Y Gymdeithas Hanes -Côr y Moelwyn ar Daith

Gwelodd mis Hydref gyfarfodydd y Gymdeithas Hanes yn ail-gychwyn. Y siaradwr y tro hwn oedd Gareth T. Jones a’i destun oedd Teithiau Côr y Moelwyn ar draws yr Iwerydd yn 1910 ac 1912.

Cychwynnodd gydag ychydig o gefndir yr arweinydd Cadwaladr Roberts o Danygrisiau a chyfeiriodd y gwrandawyr a oedd eisiau mwy o hanes y cerddor nodedig hwn, at erthygl Meredydd Evans yn Rhamant Bro 1991.

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif, llywydd y côr oedd yr aelod seneddol Syr Osmond Williams a phan ddaeth y Brenin Edward VII i agor adeilad newydd prifysgol Bangor yn 1907, gofynnodd i’r côr ganu ar y llong frenhinol tra’r oedd y parti brenhinol yn swpera. 

Yn dilyn hynny, mabwysiadodd y côr y teitl ‘Brenhinol’ yn eu henw, ond dangosodd Gareth ateb a dderbyniodd ei dad (Ernest Jones) oddi wrth y Swyddfa Gartref yn 1973, yn nodi na wnaeth y côr erioed ofyn am ganiatâd i ddefnyddio y teitl hwnnw.

Bu dirywiad sydyn a sylweddol iawn yn y diwydiant llechi yn 1900 ac arweiniodd hynny at lawer iawn o ddynion yn colli eu gwaith neu yn cael torri eu horiau yn y chwareli. 

 

Mae’n dra thebygol bod y gobaith o ennill cyflog da am bedwar mis, wrth ganu yn America, wedi apelio at aelodau o’r côr, a dewiswyd 24 ohonynt i fynd ar daith drwy ogledd-ddwyrain UDA yn niwedd 1909. 

O ddyfyniadau o ddyddiaduron a phapurau newydd y cyfnod, clywyd am lwyddiant ysgubol y daith a’r croeso a gafodd y côr yn ardaloedd Cymreig yr UDA. Daethant adref yn nechrau Mai 1910 (heblaw am bedwar aelod, a ddewisodd aros yno). Yr oeddent wedi canu mewn 115 cyngerdd mewn 118 diwrnod. Fe gostiodd y daith £2,500 (£370,000 heddiw) ac yr oedd £100 yn y banc ar ei diwedd (£15,000).

Tra’r oeddent i ffwrdd, bu farw'r brenin Edward VII a sefydlwyd cronfa er cof amdano i gasglu arian i drechu y ddarfodedigaeth (TB). Gofynnodd y Barwn David Davies (Llandinam) i’r côr fynd ar daith ar draws yr Iwerydd unwaith eto er mwyn casglu arian tuag at y gronfa – a neidiodd Cadwaladr at y cynnig. Y tro hwn, yr oedd y daith am fod yn fwy uchelgeisiol – am fynd coast-to-coast gan dreulio llawer o’r amser yng Nghanada. 

Ymadawodd y côr ym Medi 1911, ond o’r dechrau, ymddangosodd problemau. Nid oedd y trefniadau yn dda, ac yr oeddent yn ymweld â llawer o ardaloedd ble nad oedd llawer o alltudion Cymreig yn byw ynddynt. Wrth iddynt fynd ymhellach tua’r gorllewin aeth pethau o ddrwg i waeth a phenderfynwyd bod y daith yn llyncu’i phen a bod yn rhaid eu galw gartref. 

Cyrhaedd’sant adref ddechrau Chwefror – bedwar mis ynghynt nag a fwriadwyd. Darllenodd Gareth wedyn lythyrau, yr oedd ei dad wedi eu darganfod, rhwng ysgrifennydd David Davies â swyddogion y côr â gwraig y Parch. Silyn Roberts a oedd wedi mynd efo’r côr i siarad yn y cyngherddau i egluro am y Gronfa Goffa. Gwelir o’r llythyrau fod y côr yn anfodlon iawn ar y penderfyniad i’w galw gartref ac yn teimlo eu bod wedi cael cam – ond gwelir hefyd resymau David Davies dros wneud hynny. Yn hytrach na bod wedi codi arian, yr oedd y daith wedi bod yn fethiant ariannol trychinebus. 

Yr oedd colled o £1,000 pan alwyd hwy adref (tua £150,000 heddiw) ac fel ymateb i sylw’r côr am i Davies dorri eu gytundeb â nhw, dadleuai Davies y gallai fod yn dweud mai y côr eu hunain ddylai fod yn atebol am y golled gan mai nhw oedd yn gyfrifol am y trefniadau. 

Yn dilyn hyn oll, fu yna fawr o fri ar gorau meibion yn ’Stiniog am sawl cenhedlaeth. 

Talwyd y diolchiadau gan Tecwyn Williams a fu’n aelod o Gôr y Moelwyn (yn ei newydd wedd) am nifer o flynyddoedd.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024