Sôn am Dywydd ’Stiniog!

Pennod arall yng nghyfres Iaith 'Stiniog gan Bruce Griffiths

Ar ôl sôn am iaith ein chwareli, addewais y soniwn am beth arall y mae ’Stiniog yn enwog amdano, sef ei dywydd. Mae glaw ‘Stiniog yn ddiarhebol. 

Cofiaf yn blentyn glywed gan ein hathro daearyddiaeth ein bod yn cael cant a deugain modfedd o law bob blwyddyn. Ni wn ba faint ydy’ hynny yn ôl y system fetrig newydd. Soniem amdani’n tatsian y glaw, yn pistyllio glaw, yn piso glaw (wrth gwrs), yn stido ac yn ‘stilio ac yn tresio bwrw glaw, ac yn bwrw fel o grwc.  

 

Cofiaf y byddai fy nain yn adrodd, gydag afiaith,

‘Bobol! ’Roedd hi’n bwrw
Y diwrnod hwnnw!
’Roedd hi’n bwrw fel o grwc,
Ond ‘roedd Noa yn yr arch, wrth lwc!’

(Ai gwaith un o’n beirdd lleol?) Cofiaf ddysgu ‘bwrw hen wragedd a ffyn’ yn yr ysgol, ond ni alla’i daeru imi ei glywed ar lafar. 

Ceid amryw fathau o law, wrth gwrs. Sonnid am law mân, smwclaw, smwcan, smitlaw, glaw smwc a glaw mynydd (glaw ysgafn); yr oedd curlaw, trymlaw a glaw t’rana yn drymach. O ba air y daeth smwc, tybed? Ni ddywed Geiriadur y Brifysgol. Sŵn Seisnig sydd iddo: tybed ai o smog neu o smoke? Mwrllwch fyddai’n gair ni am hynny: gair da, a sŵn sinistr iddo, a tawch, tarth, hefyd, am niwlen yn codi o ddŵr. (Ar hyd glannau’r Fenai, sonnir am rwd sychdwr, sef tarth a welir ar y Fenai ar ôl gwres mawr.) Cyn storm, byddem yn ei chael hi’n drymaidd, yn fwll, yn glòs, yn teimlo closrwydd, closni, trymder, myllni; yn Arfon clywir weithiau mae hi’n wygil neu’n fwygil (o’r gair mwygl). Efallai y clywir mwyglo a mwygledd yno o hyd.

'Wir i chi mae hi'n braf o hyd ym Mlaenau Ffestiniog..!' Y Garreg Ddu dan gawod drom

Caem law trwm iawn pan geid storm o fellt a tharanau, a hynny’n bur aml, a byddai mam yn beio’r Traws, ‘o achos yr holl haearn sydd yn y ddaear yno’! Yn aml, cyn storm, gwelem ddreigiau mellt yn dreigio ar draws y nen, heb sŵn yr un daran (enw’r Sais yw sheet lightning). Ers talwm, pan geid rhyw glefyd (ffliw, y frech goch, brech yr ieir neu’r clwy pennau) yn gwibio trwy’r ardal, clywid dweud ‘mae ’na ryw luchedan yn mynd o gwmpas’ (nid ‘rhyw fyg’). Dyna air hollol ddieithr i bob ardal arall yn y Gogledd, hyd y gwn. O ble y daeth? Ateb: yn y De ni sonnir am fellt a tharanau, ond am luched a thyrfe (lluosog y gair twrw/twrf). Peth sy’n mynd fel mellten ydy’ ein lluchedan ni. Ond sut y daeth atom o’r De, a chydio yma? Clywais mai glaw gochel ydy’ enw pobl Penmachno ar law trwm (y mae’n rhaid ’mochal rhagddo).  Credid -gynt, o leiaf- bod glaw mis Mai yn beth da i’r llygaid a hefyd yn lladd llau ar wartheg.

Yn yr ysgol mae brith gof gennyf o glywed, darllen ac efallai dysgu chwedl Morus y gwynt ac Ifan y glaw, y ddau am y gorau i beri i deithiwr dynnu ei gôt; yn ofer - yr haul a lwyddodd, wrth gwrs. A oedd yna wers inni yn ’Stiniog? (Nid bod gennym fawr o ddewis.) A fyddai gennym ni enwau ar y gwahanol wyntoedd? Cofiaf wynt traed y meirw, am mai o’r dwyrain y chwythai: cleddid y meirw â’u traed tua’r dwyrain, crud Cristnogaeth a’r Atgyfodiad. Clywais gwynt o’r hen Bengwern gan bobl o Sir Drefaldwyn: enw i ennyn parch o ddifrif, achos mae’n rhaid ei fod yn dra hynafol: Pengwern oedd enw gwreiddiol y Cymry ar Amwythig. Enw arall: gwynt o dwll y glaw / yn nhwll y glaw (sef y De, am a wn i).

Mae cofio am eirlaw (ac eirlawio efallai) yn dwyn i gof ein gair ni am y peli eira a daflem at ein gilydd, sef mopan (lluosog mopins) - hwyl hen ffasiwn, ynte? Ceid gwahanol fathau: gwgid ar daflu mopins rhew a gwaeth fyth mopins cerrig, gan y gallai’r rheiny eich brifo’n arw. Clywir mopan (a mopio?) mewn ambell ardal arall, e.e. yn y Port, ond o ble y daeth y gair? A oes wnelo â’r mop sychu llawr? Nac oes! Tebyg iddo ddod o’r gair Saesneg to mob, sef pledu rhywun (a daw pledu o’r S. pellet, pelt). Wrth gwrs, fel ym mhobman arall, caseg eira y galwem belen fawr iawn, nid i bledu neb ond i’w phowlio i lawr allt neu le fel Cae Ochor. (Gyda llaw; yn ardal y Bala bathodd ffermwyr caseg wair yn enw ar yr hyn a eilw’r Sais yn big bale. Da yntê!

 ----------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2020, fel rhan o erthygl birach. Yr ail yn fan hyn.

(Lluniau- Paul W)