrif a hanner y Cymry yn y Wladfa. Dyma erthygl gan W.Arvon Roberts, o rifyn Chwefror 2015.


Ar 28 Gorffennaf, 1865, glaniodd mintai fach ond dewr o Gymry gwladgarol o fewn tiriogaeth Patagonia. Yr oeddynt wedi cyfarfod â thrallodion a phrofedigaethau, ond nid gwŷr i gael eu digaloni oeddynt.

Wedi mordaith faith dros y tonnau gwynion, yn cael eu symbylu i ddal yng ngwyneb pob gwrthwynebiad, mwynhâd i’w hysbryd gwrolfrydig oedd cyrraedd yr hafan, a adnabyddwyd fel Porth Madryn ar ôl hynny, er anrhydedd i’r Barwn Love Jones Parry, Madryn, Llŷn; un a fu’n archwilio’r wlad yn 1863.

O’u blaen ymestynnai cyfandir o wastadeddau maith. Ysgydwai y gwair hir o flaen yr awel wrth iddynt gyflymu eu camrau i fwynhau gwleddoedd bras bwrdd y dyffryn. Nid oedd yn y llennyrch llonydd hynny fawr o ôl traed gwareiddiad, nid oedd distawrwydd y fro wedi ei thorri ers bore byd, ond gan waedd march cyhyrog yr Indiaid brodorol. Er iddi ymddangos yn dywyll i’r fintai, ymhen deuddeng mis gwelid hwy yn cael eu cynorthwyo gan ragluniaeth, ac yn cynnal y cyntaf o’r hyn a elwid ar ôl hynny yn Ŵyl y Glaniad.

Eleni y mae’n ganrif a hanner ers yr achlysur hwnnw. Am flynyddoedd lawer ar ôl hynny fe fu sawl man yng Nghymru yn dathlu Gŵyl y Glaniad yn flynyddol.

Gydag eithriad 1884 hyd at ddegawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg o leiaf bu gŵyr Ffestiniog yn cynnal y glaniad mewn cof yn ddi-dor. Cynhaliwyd Gŵyl y Glaniad 1885 ar raddfa ehangach na’r arfer a chafwyd presenoldeb gŵyr mwyaf blaenllaw yn Ffestiniog. Am ddau o’r gloch, 28 Gorffennaf, yn un o ystafelloedd Coco, Sant Dewi, cynhaliwyd pwyllgor o gefnogwyr y sefydliad gyda’r Prifathro Michael D. Jones, Y Bala, yn y gadair a’r Parch D. M. Lewis, Trawsfynydd, yn cofnodi’r gweithgareddau.

Dyma grynodeb o’r pwyllgor hwnnw:

1.    Cynigiodd  Robert Pugh, Tŷ Capel Calfaria, a’i eilio gan Mr Roberts, meddyg anifeiliaid, Wrecsam, fod y pwyllgor mewn cysylltiad â Gŵyl y Glaniad yn Ffestiniog, o’r farn y byddai’n ddoeth i Lewis Jones ymweld â Phwyllgor Undeb y Chwarelwyr, gyda golwg ar wneud trefniadau i gyfeirio ymfudwyr i’r Wladfa.

2.    Cynigiodd D. G. Williams Tanymarian, a’i eilio gan Edward Jones, Llwynygell, eu bod yn credu yn wyneb y llwyddiant a fu eisioes ar y Wladfa, ei fod yn amser i agor cymdogaethau newydd o fewn tiriogaeth y Camwy.

3.    Cynigiodd Lewis Jones (o’r Wladfa) a’i eilio gan D. Merfyn Lewis, eu bod o’r farn fod rheidrwydd mawr am Swyddfa Wladfaol yng Nghymru, ac yn y Wladfa.

4.    Cynigiodd R. Roberts, Wrecsam, a’i eilio gan Robert Jones, Manod House, Ffestiniog, eu bod yn cymhell ar y llywodraeth yn dymuno fod yna nawdd-dŷ cyfleus yn cael ei ddarparu ar gyfer ymfudwyr i’r Wladfa.

5.    Cynigiodd T. Griffiths, Bangor, a’i eilio gan Llwyd ap Iwan, Bala, eu bod yn dymuno galw sylw at yr angen a deimlwyd yn y Wladfa am ddiwydiant yn arbennig gweithdai gwlad.

6.    Cynigiodd Lewis Jones a’i eilio gan Llwyd ap Iwan fod y personau canlynol i’w penodi yn bwyllgor lleol, i weithredu yn y cysylltiadau gwladfaol: Meistri Robert Jones, Manod House; D. G. Williams, Tanymarian; Edward Jones, Llwynygell; Robert Pugh, Tŷ Capel Calfaria; Owen S. Jones, Pembroke House; E. Griffiths C.M. Glanypwll; R. Roberts, Wrysgan; John Hughes, Penygelli; G. Davies, Llanbedr; Asaph Collen, Francis Evans, Llan; O. Rowland Jones, Dorfil St; W. C. Williams, Beudymawr; William Thomas, Bethania; Owen Evans, Tanygrisiau; Griffith Jones, Penygelli.

Yn dilyn y pwyllgor mwynhawyd gwledd o ddanteithion yn yr un ystafell.

Nos Fawrth, 28 Gorffennaf, 1885, yn cyd-fynd â dathliad Gŵyl y Glaniad, cynhaliwyd darlith gan Hwfa Môn yng Nghapel Brynbowydd, ar ‘Y Dyn Ieuanc’, ac ychydig i ffwrdd o’r capel canai Lucas Williams ynghŷd â nifer o rianod o Gaerdydd, yn ystafelloedd yr Assembly; tra yr oedd Lewis Jones, yn Ysgoldy Jerusalem yn rhoi gwahanol ddisgrifiadau o’i Wladfa Gymreig, pryd y daeth nifer dda ynghŷd.