Yr Aurora Borealis / Llewyrch yr Arth

Mae gan yr aurora borealis amryw o enwau yn Gymraeg megis Gwawl y Gogledd, Llewyrch yr Arth, neu Ffagl yr Arth ond rhaid i mi gyfaddef fod yr enwau hyn i gyd yn ddieithr i mi gan mai dieithr iawn yw’r ffenomen hon yn ardal Llafar Bro … ond nid eleni, fel y gall pawb aeth i ben y Crimea ddechrau mis Hydref i weld y goleuadau anhygoel yn lliwio’r awyr.

Llun: Edwina Fletcher

Roedd y ffenomen yn gyfyngedig i’r gogledd pell yn hanesyddol ac o fewn y Cylch Arctig yn arbennig, ond erbyn hyn mae’n cyrraedd cyn belled i’r de a Ffrainc a thu hwnt ac yn ymddangos fel rhubanau lliwgar yn dawnsio’n hardd ac mae’r golau hwn wedi swyno pobl erioed. Ond am ei holl harddwch, mae'r sioe ysgafn ysblennydd hon yn ddigwyddiad eithaf treisgar. Mae'r goleuadau gogleddol yn cael eu creu pan fydd gronynnau egnïol o'r haul yn disgleirio i atmosffer uchaf y Ddaear ar gyflymder o hyd at 45 miliwn m.y.a ond mae maes magnetig ein planed yn ein hamddiffyn rhag yr ymosodiad.

Heddiw rydyn ni'n gwybod y wyddoniaeth y tu ôl i Lewyrch yr Arth. Ond dychmygwch syllu i fyny ar ffenomenau gwyrdd, coch a phorffor, goleuadau yn fflachio ar draws yr awyr a heb ddeall be sy’n digwydd. A doedd yr hen bobl yn deall dim am y wyddoniaeth. Does ryfedd fod yr aurora borealis wedi dylanwadu ar lên gwerin a chwedlau drwy'r oesoedd. 

Mae'r goleuni hwn wedi ysbrydoli rhai o'r straeon mwyaf dramatig ym mytholeg Norwy. Dathlodd y Llychlynwyr y goleuadau, gan gredu eu bod yn amlygiad daearol o'u duwiau. Roedd eraill yn eu hofni, gan adrodd straeon am y peryglon yr oeddent yn eu peri a thyfodd ofergoelion i amddiffyn eu hunain. 

I'r Sámi, pobl frodorol gogledd Sgandinafia, roedd y goleuadau i'w hofni a'u parchu yn gyfartal. Roedd gweld Llewyrch yr Arth yn arwydd gwael yn eu llên gwerin. Eneidiau'r meirw oeddynt i’r Sámi a ni ddylech siarad am y goleuni. Roedd yn beryglus deffro’r goleuni trwy chwibanu, neu ganu oddi tanynt, gan y byddai hyn yn rhybuddio'r goleuadau o'ch presenoldeb. Y gred oedd y gallai'r goleuadau estyn i lawr a'ch cario i fyny i'r awyr – neu hyd yn oed dorri eich pen! Hyd heddiw, mae llawer o Sámi yn aros dan do pan fydd y llewyrch yn ymddangos, dim ond i fod ar yr ochr ddiogel! 

Credai nifer o lwythau brodorol gogledd America mai eneidiau’r meirwon oedd y goleuni hwn. Credai’r Inuit yng ngogledd Canada a’r Ynys Las y gellid sgwrsio gyda pherthnasau ymadawedig trwy rym y goleuni. Credid, o wrando’n astud fod y goleuni yn chwibanu’n ysgafn a rhaid i’r brodorion ymateb yn ddistaw bach trwy sisial. Pe byddai cŵn yn cyfarth ar y goleuni dyma arwydd eu bod yn adnabod rhai o’u cyfeillion oeddynt wedi marw.

Nid oedd y llwythau i gyd yn barod i ddathlu ymddangosiad y goleuni a chredid mai argoel ddrwg oedd y goleuni. Roedd i bob llwyth eu coelion mewn perthynas â’r goleuni hwn. 

Mwyaf yn byd oedd y goleuni yn digwydd yn y de fel ar gyfandir Ewrop, roedd iddo, fel arfer wawr goch scarled ac fe’i hystyriwyd fel argoel o ryfel a thywallt gwaed i ddod neu beryglon eraill. Yn yr Alban cyfeirir at y goleuni fel y ‘dawnswyr llawen’ … enw od ar gymeriadau a gredid eu bod yn ymladd mewn rhyfel epig yn yr awyr, Ar Ynysoedd Heledd os oedd y goleuni wedi ei fritho gyda sbotiau coch, dyma oedd dafnau gwaed yn syrthio o glwyfau’r ymladdwyr.

Mae’r ffenomen yn anghyfarwydd yng Nghymru a thebyg felly nad oes coelion perthynol wedi tyfu o gwmpas y goleuni yma ond os daw'n yn fwy cyffredin hwyrach y bydd rhyw fath o lên gwerin yn tyfu o’u cwmpas. Ond ar ben y Crimea cafwyd gwledd mis Hydref eleni a nifer o drigolion lleol wedi ymgasglu yno i’w gweld. Eto, hwyrach y daw nifer fawr o bobl o bob cyfeiriad i’w gweld ar ben y Crimea yn y dyfodol gan gymryd mantais o’r awyr dywyll a gawn yno sydd heb ei effeithio gan oleuadau artiffisial.
TVJ
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024