29.9.15

Rhod y Rhigymwr -Mwynder Maldwyn

Yn ogystal ag eleni a 2003, bu'r eisteddfod Genedlaethol ym Maldwyn hanner can mlynedd yn ôl hefyd. Yn rhifyn Gorffennaf, roedd Iwan Morgan yn trafod rhai o gyfansoddiadau'r ŵyl honno.

Wrth baratoi’r golofn, mae ‘Cyfansoddiadau a Beirniadaethau Maldwyn 1965’ o’m blaen. Testun awdl y gadair oedd ‘Yr Ymchwil’, a’r beirniaid oedd y ddau frawd - Geraint ac Euros Bowen, a Gwilym R. Tilsley. Roedd y tri o’r farn fod tair awdl o’r  un-ar-bymtheg a anfonwyd i’r gystadleuaeth yn cyrraedd y brig o ran ‘addewid.’ Roedd Geraint yn ‘siomedig’ nad oedd yr un o’r awdlau addawol hynny’n ei argyhoeddi’n llwyr o’r safon a ddisgwylid yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Ond ‘wedi ystyried yn fanwl holl agweddau’r grefft o farddoni’n gynganeddol i lunio cerdd ar destun gosodedig,’ ffafriodd awdl ‘Cil Dydd.’

Yn awdl ‘Manya’ y gwelodd Euros ‘y profiad o ymchwil,’ ynghyd â’i ‘seicoleg, ei foesoldeb, ei angerdd a’i amrywiaeth.

Noda Tilsli mai ‘Cilmorcwm’ ydy’r ‘bardd mwyaf hudolus ei ddawn yn y gystadleuaeth’ a’r ‘cynganeddwr hyfrytaf ei drawiad.’ Wedi dweud hynny, teimla fod ‘awyrgylch dieithr hud a lledrith’ awdl ‘Cil Dydd’ yn ymdrin ag ymchwil dyn am ‘ystyr bywyd.’

Y bardd a gadeiriwyd oedd ‘Cil Dydd’ – sef, W.D.Williams, Y Bermo (1900-85). Ymchwil gwyddonwyr i ddirgelwch ogofau Lascaux, yn y Dordogne yng nghanolbarth Ffrainc oedd pwnc ei awdl. Roedd ‘W.D.’ yn 65 oed, ac wedi dod yn agos i’r gadair ar fwy nag un achlysur cyn hynny.

Dau fardd tipyn iau oedd y rhai eraill yr ystyriwyd eu hawdlau ar frig y gystadleuaeth. Roedd un ohonynt i ennill y gadair yn y flwyddyn ganlynol yn Aberafan, a’r llall ymhen blwyddyn wedyn, yn Y Bala. Emrys Roberts – ‘Emrys Deudraeth’ (1929-2012) oedd ‘Manya’ – a ffafriwyd gan Euros. Dilyn cofiant Marie Curie, a dreuliodd ei hoes mewn ymchwil wyddonol i briodoleddau radiwm a wnaeth. Yn Y Bala ym 1967, ei awdl i’r ‘Gwyddonydd’ gipiodd y wobr.

‘Cilmorcwm’ oedd Dic Jones – ‘Dic yr Hendre’ (1934-2009). Effaith yr ymchwil wyddonol ar gyrion Bae Ceredigion oedd y pwnc – ‘fel y mae’n creu arwswyd a dinistr yn Aber-porth’ ac yn ‘creu gobaith a bywyd newydd yng Ngogerddan.’ Ymhen y flwyddyn, ym Mhrifwyl Aberafan, lluniodd yr un bardd gampwaith a ystyrir yn un o awdlau mwyaf cofiadwy’r ganrif, sef, ‘Cynhaeaf.’

Wrth bori ymhellach yn y gyfrol o weithiau buddugol Maldwyn hanner canrif union yn ôl, sylwais mai’r un a ddaeth i’r brig am gyfansoddi ‘Darn i Gôr Adrodd’ oedd E. Wilson Jones, Dinbych. ‘Yn Rhydd’ oedd testun ei gerdd benrhydd, a cheir ynddi ddisgrifiad dramatig o yrru roced i’r gofod yn America, ac yna darlun byw o’r helynt rhwng y du a’r gwyn yn yr un wlad. Yn ôl y beirniad, Gwilym R. Jones, ceir yma ‘ddychanwr medrus’ a all ‘liwio’n greulon â geiriau.’ Barnodd y gellid cyflwyno’r gerdd yn rymus gan gôr adrodd, ac y gellid peri ‘i gynulleidfa deimlo i’r byw ias y gwewyr’ a gynhyrfai filiynau o bobl ledled y byd yn yr oes oedd ohoni.

Un o blant y Manod oedd y bardd a gipiodd y wobr - Elwyn Wilson Jones. Yn Haf 1965, symudodd o Dan-y-fron i fod yn brifathro Ysgol Rhewl, Rhuthun, a chafodd Alwena’r wraig y fraint o’i gael yn athro arni’n ystod ei blwyddyn olaf yno. Ymhen rhai blynyddoedd, apwyntiwyd ef yn brifathro Ysgol Frongoch, Dinbych.
Trist yw cofnodi marwolaeth Elwyn Wilson Jones ar y 13eg o Fehefin eleni, yn 86 mlwydd oed. Bu farw’n ei gartref yn Rhuthun. Mae llawer o drigolion dalgylch ‘Llafar Bro’ yn ei gofio, a’n dymuniad ydy anfon ein cydymdeimlad dwysaf at Bronwen, ei briod, ac at ei bedwar mab a’u teuluoedd.

------------------------------
Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar y ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Celf gan Lleucu Gwenllian
 

27.9.15

Gwynfyd -crwydro

Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro. Ond y tro hwn, ddim o'r archif, ond o rifyn Medi 2015.

Fuodd hi fawr o haf naddo. Er nad yn braf a chynnes, mi gawson ni ddigon o ddyddiau sych i fedru crwydro rhai o lwybrau’r fro. Mi fues i’n ail-droedio rhai llwybrau, a dilyn ambell i drywydd newydd hefyd, a chael amser wrth fy modd bob tro. Mae’n hawdd meddwl bod angen neidio yn y car i fynd am dro i rywle arall, ond mae amrywiaeth anhygoel o deithiau hir a byr yn cychwyn o ddrws y tŷ.

Mae Cwmbowydd yn cynnig sawl dewis i’r cerddwr, ac wrth ddilyn fy nhrwyn efo dwy o’r genod ganol Awst, mi gawsom ni fwynhau cyfoeth o flodau gwyllt mewn ardaloedd gwlyb wrth droed Cefn Trwsgl: tegeirian y rhos a llafn y bladur yn creu carped brith o biws a melyn, efo tamaid y cythraul ac amrywiaeth o fwsoglau yn glytwaith o wyrdd, melyn a choch.

Ymlaen â ni i’r ffordd fawr yng ngwaelod allt Dolwen, croesi’r afon, a throi ‘nôl i gyfeiriad y Blaenau heibio Llennyrch Moch, a gweld planhigion rhyfeddol chwys yr haul –sundew yn Saesneg- ar gors fach Neuadd Ddu, efo’u dail gludiog i ddal pryfaid a chael cynhaliaeth mewn lle gwlyb, sur a di-faeth. Eistedd yno am ychydig i wylio gweision neidr, yn hedfan ‘nôl a ‘mlaen dros y siglen yn hela’u tamaid. Gwaëll ddu (black darter) oedd yr unig rai inni weld y diwrnod hwnnw, gwas neidr sy’n fodlon ei fyd mewn pyllau bach yn ucheldir Gwynedd. Mi fu’n haf sâl iawn am weision neidr ar y cyfan, gwaetha’r modd.

Y Fechan yn astudio gwäell ddu fenywaidd. Llun PW.
bwrned 5 smotyn


O’r fan hyn gall rywun ddewis llwybrau i gyfeiriad Tyddyn Gwyn, neu heibio’r Neuadd Ddu a dilyn y rheilffordd, i lawr i Ffordd Cwmbowydd, neu i Benygwndwn.

Wrth gornel isa’r fynwent, mi fuon ni’n gwylio pedwar math o löyn byw yn hel neithdar o’r blodau, yn ogystal â’r gwyfynnod bwrned hardd du-a-coch sy’n hedfan yn ystod y dydd, yn wahanol i gymaint o’n moths eraill ni.

