O'r Archif- Trem yn ol

Pegi Lloyd Williams yn dewis pigion o’r archif. Y tro hwn, o rifyn Gorffennaf 1978.

Eglwys Sant Madryn
‘Loes calon yw clywed am ddifrod a dinistr adeiladau o ddidordeb hanesyddol arbennig.’ Dyna un o’r sylwadau a glywyd yn dilyn y tan mawr achosodd gymaint o lanast i’r eglwys hynafol ar Fehefin 14, 1978.

Dyma grynodeb allan o ‘Hanes Bro Trawsfynydd’ i’n hatgoffa o’r glendid a fu.

Dyma’r adeilad hynaf ym mhlwyf Trawsfynydd. Yn ôl traddodiad, yr oedd Madryn ac Anhun, gwas a morwyn Ednowain (un o benaethiaid pymtheg llwyth Gwynedd) yn croesi’r mynyddoedd oddeutu’r flwyddyn 560 O.C. ar bererindod i Ynys Enlli. Penderfynodd y ddau orffwys dros nos ar y llecyn lle saif yr eglwys hediw. Drannoeth, aeth y ddau i gymharu breuddwydion a chanfod iddynt gael yr un weledigaeth i adeiladu eglwys.

Llun -hawlfraint Alan Fryer, dan Drwydded Comin Creadigol, o wefan geograph

Yn ôl y traddodiad Celtaidd, adeilad o goed a chlai oedd yr addoldy cyntaf, ac am lawer cenhedlaeth Llanednowain oedd enw’r plwyf. Cysegrwyd yr eglwys i goffadwriaeth Madryn ac Anhun.

Adeiladwyd rhan o’r adeilad presennol yn y ddeuddegfed ganrif ac helaethwyd ef yn y bymthegfed ganrif. Y mae cynllun yr eglwys yn anarferol i’r rhan yma o Feirionnydd ac yn enwedig i Gwmwd Ardudwy, gan fod cangell ddwbwl ynddi.

Yn ddiweddarach daeth yr eglwys o dan ddylanwad Pabyddiaeth ac fe’i hail-gysegrwyd i’r Forwyn Fair. Yn ystod teyrnasiad Harri’r Wythfed, torrwyd i ffwrdd oddi wrth Babyddiaeth ac fel pob eglwys blwyf yng Nghymru daeth yn rhan o Eglwys Sefydledig Lloegr. O ganlyniad, cafodd enw newydd eto, sef Holy Trinity Church. Ond ar ddiwedd y ganrif ddiwethaf, cofrestrwyd yr eglwys fel Eglwys Sant Madryn, ac felly yr adwaenir hi heddiw, o dan adain Yr Eglwys yng Nghymru.

Y mae ‘porth y meirw’ yn un hynafol iawn gyda thyllau arbennig yn y wal. Cafodd ei ddefnyddio fel cyrchfan gêm bel droed rhwng dau blwyf yn yr hen amser (Cnapan? gol.).
Arferid cicio pel o borth un eglwys nes i’r bêl fynd drwy borth y meirw yn y plwyf arall. Y plwyf a gai’r bêl gyntaf trwy’r porth fyddai’n ennill y dydd.

Defnyddid y porth hefyd i osod troseddwyr yn y seddau a’u clymu yno fel esiampl. Yn ddiweddarach, aeth y seddau yn fan gorffwys i rai a gariai’r eirch o bellter i angladdau. Arferent eistedd i aros i’r offeiriad eu harwain i’r eglwys.