Gwynfyd -ffordd Gellidywyll

Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro.

Gwelais y wennol olaf ar y pumed o Hydref ar ffordd Gellidywyll. Yr oedd tua dwsin dal o gwmpas y diwrnod hwnnw ac ychydig ddyddiau ynghynt, ac mae'n debyg eu bod wedi cychwyn ar eu taith hir yn fuan wedyn.

Ar y daith fer rhwng y Bont Newydd a phont Tal y Bont 'roedd ambell i flodyn gwyllt yn amlwg o hyd, yn eu plith clust y llygoden, milddail, briwlys y gwrych, a'r tlysaf ohonynt, cloch yr eos, sydd yn blodeuo yn hwyr rhwng Gorffennaf a Hydref. Mae hwn yn blanhigyn eiddil efo dail ar ffurf calon wrth ei fôn, a nifer o flodau glas golau ar un goes.

Cloch y bugail yw'r enw safonol a geir yn llyfr newydd* yr Amgueddfa Genedlaethol: 'Enwau Cymraeg ar blanhigion' (1995), ond mae hefyd yn cydnabod y cyfoeth o enwau lleol ar flodau. Mae'r llyfr yn rhestru 11 enw am y blodyn arbennig yma -harebell yn Saesneg- gan gynnwys rhai hyfryd fel clychau tylwyth teg, clychlys crwnddail a croeso haf.

Afalau surion bach.

 Hefyd ar hyd y ffordd 'roedd y gwrychoedd yn doreth o ffrwythau'r hydref; drain duon yn drwm o eirin tagu, hefyd afalau surion ac aeron coch y ddraenen wen a'r criafol yn lliwio'r tirlun. 'Roedd y cnau cyll eisioes wedi diflanu, ond ar ran isa'r ffordd 'roedd carped o gnau castan a mes ar lawr. Mae eleni yn flwyddyn aruthrol i ffrwyth y dderwen, a dylai fod bwyd digonol i'r wiwer lwyd a sgrech y coed dros y gaeaf. Maent yn cuddio mes trwy eu claddu, ac mae rhai yn blaguro ac yn datblygu yn goed ifanc os cant lonydd rhag pori.

Criafol

Cynefin y goedwig dderw yw un o'r pwysicaf  yng Nghymru i fywyd gwyllt gan eu bod yn gartref i gannoedd o fathau o bryfed, adar ac anifeiliaid, ac mae nifer o ardaloedd dan warchodaeth yn y fro, fel Ceunant Llennyrch, Coed Camlyn a Choed y Rhygen, fel Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol.

Ystyrir ceunentydd cul a serth yr ardal hefyd yn bwysig drwy Ewrop gyfan am eu mwsoglau, cennau a rhedynnau, gyda nifer o rai prin i'w gweld.
-------------------------------------------------

* 1995 Dafydd Davies, Arthur Jones. Disodlwyd gan gyfrol 2 Cyfres Enwau
Creaduriaid a Phlanhigion, Cymdeithas Edward Llwyd: Planhigion
Blodeuol, Conwydd a Rhedyn (2003)

Erthygl gan Paul Williams, a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 1995. Lluniau PW.

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.