Mae sgrechian a gwibio’r gwennoliaid duon wedi peidio ers iddynt adael am wres Affrica yn wythnos cyntaf Awst, ac mae’n rhyfedd meddwl na fydd cywion eleni’n cyffwrdd tir eto nes y don’ nhw’n ôl yma i fagu cywion eu hunain mewn dwy neu dair blynedd! Adar rhyfeddol; ymysg yr olaf o’r adar mudol i gyrraedd Cymru, a’r cyntaf i adael. Mae’r rhain yn byw bywyd cyflym iawn.  Dwi’n edrych ymlaen at ddyddiau hirfelyn tesog y flwyddyn nesa i gael eu croesawu’n ôl.

Er gwaetha’r enw, tydi’r gwennoliaid duon ddim yn perthyn i’r wennol gyffredin o gwbl. Mae’r rhain yn dal i’w gweld ym mis Medi ond buan iawn yr ân’ nhw hefyd.

Tra’n crwydro ar ddiwrnod arall efo’r merched, roedd gwennoliaid yn gwmni i ni wrth iddynt hela’n isel dros domennydd chwarel Maenofferen. Roedd hi’n sych pan oedden ni’n cychwyn, gan gymryd y dyn tywydd wrth ei air.

Cerdded heibio’r Fuches Wen ac i ben allt Hafod Ruffydd. Oddi yno i ben y domen ac ymlaen i Faenofferen, a chyfarfod gwaelod y cwmwl wrth ddringo’n uwch, a chael ein hunain mewn niwl dopyn yn fuan iawn. Un funud yn gweld y dref oddi tanom, ac wedyn, gweld dim. Roedd hi fel cerdded trwy ddrws i ystafell arall a’r llenni wedi cau.


Ymhen dim daeth i dywallt y glaw, a fflachio mellt, ac mi fuon ni’n rhedeg a chwerthin bob yn ail, gan gyrraedd adref yn wlyb at ein crwyn. Ond wedi cael pnawn i’w gofio.

Waeth be fo’r tywydd, mae llwybrau Stiniog yn werth eu dilyn. Cewch weld archaeoleg a hanes, bywyd gwyllt, a chelf a diwylliant, i gyd mewn cwta awr o grwydro.

Mi ges i nifer o ddyddiau cofiadwy cyn gorfod dychwelyd i’r gwaith ar ddiwedd haf na fu. Gwyn fy myd.
-------------------------------------------

Ôl-nodyn. Ar ôl i'r uchod ymddangos yn Llafar Bro, ges i neges gan y swyddog hysbysebion yn dweud y dylia pob naturiaethwr gwerth ei halen wybod bod tywydd gwael ar ei ffordd pan mae gwennoliaid yn hedfan yn isel, ac y dyliwn roi mwy o goel yn arwyddion natur yn hytrach na choelio dynion tywydd! Gwir y gair, diolch Gwil!
-------------------------------------------

Awdur cyfres Gwynfyd ydi Paul Williams. Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

25.9.15

Llyfr Taith Nem -'crwydro oedd fy ngwendid'

Detholiad arall o Lyfr Taith Nem yn adrodd ei anturiaethau tra 'ar dramp' yng Ngogledd America ddechrau'r ganrif ddwytha'. 

Cyfnod y Symud Buan

O Ilion troais i Detroit, Michigan, rhyw 800 o filldiroedd i'r gorllewin, gerllaw Rhaiadr Niagara. Yr oedd digon o waith i'w gael yno, a chyflog da, ond yr oedd yr hen wanc crwydrol yn drech na mi unwaith yn rhagor, a phenderfynnodd cyfaill a minnau deithio i Dalaith Wyoming, tua mil o filldiroedd i'r gorllewin.

Cyrhaedasom le o'r enw Clearmont. Sôn am anialwch Berseba, nid oedd yno dŷ nac unrhyw adeilad, dim ond milltiroedd o wlad eang o bob tu. Ond o'r diwedd daeth Stage Coach dros y gorwel, ac ni fu dau erioed mor falch o glywed carnau meirch yn troedio. Mynodd y gyrrwr i ni dalu am ein taith cyn cychwyn, rhag i ddynion drwg ddal y cerbyd i fyny a'n lladd! Daeth ei eiriau a rhyw awel oer drosom, ond nid oedd dim i'w wneud ond esgyn i'r cerbyd.

Cawsom siwrne weddol gyfforddus ar wahan i ambell glais ar ran arbennig o'n cyrff. Cyrhaeddasom bentref o'r enw Buffalo a dyna'r tŷ cyntaf i ni weld.

Gan ei bod yn amser cneifio, cawsom waith ar ein hunion. Gwaith 'rangler' i mi a gwaith ‘fflonci’ i Wil Bach, Delefan, fy nghyfaill. Yr oedd tua 15 mil o ddefaid i'w gwylio, a deuai'r bugeiliaid a hwy i mewn yn ystod y nos, yn barod erbyn y bore. Yr oedd gan pob cneifiwr ei le ei hun, ac yr oeddwn i yn gweinyddu ar dri ohonynt. Gallasai cneifiwr da gneifio dau gant o ddefaid mewn diwrnod, a chawsant 4½d yr un am y gwaith. Yr oedd y cneifiwr araf yn gwneud 100 y dydd. Felly yr oeddwn yn bur brysur tra wrth y gwaith. Yr oedd hefyd tua 2000 o ŵyn bach i dorri arnynt, a'r hen drefn oedd defnyddio danedd i wneud y gwaith hwnnw. Gwerth croniclo bod y cyflogau yn gyflogau undebol, ac yr oedd yn rhaid ymuno â'r undeb ar unwaith neu buasai'r cneifwyr eraill yn gwrthod cario ymlaen. Y flwyddyn oedd 1910.

Wedi i'r gwaith ddarfod, rhaid oedd i fy nghyfaill a minnau symud i chwilio am waith arall. Cludwyd ni i orsaf rhyw 30 milldir i ffwrdd, drwy yr anialwch, ac aethom ar y trên i Denver, ac yna i Colorado Springs, ac oddi yno i le o'r enw Ouray. Pentref bychan oedd hwn ac yn atdyniad i fwyngloddwyr. Yr oedd yno weithydd haearn, plwm ac arian. Ar ôl cerdded o chwech y bore hyd hanner dydd, cawsom waith mewn mwynglawdd yn dwyn yr enw Revenue Ore Mine. Yr oedd amryw o Gymry yn gweithio yno: rhai o Brynrefail, Dolyddelen a Stiniog. Yr oedd y gwaith yn galed, a rhaid oedd gweithio saith diwrnod bob wythnos, am ddwy ddoler y dydd. Blinasom ar y gwaith caled ac aethom yn ôl i Denver. Yr oedd mis yn fwy na digon i ni ein dau.

Yn Denver cawsom waith i dorri sylfaeni i adeiladau newydd y ddinas. Ond nid oedd y gwaith hwn wrth ein bodd chwaith, felly symudais i Chicago i weithio gyda chwmni Marshall Field, ac er fod y gwaith yn ddymunol, a'r addewid yn dda, ychydig fu fy arhosiad yno, a chefais waith yn fuan fel 'Baggage Man' ar rei1ffordd y Burlington Quincy. Dylaswn fod yn hapus yn Chicago gan fod pedair eglwys Gymraeg yno ar y pryd, ond yn anffodus nid oeddwn fawr o grefyddwr. Pe taswn wedi bod, hwyrach buasai fy mywyd yn fwy sefydlog, ond fel y dywedais, yr hen wanc grwydrol oedd fy ngwendid.

Fel mater o ffaith cefais waith mewn 15 o wahanol ffatrioedd yn Detroit, ac wedyn yn Eddystone, a Chester, PA, ac hefyd mewn iard adeiladu llongau. Oddiyno i Wilmington Delaware, a llwyddo i gael gwaith fel ffitar mewn iard longau. Yr oedd hwn yn waith wrth fy modd, a bum uno am bum mlynedd, yr oedd y cyflog yn dda.

Pam mae ambell un yn methu setlo i lawr yn unman, ac eraill na symudant o fro eu geni?
Tybed mai rhyw drefn fawr sydd yn rheoli dyn? Fodd bynnag, plygu glin i'r llais wnes, a symud tua fy antur fwyaf yn fy holl deithiau.

Cyn dechrau ar y stori, rhaid rhybuddio y darllenydd bod yr antur wedi profi yn drychinebus i mi ac i eraill oedd gyda mi...

-------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 1998. Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.

23.9.15

Peldroed. 1950-51

Chweched ran y gyfres am 'hanes y bêldroed yn y Blaenau'.

