Llyfr Taith Nem -Heb Grefft, heb barch

Ail bennod o hanesion Nem Roberts yn crwydro'r Unol Daleithiau.

Yr adeg honno yr oedd llawer o siarad am yr Unol Daleithiau ac yn wir mentrodd amryw o'm cyfoedion dros yr Iwerydd, a theimlwn innau rhyw awydd am fynd yno. Cryfhaodd yr awydd o wythnos i wythnos ac ym mis Mai 1907, ffarweliais a mangre fy mabandod.

Rhyw broffad rhyfedd oedd, y prudd-der o adael fy nheulu a chyfeillion fel pe yn ymladd â'r teimlad o antur. Ond y gwanc teithiol oedd yn ennill a chyrhaeddais Utica, a bum ddigon ffodus i gael gwaith i bacio 'overalls'.

Buan iawn sylweddolais mai gŵr tlawd ydyw'r gŵr sydd heb ddim crefft. Heb grefft, heb barch, ac yn aml heb arian hefyd. Rhaid i'r di-grefft dderbyn unrhyw waith am gyflog isel, ond hawlia'r crefftwr waith, arian a pharch. Gan fy mod heb ddim crefft, rhaid oedd i mi ddibynnu ar arf arall, a'r arf hwnnw oedd beth alwa'r Sais yn 'bluff'. Sylweddolais fod ambell un yn llwyddo gyda dim ond 'bluff', ac eis innau ati i blyfffo hynny allwn. Yn wir, deuais yn feistr ar y gamp honno.

Digon o waith buasai hynny mor effeithiol heddiw, er y dywed rhai mai'r gwahaniaeth mawr rhwng Cymro a Sais ydyw fod y Cymro yn 90% gallu a 10% 'bluff', a'r Sais yn 90% 'bluff', a 10% gallu. Hwyrach bod llawer o wirionedd yn hynny.

Gan mai gwlad ieuanc yn brysur dyfu oedd yr Amerig y pryd hynny yr oedd cyfle i ddysgu crefftau, a theflais fy hunan i ddysgu pob peth allwn. Dysgais waith fel moulder; stripper; tool grinder, mewn melinau cotwm a gwlan, a ffatrioedd typewriters ac arfau, a phob math o waith peirianyddol.

Ond yr oedd un gwendid mawr yn fy nghymeriad, sef yr hen elfen grwydrol. Sawl tro wedi ychydig o amser gydag unrhyw gwmni, gadewais waith a chyflog da er mwyn teithio.

Fy amcan yn dweud hyn ydyw, y teimlaf gall unrhyw chwarelwr o Gymro droi ei law at unrhyw waith ond iddo feddwl am wneud hynny. Hen sylw am chwarelwyr Gogledd Cymru ydyw nad allant droi eu dwylaw at unrhyw waith arall ond gwaith chwarel. Ffug i gyd. Yn ystod yr hanner can mlynedd diwethaf daeth llawer o chwarelwyr i'r Unol Daleithiau ac mae'r helyw ohonynt wedi llwyddo i droi eu dwylaw at arnryw fath o waith. Y cwbl sydd eisiau ydyw ychydig o 'bluff' i gael y trwyn i mewn i gychwyn mewn gwaith.

Yn ystod fy arhosiad yn Utica, dechreuais fel John Aelod Jones 'gysfenu i'r wasg', sef y Drych. Bum yn gwneud hynny o 1909 hyd 1940. Ychydig o ysgol gefais, felly yr oedd llawer i erthygl yn bur gloff, ond gan fy mod yn crwydro cymaint, credaf i'r darllenwyr fwynhau amrywiaeth o newydd-deb yr erthyglau. Ambell dro anfonwn ysgrif weddol ddoeth, a'r tro arall, dipyn o lol, ond cefais arnryw o lythyrau yn diolch amdanynt.

Byddaf yn meddwl weithiau beth ydyw gwir lenyddiaeth, pa un ai gramadeg pur ynte profiad gonest. Yr hyn wnes i oedd ceisio croniclo profiadau gonest.

Gwnes amryw o gyfeillion yn Utica, ac yn eu plith yr oedd Richard T. Edwards. O barchus goffawdwriaeth. Un o gymeriadau disglair ardal Cwmyglo, Arfon. Yr oedd yn ŵr hoffus ac yn bleser bod yn ei gwrnni. Er nad oedd yn fardd fel y cyfryw, arferai roddi llinellau wrth eu gilydd, ac ysgrifennodd benillion i mi ar achlysur fy rnhen blwydd yn 55 oed.

Yr oedd Dick, fel yr arferai pawb ei alw yn llawn o garedigrwydd, a'i bleser mwyaf mewn bywyd oedd gwneud cymwynasau. Yr oedd yn neilltuol o ddiddorol i fod yn ei gwmni, a gwn iddo wneud mwy o les i lawer claf o Gymro na'r meddygon, gyda'i ysbryd llon. Cofiaf yr hwyl mewn cyfarfod o'r Cymry ar Wasgar yn Utica lawer blwyddyn yn ô1, pan ddadganodd ei gyfieithiad personol o 'Hen Ffon fy Nain'. Wedi ennill dair gwaith yn olynol mewn cystadlaethau dangos ei filgwn, penderfynodd peidio cystadlu mwyach er mwyn i eraill gael gyfle. Gwr felly oedd o


.