"O hyn ymlaen", meddai Vivian Parry Williams, wrth i'r bennod yma ymddangos yn Llafar Bro yn rhifyn Chwefror 2005, "bydd  adroddiadau manwl Ernest Jones o hanes timau pêl-droed y Blaenau [yn ymddangos fesul tymor] o 1950-51 hyd at dymor olaf y clwb yn 1985-86.  Dyfynnir yn gyfan, air-am-air o gofnodion Ernest".

1950-51: 
Tymor tîm Rod Gilmour oedd hwn.  Tymor Meirion Roberts, sgoriwr awchus o'r Rhyl.  Tymor y brodyr Eddie a Cyril Cole, Wrecsam.  Chwaraeodd Gilmour ymhob un o'r 46 gemau, a sgoriodd Meirion Roberts 52 o weithiau.  Yr oedd wrth ei fodd cyfarfod y bêl fel y deuai oddi wrth yr asgellwyr chwim, Bryn Jones a Billy Bagnell.  Sgoriwyd 122 gôl mewn 46 gêm.

Cyril Jones, Rod Gilmour ac Ellis Jones oedd yn rheoli canol y cae i'r Blaenau, a'r mewnwyr oedd Albert Shepherd a Paddy Cavanagh.  Alan Riley oedd yn y gôl, gyda Eddie Cole a Jack Griffiths yn gefnwyr.  Daeth Cyril Cole i'r tîm yn ddiweddarach.  Yn absenoldeb Riley bu David Neville Davies, Trawsfynydd, yn cadw gôl.  Bechgyn lleol eraill a fu yn y tîm o dro i dro oedd Ronnie Jones, Gwyn Morgans, David W.Thomas, William Jones, Robert Evan Jones, Eric Rough a Billy Parry.

Aeth y tîm dros Glawdd Offa yn Rhagfyr i wynebu Croesoswallt mewn gêm Cwpan Cymru.  Roedd hi'n dywydd gaeafol iawn ac ni allodd cefnogwyr selog fynd yno.  Galwyd am John Arthur Jones i chwarae, ac yr oedd un arall lleol yn y tîm hefyd, William Jones. Drwy groen eu dannedd yr enillodd Croesoswallt 3-2.

Yn syth ar ôl y gêm honno roedd yn amser i fynd i Borthmadog i chwarae ar Ddydd Nadolig ac yr oedd amryw o fylchau yn y tîm - digwyddai rhyw anffawd neu gilydd i'r tîm yn aml iawn pan fyddai angen fod gryfaf yn erbyn yr 'hen elynion', Porthmadog, ac ar Nadolig 1950 yr oedd Cyril Cole a Shepherd yn absennol ac fe alwyd am Robert Evan Jones ac Ernest Williams, ac wrth gwrs, Porthmadog a orfu, 3-0.

Byddai gemau Nadolig yn erbyn Porthmadog yn draddodiadol gynhyrfus ac yr oedd hi bron yn arferol i'r gemau fod yn hwyr yn cychwyn,  Cofiaf un achlysur pan oedd y dyrfa yn difyrru eu hunain drwy ganu dan arweiniad y tenor mwyn, Edgar Williams.  Tenor adnabyddus arall a fynychai y seiadau hynny ar y Traeth oedd Arthur Williams, Talsarnau, ac nid wyf yn siwr a ymgymrodd ef â'r arwain ar un achlysur pan oedd Stiniog yn hwyr yn cyrraedd.

Ronnie Jones, bachgen lleol a sgoriodd ganfed gôl y Blaenau yn 1950-51 mewn gêm yn ebyn Caernarfon yn Ebrill 1951.  Cyfarfu Blaenau a Phort wyth gwaith yn ystod 1950-51 gyda'r Blaenau yn ennill deirgwaith, Porthmadog ddwywaith, a thair yn gyfartal.  Roedd canlyniad felly yn amheuthun i'r Blaenau yn erbyn y Port ond fe gawn sylwi ar yr ystadegau yn nes ymlaen.

Ym 1950-51 cyfarfu'r timau mewn tair cystadleuaeth cwpan.  Er sgorio 79 mewn gemau Cynghrair Glannau y Gogledd ni allodd Stiniog ddringo yn uwch na'r bumed safle erbyn diwedd y tymor.  Yn erbyn Pwllheli y gwnaethant waelaf, ac yr oedd y Rhyl yn fwgan iddynt hefyd.

Mae'n werth nodi y clybiau oedd yn y Gynghrair ym 1950-51: Bangor, Bethesda, Caernarfon, Conwy, Bae Colwyn, Fflint, Caergybi, Cyffordd Llandudno, Llanrwst, Llandudno, Penmaenmawr, Porthmadog, Pwllheli, Rhyl, Treffynnon, Stiniog.

-------------------

Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar ddolen 'Hanes y bêldroed yn y Blaenau', isod neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.

 


21.9.15

Pobl y Cwm- bywyd a bwyd

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.   Rhan 5 o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.

Cyn i mi gyrhaedd llawn fy neng mlwydd oed rwyn cofio gweld tair arch yn mynd o aelwyd Bron Goronwy. Y cyntaf oedd yr ieuengaf o'r plant, geneth fach dri mis oed. Cofiaf yn iawn i mi ei gweld  yn ei harch fach a gown gwyn amdani, ac adnod ar gerdyn yn ei llaw 'Gadewch i blant bychain ddyfod ataf Fi'. Un arall oedd John fy mrawd, bu farw trwy ddamwain pan yn un-ar-ddeg oed. Cofiaf y geiriau oedd ar caead ei arch:
'O dof yn waglaw at y Groes
Glynaf wrthi trwy fy oes
'.
A'r drydydd oedd fy anwyl Fam fy hunan. Ffarweliodd â ni yn wraig ifanc 43 mlwydd oed, gan adael priod ac wyth o blant ar ei hôl, a pedwar wedi ei rhagflaenu. Diwrnod du a thrist a digalon oedd y diwrnod hwnw a'r colled yn fawr, er nad oeddwn i ar y pryd yn sylweddoli hyny, ond gwelais ei heisiau laweroedd o weithiau ar ôl hyny.

Ie, 'cledd â min yw claddu mam'. Er hyn i gid, lle i ddiolch sydd genyf. Gofalodd Tad yr amddifad 'am un i fod yn Dad a Mam i ni', ac mi fu fy nhad felly, yn wir ystyr y gair yn dad ac yn fam i'w blant. Wrth edrych yn ôl heddyw i'r blynyddoedd pell hyny, rwyf yn sylweddoli y fath gyfrifoldeb ddaeth i ran fy nhad yn ddyn ifanc 44 oedd, yr aberth, a'r cysgod, a'r gofal a fu ganddo drosom fel plant ieuanc. Do cafodd fy nhad nerth y Nef i fynd yn mlaen trwy ras a chariad Duw yn Iesu Grist.

Ffermio oedd fy nhad y pryd hyny, ac yn gweithio yn y chwarel er mwyn cael y ddau ben llinyn ynghyd i fagu ei griw. Fy chwaer hynaf 21 oed gymerodd y cyfrifoldeb cynta i gadw ty i nhad, ac edrych ar ein holau ni fel plant, ond bwlch go anodd i'w lenwi oedd lle mam i ni i gid. Ond oedd rhaid mynd yn mlaen i'r tywyllwch eithaf.

Yr oeddem yn byw ar ffarm, felly cawsom ein magu ar ddigon o fwyd plaen, a digon o awyr iach. Dim moethau, ond dillad cynes, a rhai wedi ei patchio rhan amla. Gan ein bod yn corddi, byddai digon o fenyn fresh, llaeth a llefrith ac wyau i ni, a cig mochyn wrth ben y llawr, a beef wedi ei biclo i wneyd potes a lopscows. Ambell i iâr, sgwarnog a gwningen, ac ambell i growsyn a hwyaden wyllt.

Ar ddiwedd yr wythnos y byddem yn cael cig ffresh o le cigydd, a phen dafad ar Iau, a'r galon. Dyna wledd i ni. Gwneyd y bara cartre a bara ceirch a torth felen ac ambell i torth frith. Digon o datws a moron a sweeds trwy'r flwyddyn - yn aml berwi tatws trwy crwyn, a'i tywallt i ddesgl ar ganol y bwrdd, am y cynta i ruthro iddynt, hefo dwylaw a rheini yn boeth a cig mochyn a llaeth enwyn hefo nhw.

Y Cyfnod Rhwng Deg ac Ugain Oed

Cyfnod pwysig a phryderus, ie, a pheryglus hefyd i bob bachgen a geneth yw'r arddegau. Roedd yn rhaid i mi fel llawer un arall deithio ffordd hon, heb gyngor mam, ei gofal a'i chysgod a'i chariad yn fwy na dim. Ac er i mi yn aml syrthio i laid a baw temtasiwn, cefais Dad yr amddifad yn noddfa ac yn borth i mi yn mhob cyfyngder, ac ni bu arnaf eisiau dim.

Roedd crwydro mynyddoedd a'r ffriddoedd a'r caeau wrth fy modd ac yr oeddwn yn gwybod am bob llyn, afon a nant a pistyll yn y gylch. Byddem fel plant i gid yn hoff o anifeiliaid. Roedd gan bob un o honom ei hoff anifail, y ci, y gath, y gaseg winia, y fuwch lonydd a'r oen swgi, ac ambell i iar mor ddof, os gwelai ddrws y bwtri yn agored doi i'r fasged ddillad i ddodwy wy, a dyna hefyd gyfle yr hen ddafad ddrwg i weld y ddesgl datws o dan y fainc, a dyna i chwi llanast a difrod. Ond chware teg iddynt, yr oeddynt yn gyfeillion mawr i ni plant.

Yr oeddem hefyd yn ffrindiau mawr hefo mochyn. Lawer i bnawn poeth pan fydda mochyn yn y lawnt byddem ni yn ei grafu a'i gosi nes y gorweddai yn swp ar lawr ac yn estyn ei goesau ir haul a ninau ar ol hyny yn ei olchi hefo dwr sebon. Yntau yn rhochian ac yn rhochian, ac yn gwneyd rhyw lygad bach hanner cau arnom i ddiolch yn fawr i ni. Rhyfedd fel mae dyn ac anifail yn gallu cymeryd at eu gilydd os byddwch garedig wrth y creadur.
--------------------------


Gallwch ddilyn y gyfres gyfa' trwy glicio ar y ddolen 'Pobl y Cwm' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


[Celf gan Lleucu Gwenllian]

 

19.9.15

ATGOFION Y SEINDORF

Dyma erthygl gan Glyn Parry, o atgofion personol a hanesion Seindorf yr Oakeley.

Hel atgofion
Diddorol oedd gweld llun recriwts y Band yn rhifyn Gorffennaf [h.y. Gorffennaf 2005- gweler isod, Gol.].  Daw ag atgofion lu i mi. Tynnwyd y llun ychydig cyn diwedd y rhyfel.  Yr oeddwn wedi cael fy ‘ngalw i fyny’ i ymuno â’r Rifle Brigade yn eu pencadlys yn Winchester, ac i fynd y diwrnod canlynol.  Euthum a’m Cornet yn ôl i Mr Dafydd Morgan.  “Tyrd efo fi a Wil Solo Horn i ti gael tynnu dy lun efo’r ricriwts, chei di ddim cyfle eto”.

Yn ôl y llun, rwy’n cael fy adnabod fel “perthynas i Harry Garn”.  Brawd fy mam oedd Harry ac, i mi, yn gymeriad hoffus, yn ddarllenwr, yn fethodus i’r carn; yn ddiddorol a chanddo ddychymyg byw.  Efallai bod dipyn bach o “Walter Mitty” ynddo hefyd!

Ond mor wahanol i mi.

Idwal jones, Llanrwst (Pencader bryd hynny) yn pregethu ar “Cofiwch wraig Lot”.  Dywedodd mewn geiriau tebyg mai hen “wlanan” oedd hi yn cael ei hadnabod wrth enw ei gŵr.  Doedd ganddi ddim enw ei hun.  Ond cofiwch, i gysuro y chwiorydd yn y gynulleidfa, rwy’n cofio ambell i hen “gadach” o ddyn yn cael ei adnabod wrth enw ei wraig hefyd!

Ac i lawer, “Gŵr Mary” ydwyf i.

Ond beth am y Band?
Ymunais â’r Band (B fawr cofiwch) ddiwedd haf 1938.  Dim cyfarwyddyd. Cornet yn fy llaw.  Chwythiad i gael rhyw fath o nodyn ohono.  Darn o bapur gyda’r ‘scales’ arno, yn natural, sharps a fflats a’r ‘fingering’ wedi ei nodi 1- 2- 3.   “Dysga Rheina”... Ac i ffwrdd a fi i wneud fy ngwaith cartref.  Cerdded trwy goed Cwmbowydd i’r Manod.  Y cês bach du a’r corn yn fy llaw, yn goblyn o jarff, a chyn falched â Jingo!

Ar ôl cael crap go lew, cael  ambell i ddarn i ymarfer fy nawn.  “The bluebells of Scotland” oedd un ohonynt.

Mynd i’r cwt, y Bandroom, a gweld llythyr yn rhoi’r hawl i ddefnyddio’r gair “Royal”.  Hwnnw wedi ei fframio a’i osod ar y pared ar y chwith.  Mawreddog!

Cael fy rhoi yng ngofal yr annwyl Bob Roberts gyda’r second cornets.  Dyna i chi ŵr bonheddig, cwrtais a diymhongar.  Cefais drafferth cyfri’r ‘pauses’ a phryd i ail gychwyn.  Gyda’r ‘afterbeats’ hefyd.  Ond Bob yn ei ffordd hamddenol a thawel yn fy rhoi ar ben ffordd.  Ymhen amser cael dyrchafiad at Alec Llan i chwarae Solo Cornet a cholli cwmni Bob.

Galwyd Bob i’r Llynges, heb fedru nofio’r un strôc medda fo.  Bu drwy’r ‘Battle of Java Sea’ ddiwedd 1941 pan suddwyd y “Prince of Wales” a’r “Repulse” gan y Japaneaid ond fe’i arbedwyd .  Coffa da amdano.

Dyma enwau rhai o hogia’r Band, fel y cofiaf, ddechrau’r rhyfel.
Yr arweinydd William Williams (Wil bach Band) a’i fab hynaf Alec Llan, Robin Gwynant, Bob Roberts, Herbert Roberts, Steven Griffiths, Wil Edwards, Johnnie Rhiw (Shein), Tom Owen Llan, Dafydd, Bob a Huw Morgan, Gwilym Brynmor, Huw Dic, Dic Efflat, Eryl Jones a minnau.
Ac, wrth gwrs, heb anghofio’r drymar, pan oedd angen, Tom Hughes y Comiwnydd mawr o’r Llan.  Bu Tom yn gweithio yn mhyllau glo’r Maerdy (Moscow Fach) a’r creithiau gleision i’w gweld ar ei dalcen a’i drwyn.  Yno, mae’n debyg, y bu’n ymarfer ei ddawn!

Ymhellach ymlaen a phethau yn galed a thenau arnom, deuai y brodyr brwdfrydig o Benrhyndeudraeth atom i rhoi hwb i ni sef Albert a Handel.

Cael hwyl a’n dwrdio hefyd tra’n ymarfer.  Ambell i ddarn yn mynd ffwl pelt ac yn gorffen yn sydyn a dramatig ac ambell i un diniwed fel fi, yn difetha’r cwbl drwy roi nodyn cras ac unig ychwanegol ar y diwedd!  Dro arall y Band yn llusgo ac yn “slyrio”.  “Da chi hogia bach, triwch symud efo’ch gilydd.  Mae gennych chi glystiau!”  Wedyn plygu a churo a chrafu coes ei stand a gweiddi “Band Penmachno, Band Penmachno”.  Beth bynnag oedd hynny yn ei olygu.

Gan Wil Bach Band oedd y cornet awdurdodol ac i’r dim i’r ‘marches’ a’r darnau ‘forte’ cyflym.  Credaf iddo gael ei alw weithiau gan fandiau mawr o Loegr i’w cynorthwyo.  Ond gan Alec bach oedd y ‘tone’ hyfryd a swynol.  Alec oedd meistr y cadenza.

Cofiaf, un gyda’r nos glos, ymarfer yn y Band Stand yn y Parc. Ambell dro mynd allan i’r stryd ac aros yma ac acw.  I beth, gofynnwch?  Y Band ddi-grant yn gorfod mynd i gardota.
Chwarae y tu allan i gapel Tabernacl.  Nid wy’n cofio beth oedd yr achlysur: i gymanfa neu i gynhebrwng, tybed?  Emynau y rhan fwyaf ond dechrau a diweddu gyda’r “Deep Harmony”.  A thro arall o flaen yr Highgate yn Nhrawsfynydd.  Eto, at ba achos, nid wyf yn cofio.
Ac yn gweu drwy’r cwbl oedd y Cymanfaoedd, a dawnsfeydd yn yr Hall a’r parêds.

Cofiaf, y tro cyntaf i mi, Gymanfa Ysgolion Sul y Methodistiaid ddechrau Mai.  ‘Roeddwn yn rhy fach i gael iwnifform ond cefais gap pig lliwgar y Band.  Efallai bod gennyf ben mawr yr adeg honno hefyd!  Onid oedd gennyf reswm digonol:  Aelod o’r Band!
Cerdded heibio Capel Gwylfa am y Blaenau, y genethod yn eu hetiau gwellt a’u ffrogiau newydd.  Yr hogiau, fel finnau, mewn siwtiau a throwsusau bach.  Pob un yn disgwyl am y lori addurniedig.  Rhedeg i fyny ag i lawr o flaen y capel ag o amgylch y Goeden Pysl mwnci.

Ond, yma, goddefwch i mi air personol.
Gofid calon i mi hyd heddiw yw syllu ar yr hen gapel hardd yn ei gystudd hir.  Y capel lle y priodwyd ni’n dau dros bum deg a phump o flynyddoedd yn ôl.  Criw creulon cas yr hen Harry wedi ei werthu a’i droi yn lle i drwsio ceir.

Wedyn, ninnau’r Annibynwyr ddiwedd y mis, strydoedd yr hen dref annwyl yn llawn o wylwyr, ar hyd y pafinoedd ac ar bennau’r tai’n edrych ac edmygu yr orymdaith liwgar, y baneri a’r Band.
Daeth y rhyfel, ond cewch fwy am hynny y tro nesaf.

Llongyfarchiadau i’r Band, yr arweinydd, yr hogia a’r genod (erbyn hyn).  Pob un o’r rhain, beth bynnag, yn feistr ar ei offeryn.
Codaf fy ngwydr.  Y Band!

Fy ngofid mwyaf yw na fuaswn wedi medru bod yn fwy cefnogol i’w weithgareddau ar hyd y blynyddoedd.  Mawr ddiolch i’r rhai sydd yn dal i wneud hynny.
Ond hen gadach Gwamal, di-hwb a di-feind fum i erioed.
 ----------------------------

Dyma'r llun a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf 2005 Llafar Bro.
Daeth i law (trwy 'Prosiect Stiniog')...
"oddiwrth Jennie Olwen Heath (nee' Williams), Bodychain gynt, merch William John Williams (Solo Horn)  - Teitl fel ar gefn y llun - 'Royal Oakeley recruits'.
Chwith i'r dde rhes gefn: .
John Bach, mab Hugh Bach Dolau Las, Dei hogyn Jac Ed Wesley St., Bob Edwards, Dei mab Jack Rich, Oms mab J.Ll. Smith, Ronnie mab Wil Bach, W.Jones mab Ted Meirion Hotel.
Rhes flaen: Cynan brawd Anarawd, W. Jones, Athro Solo Horn, Dei Morgan Ysgrifennydd, Glyn Parry perthynas i Harry Garn, Evan Williams mab Wil Baritone, Dafydd mab Hughie Griffin.
Dau yn' eistedd: Gwyn (Gwynfryn Cigydd), Stanley?Llyn Cemlyn. "



----------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn Llafar Bro yn rhifyn Medi 2005.


17.9.15

Y Golofn Werdd -Slumod!

Un mewn cyfres o erthyglau amgylcheddol a drefnwyd gan brosiect Y Dref Werdd, y tro hwn o rifyn Medi 2010.

YSTLUMOD YN ERYRI gan Kate Williamson
Maen debyg bod ystlumod ymysg y mwyaf anghyfarwydd ond diddorol o'r holl grwpiau o famaliaid. Ond eto mae'n debyg mai nhw sy'n dod i gysylltiad fwyaf â phobl, a hyd yn oed yn rhannu ein cartrefi.

Er eu bod nhw yn edrych ac yn ymddwyn yn hollol wahanol i bobl, mae ystlumod a phobl yn perthyn i'r un teulu o anifeiliaid - y mamaliaid. Mae gennym i gyd groen blewog (rhai yn fwy nag eraill!), yn geni epil byw sy'n bwydo ar lefrith y fam ac mae gennym waed cynnes.

Mae 16 math o ystlum ym Mhrydain, a tua 14 ohonynt i'w cael yma yn Eryri. Mae'r rhain yn amrywio o un o'n mamaliaid lleiaf, yr ystlum lleiaf -y 'pipistrelle', sydd ddim ond yn pwyso gymaint â phisyn punt, i fyny i'r ystlum mwyaf - y 'noctule' sydd tua'r un maint â bochdew. Mae pob un math o ystlum ychydig yn wahanol i’w gilydd, maent yn bwydo ac yn byw yn eu ffordd arbennig eu hunain. Yng Nghymru, mae pob un ystlum yn bwydo ar bryfaid, ond mewn rhannau eraill o'r byd mae yna ystlumod sydd yn bwydo ar ffrwythau, pysgod a hyd yn oed gwaed!

Ystlumod yw'r unig famaliaid sy'n hedfan. Dychmygwch fod eich bysedd mor hir a'ch corff chi, gyda chroen yn ymestyn rhwng pob bys ac yna allan o'ch ochr reit lawr at eich ffêr, Mi fyddai gennych 'ddwylo-adenydd', tebyg iawn i ystlum.

A wyddoch chi fod yr ystlum lleiaf yn bwyta'r gwybed bach sydd i'w gweld mor aml yn ein gerddi? Mae un yn gallu bwyta hyd at 3000 0 wybed bach mewn noson. Dyma'r union math 0 anifail hoffwn i gael yn fy ngardd i!

Yn lle dibynnu ar eu llygaid i ffeindio'r pryfetach, mae ystlumod yn gweiddi mewn llais main -rhy fain i'n clustiau ni eu clywed- ac yna'n clustfeinio am yr atsain sydd yn sboncio'n ôl o'i ysglyfaeth. Mae'r 'llun sain' maent yn ei dderbyn yn ôl mor fanwl gywir, maent yn gallu darganfod mosgito bychan yn hedfan mewn ystafell fel y fagddu heb daro i mewn i unrhyw beth arall.

Mewn gwledydd fel Cymru, mae ystlumod yn gaeafgysgu, sydd yn golygu eu bod yn mynd i gysgu o gwmpas mis Hydref hyd at y gwanwyn. Maent yn gaeafgysgu mewn llefydd sydd yn aros yn oerllyd, gan leihau gwres eu corff fel eu bod nhw yn gallu para'n fyw ar lai o fwyd a dim ond deffro bob hyn a hyn i yfed neu i symud i rywle arall.

Yn ystod yr haf, pan maent yn effro ac yn geni rhai bach mae arnynt angen rhywle cynhesach. Mae rhai ystlumod yn byw mewn tai yn ystod yr haf ac eraill mewn tyllau mewn coed. Mae o'n bosib eich bod chi yn rhannu eich cartref chi gydag ystlumod a ddim yn ymwybodol ohono. Gallant fyw mewn bylchau bychan rhwng y teils ar y to neu yn yr atig.

Beth fedrwch chi wneud i helpu ystlumod?
Plannwch flodau a llwyni sydd yn denu pryfaid a gwyfynnod.
Gosodwch flychau ystlumod yn eich gardd.

Os ydach yn ffeindio lle mae ystlumod yn clwydo, gadewch i rywun fel Grŵp Mamaliaid Eryri wybod ond peidiwch a'u cyffwrdd. Mae ystlumod wedi'i diogelu gan y gyfraith, mae angen trwydded arnoch i ymyrryd â nhw ac mae rhai yn gallu cario heintiau.

Chwiliwch am fanylion cyswllt Grŵp Mamaliaid Eryri neu Grŵp Mamaliaid Gwynedd ar y we.


15.9.15

Bienvenidos a la Plaza de Rawson!

¡ Croeso i Sgwâr Rawson !
Daeth rhai o drigolion Bro Ffestiniog a thu hwnt i ganol tref Blaenau Ffestiniog ar Ddydd Sadwrn y 12fed o Fedi i ddathlu'r trefeillio rhwng y dref â dinas Rawson ym Mhatagonia.


Dyma erthygl fer gan Bedwyr Gwilym o rifyn Medi Llafar Bro.

Diwrnod Patagonia 
 
I ddathlu pen-blwydd ein gefeilldref, Rawson yn yr Ariannin, mae’r Cyngor Tref wedi trefnu -ar y cyd â Blaenau Bendigedig a’r Siambr Fasnach- diwrnod i ddathlu sefydlu Rawson 150 o flynyddoedd yn ôl.
Ar ddydd Sadwrn, Medi’r 12fed bydd Elvey MacDonald, a aned yn Nhrelew ac a fagwyd yn y Gaiman, yn bresennol i ddadorchuddio plac i enwi darn o dir yng nghanol y dref, yn Sgwâr Rawson. Wedi’r seremoni dadorchuddio, bydd Elvey MacDonald yn rhoi sgwrs am hanes Rawson yn Siambr y Cyngor Tref am 3:30yh.

Os nad yw un person a aned yn y Wladfa yn ddigon ichi mewn diwrnod. Beth am ddod draw i Siambr y Cyngor at 5yh i wrando ar Monica Jones o gwmni Teithiau Andes Celtig yn rhoi sgwrs ar y Wladfa Gymreig fel y mae heddiw?


--------------------------------------------

Yn ystod y seremoni cafwyd ychydig eiriau gan Erwyn Jones, Cadeirydd y Cyngor Tref, Dilwyn Morgan, Cadeirydd Cyngor Gwynedd, Liz Saville-Roberts ein haelod seneddol, a gan Elvey MacDonald. Lluniau PW.


 Dwi'n siwr y cawn ni adroddiad yn rhifyn Hydref.

Mae llawer iawn mwy o luniau ar dudalen Gweplyfr/Facebook Blaenau Ffestiniog - Rawson.



13.9.15

Calendr Bro

Cyfnod prysur arall ym Mro Ffestiniog. Prynwch Llafar Bro i gael y manylion yn llawn.

Medi 16eg: 
Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, Neuadd y WI, am 7.15
Sgwrs gan Ieuan Wyn am Dywysogion Gwynedd.

Medi 17eg
Cyfarfod Blynyddol LLAFAR BRO: 7.00 Neuadd y WI.  Dewch i ddangos eich cefnogaeth i’ch papur bro.



Nos Lun, Medi 21ain.
Drama: Drych, gan Gwmni’r Frân Wen, Ysgol y Moelwyn.


Nos Fawrth Medi 22ain
Sefydliad y Merched. Steffan Ab Owain yn rhoi sgwrs gyda sleidiau.

Nos Lun, Medi'r 28ain, 
Merched y Wawr, Blaenau. 7.30 yn y Ganolfan Gymdeithasol.  Drama gan gangen Chwilog.

Dydd Mawrth, Medi'r 29ain
Dysgwch bladurio. Lladd gwair ar gae Bryn Coed Llan, fel cam cyntaf i'w droi'n ddôl flodau gwyllt. Cawl cartref a phaned ar gael. 10yb - 1yh.

Nos Fercher, Medi'r 30ain
Llyfrgell y Blaenau am 7 o'r gloch. Guto Dafydd yn sgwrsio am "23 rheswm dros beidio sgwennu nofel"!

Hydref 1af . 
Y Fainc Sglodion. y Ganolfan Gymdeithasol, am 7.30: Euryn Rhys Roberts,‘Bathodynnau ein caethiwed?  Cestyll y Tywysogion Cymreig’

Hydref 5ed, 
Cymdeithas y Gorlan. Festri Capel Carmel, 7.00 –Hanes Pyllau Aur.

Hydref 6ed
Fforwm Plas Tanybwlch
am 7.30 - Chwareli yr Ardennes, Dr Dafydd Gwyn

Hydref 7 
Cymdeithas Hanes Bro Cynfal – Taith – Treftadaeth Cwm Penmachno – Capel Siloh

Hydref 20fed-
Fforwm Plas Tanybwlch
am 7.30 -Mapio Hanes, Gareth Roberts

Hydref 21ain:
Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog, Neuadd y WI, am 7.15
Gareth T Jones; Lleisiau Ddoe


--------------------------

Gadewch inni wybod os oes rhywbeth ar goll o'r rhestr -gyrrwch fanylion atom!

11.9.15

Hen anrhegion, hen drysorau

Am gyfnod hir yn y nawdegau, bu Allan Tudor yn cyfrannu erthyglau difyr ac amrywiol mewn cyfres o'r enw Sylwadau o Solihull. Dyma ddarn ganddo o rifyn Medi 1999.

Un o'r pethau oedd gan Mam feddwl y byd ohono oedd ei chasgliad o hen lestri. Fel llawer o'i chenhedlaeth, roedd y casgliad yma yn bethau yr oedd wedi eu hetifeddu oddi wrth ei mam hithau. Eraill wedi ei gael yn anrheg pan yn blentyn, ac yn ddiweddarach gan fy Nhad ar ôl un o'i deithiau morwrol.

Bellach rwyf innau wedi eu hetifeddu a'u trysori. Yn eu mysg mae 'Gaudy Welsh', y pethau gwydr pinc 'Cranberry Ware' (o Bromsgrove?), a merched mewn gwisg Cymreig (fairings). Ond yr hyn wyf am son amdanynt yw dau beth â chysylltiadau lleol.


Yn y darlun gwelwch jwg bychan lliw hufen, gyda phatrwm pine - 'A Present from Tanygrissiau ', Hefyd, criwat piws golau - 'A present from Trawsfynydd'.

Ar y pot pupur mae llun o gapel Ebeneser, a'r geiriau 'Independent Chapel Trawsfynydd' arno. Nid oes unrhyw farc arnynt, ac felly mae'n ddigon posib mae yn yr Almaen y'u gwneuthpwyd.

Mae gwerth hanesyddol i'r criwat bellach, gan fod Ebeneser wedi ei ddymchwel. Bu hen-nain i mi, Ellen Thomas 1852-1889, fyw yn Nhanygrisiau Terrace, a tybed ai trwy ei llaw hi y daeth y jwg i'r teulu?

Tybed a oes enghreifftiau eraill o'i tebyg yn y cylch? Hwyrach y cawn ymateb yn 'Llafar Bro'.


9.9.15

Mil Harddach Wyt- codi tatws a pharatoi..

Erthygl arall o golofn arddio Eurwyn Roberts, Meithrinfa Blodau'r Felin.  

Yn yr Ardd Lysiau:
Codwch eich tatws diweddar rwan a'u cadw mewn bagiau papur ar ôl iddynt sychu. 


Mae angen clirio cnydau eraill hefyd fel bod y gwelyau yn barod er mwyn cael palu yn nes ymlaen. 

Gellir hau letys gaeaf mewn tŷ gwydr oer neu ffrâm oer. 

Mae yn amser hefyd i blannu garlleg os am blanhigion da y flwyddyn nesaf. Mae rhan fwyaf o'r cwmniau hadau yn eu cadw. Un o'r mathau gorau yw y 'Long Keeper'. 

Yn yr Ardd Flodau:
Os nad ydych wedi cael bylbiau 'Hyacinth' ar gyfer y Nadolig mae yn rhaid eu gwneud yn awr neu fydd hi yn rhy hwyr i'w cael i flodeuo at yr ŵyl. 


Bydd llawer o flodau blynyddol yn dechrau edrych yn flêr rwan. Felly, codwch nhw a rhoi dipyn o wrtaith i'r pridd fel 'Gravmore’ yn barod i blannu blodau at y gwanwyn, megis pansi a briallu. Gorau po cyntaf yn y byd y plannwch y rhain er mwyn iddynt gael sefydlu cyn y gaeaf. 

Cliriwch y tŷ gwydr a'i olchi er mwyn cael dod a phlanhigion meddal megis myniawyd y bugail a Fuschia i mewn cyn y rhew.

 

------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 1999.
Gallwch ddilyn y gyfres trwy glicio'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
Mae llawer mwy o hanesion garddio yn Stiniog ar wefan Ar Asgwrn y Graig hefyd.

7.9.15

Sgotwrs Stiniog -llyncu llyg

Erthygl o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Faint o sgwtwrs yr ardal sy'n edrych ac yn archwilio stumogau y pysgod y maent yn eu dal er mwyn gweld beth y maent wedi bod yn ei fwyta?

Un sy'n gwneud hynny yn o reolaidd yw yr hen gyfaill o Blas Isa, y Blaenau - Eric Thomas. Yn ôl ym mis Gorffennaf, wrth bysgota'r nos yn Llyn Conwy, daliodd bysgodyn tri-chwarter pwys. Sylwodd fod y pysgodyn yma yn bur foliog.

Wedi mynd adref glanhaodd y pysgodyn ac edrych cynnwys ei stumog er mwyn gweld beth oedd ynddi. Yn ei llenwi yr oedd gweddillion rhyw anifail. Roedd y pysgodyn wedi'i lyncu ben-yng-nghyntaf, ac roedd hanner blaen yr anifail wedi ei rannol dreulio fel nad oedd hi'n bosib dweud pa anifail ydoedd. Ond roedd ei hanner ôl yn weddol gyflawn - y blewiach llwyd-ddu, y coesau ôl a'r gynffon. Maint llygoden ydoedd. Bu Eric Thomas a finnau uwchben y gweddillion yma yn eu hedrych yn fanwl er mwyn ceisio gwybod pa anifail a oedd yn stumog y pysgodyn yma o Lyn Conwy.

Penderfynwyd yn y diwedd mai llyg ydoedd.

Roeddwn i'n arfer a meddwl fod y llyg a'r llygoden yn perthyn yn agos i'w gilydd, ond yn ôl un llyfr a edrychais nid felly y mae hi. Perthynant i ddau ddosbarth gwahanol o anifeiliaid. Yn ei lyfr diddorol 'Keeper of the Stream', mae gan y cyn-giper afon Frank Sawyer ddarn o bennod am y llyg, ac am y difrod a wna i wyau a mag y brithyll os y caiff y cyfle. Pan oedd Frank Sawyer yn magu pysgod mewn deorfa roedd yn cael colledion trwm nes iddo sylweddoli mai y llyg oedd yn gyfrifol amdanynt. Mae y llyg mor gartrefol yn y dŵr ag yw allan ohono yn ôl a ddywedir.

Fel arall y bu hi pa'r un bynnag pan drawodd y pysgodyn a ddaliodd Eric Thomas a'r llyg ar ei gilydd yn rhywle yn Llyn Conwy, ac fe'i llyncwyd yn ei grynswth ben-yng-nghyntaf.

Oes rhywun arall, wrth edrych cynnwys stumog rhyw bysgodyn neu'i gilydd, wedi canfod rhywbeth allan o'r cyffredin sydd o ddiddordeb? Gadewch inni wybod.

Mis Medi, a dyma arwyddion o'r Hydref yn dod yn fwy-fwy amlwg, a dyma hefyd dymor y brithyll yn tynnu tua'i derfyn. Mae yna ryw fis eto o dymor yr eog a'r sewin ar ôl, sydd yn ymestyn rywfaint ar hyd y tymor pysgota.

I'r rhai sydd a diddordeb mewn mynd ar ôl y sewin, cefais bluen sydd yn newdd i mi gan Eurwyn Roberts, DoIwyddelan. Mae wedi dal yn Afon Lledr, ac fe ddylai wneud hvnny hefyd yn yr afon Dwyryd fuaswn i’n tybio. Dyma’i phatrwm:

Bach –maint 6 neu 8
Cynffon –pluen felen oddi ar war ffesant euraid
Corff –arian, a rhoi cylchau o weiar arian am y corff
Traed –lliw hufen. Amrywir y patrwm trwy roi traed wedi eu llifo’n las I’r bluen
Adain –blew oddi ar bry llwyd

Diolch i Eurwyn am y patrwm, ac am ei barodrwydd imi ei gynnwys yn y golofn.
Byddai yn ddiddorol iawn cael gwybod gan rywun eu rywrai a wnaiff roi cynnig ar y bluen yma beth fu’r canlyniad.

---------------------------------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2003. Gallwch ddarllen erthyglau eraill Sgotwrs Stiniog gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.


5.9.15

Pobl Stiniog ym Mhatagonia

Ail bennod cyfres Steffan ab Owain ar hanes pobl Blaenau Ffestiniog yn y Wladfa.

Ymhlith y rhai diwylliedig a adawodd ein bro ac ymsefydlu yn y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia oedd John W. Jones, Tŷ Newydd, Tanygrisiau (tŷ sydd bellach o dan Lyn Ystradau). Fel amryw o'i gyd-ardalwyr, credaf mai yn ystod yr 1870au (1874 mi gredaf) yr hwyliodd ef a'i ddau frawd, Henry a Richard drosodd yno. Dywedir fod Tanygrisiau wedi colli gŵr dawnus yn ymadawiad J.W.J o'i fro enedigol.

Yn ôl D.O.Hughes yn 'Canrif o Hanes yr Achos Methodistaidd yn Nhanygrisiau' ef oedd arweinydd y gân yng Nghapel Carmel cyn i Cadwaladr Roberts gymryd drosodd. Do, bu J.W.J yn amlwg iawn gyda cherddoriaeth yn ei henfro, ac yn ôl  beth ddywedir, roedd yn un o'r chwareuwyr offerynnau cyntaf o holl weithwyr y plwyf. Byddai hefyd yn wastad yn barod i gynorthwyo eraill yn y maes cerddorol.

Pa fodd bynnag, ar ôl iddo setlo ym Mhatagonia ni fu'n hir iawn cyn codi tŷ iddo'i hun a'i deulu. Gwnaeth hyn heb fawr o ymdrech gan ei fod yn saer celfydd ac yn gallu troi'i law at lawer gwaith. Galwodd y tyddyn yn 'Tŷ Newydd' er cof am ei hen gartref yn Nhanygrisiau. Bu'n amlwg hefyd gyda chodi adeiladau eraill yno, un ohonynt cedd Capel Moriah yn y Gaiman a adeiladwyd yn 1874.

Mae hanes J.W.Jones Tŷ Newydd yn ddiddorol iawn, ond dyma stori am ei fab rwan. Un tro pan oedd y dynion allan ar y paith yn hel gwartheg ymosododd 'piwma' (llew mynydd) ar ei gi, ac yn wir, byddai'r creadur ffyrnig wedi lladd y ci druan onibai i'r bachgen daflu ei 'laso' oddi ar gefn ei geffyl ac am wddw'r piwma .... a'i dagu. Gallai bywyd Cymry'r Wladfa fod yn dra pheryglus ar adegau a dim ond un stori o lawer yw hon.

Y Gaiman heddiw. Llun gan Beryl a Vivian Williams
Ni fu'n hir iawn cyn i J.W.Jones wneud argraff ar ei gyd-Wladfawyr fel cerddor medrus hefyd. Bu'n flaenor y gân, yn ddiacon ac yn ysgrifennydd Capel Moriah, y Gaiman, am 19 mlynedd i gyd. Pa fodd bynnag, dirywiodd ei iechyd yn yr 1890au ac roedd y brofedigaeth chwerw o golli ei wraig a dau o'i blant wedi ei lesghau. O ganlyniad, penderfynodd ddychwelyd i Gymru yn 1893 gydag un o'i ferched. Bu'n preswylio ym Mhorth y Gest wedyn .... ond am ba hyd, ni allaf ddweud. Tybed a aeth yn ôl i' r Wladfa drachefn, oherwydd roedd ganddo ferch yn byw yno, hefyd? Gyda llaw, roedd John W. Jones yn frawd i William Jones, taid y ddiweddar Miss Lelin Williams, 10 Tanrallt.

O.N. (1) Diolch i Mrs Gwenda Jones, Mr D.Hughes (Deio), Heol Wynne, a Mr Roy Jones, Cae Clyd am fy ngoleuo ynghylch hanes James Nichols. Deallaf fod J.N. wedi bod yn byw dros y ffordd i gartref Mrs Jones ar un adeg a'i fod yn gweithio yn Chwarel Maenofferen. Byddai chwarelwyr ifainc Maenofferen yn hoff iawn o'i glywed yn adrodd ei hanes fel 'gaucho' (cowboi) ar y paith ac yn defnyddio'r bolas a'r laso. Deallaf hefyd ei fod yn darlithio i wahanol gymdeithasau ar hanes y Wladfa a'r Cymry a arloesodd y wlad bellennig honno ar gyfer eu cyd-wladwyr.
(2) Diolch hefyd i Mr Roy Jones am ddweud wrthyf mai ym mynwent eglwys Betws y Coed y claddwyd Robert Jones (Ortro Law) yn ogystal a bod walet blu pysgota yr hen bererin wedi dod i’w feddiant.
------------------------



Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 1995, yn y golofn Stolpia.
I'w barhau..
Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen 'Patagonia' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

3.9.15

O Lech i Lwyn- Yn y mynydd mae'r gerddinen

Pennod arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a'r awyr agored ym Mro Ffestiniog. Erthygl gan y diweddar Emrys Evans y tro hwn. 

Wrth y clawdd sy' n gwahanu Cae Garnedd, y Neuadd Ddu oddi wrth un o gaeau Tyddyn Gwyn, y Manod, mae coeden griafol, neu y gerddinen i roi ei henw cywir iddi.

Pan ddaeth yn fis Medi eleni roedd yn drwm o griafol, neu aeron fel y gelwir hwy, a'r rheini cyn goched â gwaed. Edrychai'n hynod o hardd, yn denu'r llygaid oddi ar bethau mwy unlliw, fel y coed derw sydd yn ei hymyl.

Criafol. Llun gan PW
Yna, fel y daeth yn ddyddiau olaf Medi ac yn ddechrau mis Hydref, dechreuodd cochni llachar y goeden leihau o dipyn i beth. Roedd hi fel tân yn araf farw yn y grât wedi iddo fod yn llosgi'n gynnes a braf, a'r gerddinen yn mynd mor unlliw ag unrhyw beth arall oedd o gwmpas.

Ddiwrnod ar ôl diwrnod gwelwyd ymhlith ei changhennau haid o adar yn gweledda'n hael ac yn rhad ar yr aeron. Haid o socan eira oeddent, wedi dod i lawr i'n gwlad o rywle yn y gogledd. Ryda ni yn ddigon cyfarwydd â'r wennol ac adar eraill sydd yn dod atom yn y gwanwyn fel mae ein tywydd ni yn gwella ar ôl y gaeaf, ac yna yn ymfudo oddi yma i wledydd cynhesach fel mae ein tywydd ni' n oeri yn yr hydref.

Yn wahanol i'r wennol a'r adar eraill, un o'r rhai yw y socan eira sy'n dod atom ni i dreulio y gaeaf, gan fod y gaeaf yn gymaint mwy gerwin yn eu rhan hwy o'r byd, sef gwledydd Llychlyn ac eraill fwy i'r gogledd.

Aderyn o deulu y fronfraith ydyw, ychydig yn fwy na'r fronfraith gyffredin sy'n dod i'n gerddi i chwilio am damaid. Mae y socan eira cymaint a'r math arall o fronfraith sydd yn ein gwlad, sef brych y coed. Pan oeddent yn gwledda ar yr aeron ac yn symud o gangen i gangen gan ledu eu hadennydd, ffiachiai eu ceseiliau yn olau.

Aderyn arall o deulu'r fronfraith sy'n ymfudo atom dros y gaeaf yw y coch-dan-adain. Mae hwn, hefyd yn hoff o aeron, boed yn rhai y gerddinen neu rai y ddraenen wen.

Roedd y gerddinen, yn yr amser a fu, yn cael ei hystyried yn bren lwcus, ac yn wir yn gysygredig. Dyma beth mae William Davies yn ei draethawd, sef  'Casgliad o len-gwerin Meirion' , yn ei ddweud:
Ystyrid hwn (y gerddinen) yn gysygredig, oblegid dywedid mai ohono ef y gwnaed y Groes Fendigaid, ac rnai hyn yw y rheswm fod ei ffrwythau mor debyg i ddefnynnau o waed. '
Byddai canghennau o'r gerddinen yn cael eu rhoi uwchben drysau y tŷ, y beudai, a'r stablau er mwyn cadw y drwg draw. Mewn rhai mannau yn yr Iwerddon byddai canghennau o'r gerddinen yn cael eu gwthio i'r domen dail ar noson Calan Mai er mwyn amddiffyn y ffarm. Y porthmyn, wedyn, pan fyddent yn cychwyn ar eu siwrnai hefo gyr o wartheg i Loegr, byddent yn gwisgo sbrigyn o'r gerddinen i geisio sicrhau taith dda, ddidrafferth, a llwyddiant ar y bargeinio a'r gwerthu ar ei diwedd.
Mae yna lawer mwy am y gerddinen, neu'r goeden griafol, ond dyna flas i chi o un o goed mwyaf lliwgar Cymru.


---------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 1997. Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Yn y mynydd mae'r gerddinen- geiriau T.Gwynn Jones.

Erthygl am wneud jeli criafol ar wefan Ar Asgwrn y Graig. Ydych chi wedi gwneud schnapps, neu bwdin neu unrhyw beth efo'r ffrwyth yma? Gadewch inni wybod. [Gol.]




1.9.15

DYDDIAU OLAF Y MAB DAROGAN

Erthygl gan Gymdeithas Owain Glyndŵr.

Eleni  byddwn yn coffáu chwechanmlwyddiant marwolaeth y Cymro mwyaf eiconig yn hanes y genedl, Owain Glyndŵr.  Ychydig a wyddom am flynyddoedd olaf Glyndŵr; serch hynny, mae ystod eang o ffynonellau yn cynnig mai ar Fedi 21, 1415 y bu farw.

Mae mwyafrif yr adroddiadau yn dewis Golden Valley yn swydd Henffordd fel y man lle treuliodd ei flynyddoedd olaf. Priododd dwy o'i ferched ŵyr o'r dyffryn. Priododd Alys (ei ferch hynaf) â John Scudamore o Kentchurch Court ac yn rhan o adeiladwaith y llys hwwnw mae Tŵr Glyndŵr.

Ym Monnington Straddel, tua 7 milltir o Kentchurch, mae mwnt sydd â thraddodiad cryf o fod y man lle claddwyd Owain.

Dafydd a Vivian yng Nghorwen, Mai 2014

Comisiynodd y Gymdeithas arolwg geoffisegol o 400 metr sgwâr o'r safle yn y flwyddyn 2000. Datgelwyd olion adeilad cerrig petryal yn mesur 10m x 6m, a'i furiau yn fetr o drwch, o dan wyneb y mwnt. Roedd aliniad yr adeilad yn ogleddol-ddeheuol.

Barn Dr Keith Ray, archeolegydd swydd Henffordd, oedd bod Owain bron yn sicr wedi'i gladdu mewn tir cysegredig, a bod o leiaf pedwar safle o fewn i'r sir lle y gallai fod yn gorwedd.

Mae Abaty Dore, Abaty Sistersaidd ynghanol y Golden Valley, yn safle tebygol, yn enwedig gan fod yr abaty yn meddu ar dir sylweddol yn y cwm. Yn ei lyfr 'The Mystery of Jack of Kent and the Fate of Owain Glyndŵr' mae Alex Gibbon yn hawlio bod corff Owain wedi'i gludo o swydd Henffordd a'i gladdu yn Eglwys Sant Gwrdaf, Llanwrda, Sir Gaerfyrddin.

Mae'r offer dadansoddol ar gael i ddatgelu'r ateb i'r dirgelwch erbyn hyn; y cwestiwn llosg, wrth gwrs, yw a ddylid ceisio chwilio am yr ateb?!

Am wybodaeth bellach cysylltwch â:   Dr John Hughes (Trysorydd ac Ysgrifennydd Aelodaeth), Bryn Siriol, Heol Penygreen, Llanidloes, Powys SY18 6AJ.

Gwefan: http://www.owain-glyndwr.cymru/index.html  (dim cysylltiad â Llafar Bro).

...ac wedyn yn Sycharth, flwyddyn yn ddiweddarach. (Wel, mae hi mor anodd ffeindio'r lle tydi!)        Lluniau PW.

------------------
Ymddangosodd yr erthygl yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2015.

Mae'r Gymdeithas yn trefnu gwibdaith i'r Golden Valley ar Fedi'r 5ed. Cysylltwch am fanylion.


Mae nifer o weithgareddau'n rhan o Ddathliadau Corwen ym Medi hefyd:

Dydd Owain Glyndŵr – Dydd Mercher, Medi 16eg
- Siaradwr : Gareth Vaughan Williams

Darlith Cymdeithas Hanesyddol Meirionnydd – Dydd Sadwrn, Medi 19eg
- Siaradwr : Gruffydd Aled Williams
- Lleoliad : Neuadd Goffa Owain Glyndŵr, Glyndyfrdwy
- Testun : Owain Glyndŵr yn ei gynefin

Bydd trenau Rheilffordd Llangollen yn darlledu hanes Glyndŵr
(Hefyd, Gŵyl Gerdded Corwen - Medi 5ed & 6ed)

Hefyd, mae Gŵyl Glyndŵr wedi'i drefnu ym Machynlleth ar y 19eg o Fedi, gan Ganolfan Owain Glyndŵr. Bydd cerddoriaeth a gweithgareddau plant yno o 1 o'r gloch ymlaen.