Lein Blaenau-Traws

Yn rhifynnau Medi a Hydref 2023 roedden ni’n adrodd am obaith newydd yn lleol i gael rhyw fath o ddylanwad ar ddyfodol y lein yma, ond mae’r rhwystredigaeth yn parhau! 

‘Nid Diwedd y Lein’ 

Bu Llafar Bro yn holi a chwilio am unrhyw newyddion neu ddiweddariad i’n darllenwyr. Yn y cyfamser mae llawer o ddisgyblion Ysgol y Moelwyn wedi colli’r gwasanaeth bws oherwydd eu bod yn byw’n ‘rhy agos’ i’r ysgol. Mae Congl-y-wal yn bell i gerdded adra yn y glaw tydi! Ond mewn difrif onid ydi hyn yn reswm dilys ARALL dros greu llwybr cerdded a beicio diogel a gwastad ar hyd yr hen lein?!

Pont Fawr Pengelli. Llun Paul W

Medd y Cynghorydd Elfed Wyn ap Elwyn am y rheilffordd: 

“Mae na gais wedi mynd mewn ers dipyn o fisoedd bellach er mwyn cael trwydded gymunedol i berchnogi rhan o'r lein - darn bach o groesfan Cwmbowydd draw at y bont gynta. Rhybuddiodd y bobl o Network Rail basa'r cais yn cymryd hir, oherwydd be ddigwyddodd o'r blaen hefo'r grŵp dwytha [criw oedd eisiau rhedeg trên bach i ymwelwyr]. Felly aros am y golau gwyrdd ydan ni rwan - a bydd fanna'n gam mlaen wedyn i adeiladu perthynas a pherchnogi mwy o'r lein.

Yn ogystal a hynny, mae tîm arall o Network Rail wedi bod yn glanhau'r darn dan sylw, ond oherwydd yr adar yn nythu mae pethau ar stop tan yr hydref, a gobeithio'n ailddechra’n fuan. Dyna lle ma petha arni ar hyn o bryd, poenus o araf ond dwi'n obeithiol daw atab yn fuan”.

Un arall fu’n ymgyrchu ar ran y gymuned ydi Ceri Cunnington, Cwmni Bro Ffestiniog, ac meddai o: 

“Mae gwirioneddol angen rhoi pwysau ar yr awdurdodau a Llywodraeth Cymru am y lein yma erbyn hyn. Petai o wedi ei leoli mewn unrhyw rhan arall o'r wlad bydda' fo'n lwybr cerdded, becio a hamddena erbyn rwan!

Dwi wedi cysylltu efo adran 'Active Travel' y llywodraeth sawl gwaith ac heb ddim lwc. Dyfal donc..! Daeth Ken Skates, y Gwenidog Economi, Trafnidiaeth, a Gogledd Cymru fyny i’r Blaenau rhai misoedd yn ôl a codwyd mater y lein. Dim ymateb o'i swyddfa wedi hynny!

Roedd erthygl ddifyr ar wefan Cymru Fyw y BBC ar y 30ain o Awst, ‘Cynnydd mewn cerdded a seiclo yn boenus o araf’ gan Steffan Messenger.  Hollol wir! Llywodraeth Cymru yn llawn stratagaethau ac addewidion da ond byth yn cyflawni. Dorwch y rhyddid ac adnoddau i’r cymunedau ac mi awn ni ati i gyflawn ar eich rhan chi!"

Diolch gyfeillion; rydym yn edrych ymlaen yn arw am fyw o newyddion maes o law.
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn rhifyn Medi 2024

Llys Dorfil- Dyfal Donc

Mae Cymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog wedi cael tymor digon siomedig o ran y tywydd eleni, ond mae’r cloddio a’r hwyl wedi parhau pan fu’n sych ar ddyddiau Llun, Iau, a Gwener.

Mae’r aelodau wedi bod yn astudio’r dystiolaeth hanesyddol sydd ar gael am y safle, er enghraifft gan Owen Jones yn ei gyfrol ‘Cymru’ 1875, ac yn llyfrau ‘Hanes Plwyf Ffestiniog’ gan Ffestinfab (1879) a GJ Williams (1882), sydd i gyd yn son am “wyth neu naw o feddau” a fu yn y cwm ar un adeg. 

Yn rhwystredig iawn, mae'r awdur olaf yn dweud:

 “Dywed traddodiad fod yma feddau, a dangosir y lleoedd tybiedig. Hyderwn gael gwybod trwy archwiliad yn fuan a’i gwir hyn.” 

Ond yn anffodus, ni wyddwn yn lle’n union mae ‘dangosir’ yn ei olygu, nac ychwaith os cynhaliwyd yr ‘archiliad’!

Llun Paul W

Dyfal donc a dyrr y garreg medden nhw, a gobeithiwn barhau efo’n chwilota ni tra bydd gwirfoddolwyr ar gael i dorchi llewys i geisio gwella ein dealltwriaeth o hanes ein milltir sgwâr. Diolch i Bleddyn Thomas, Cwmbowydd, a’i deulu am eu cefnogaeth i’r gwaith hefyd.
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Y Pigwr- Tai Lleol

Daeth newyddion syfrdanol fod Menter Gymunedol Penmachno wedi sefydlu Grŵp Tai Fforddiadwy, ac am fynd ati i gyflogi swyddog i brynu tai gweigion yn y plwy’, a’u gosod ar rent i bobl leol. 

Mae’n wybodaeth gyffredinol ers tro bod Bro Machno yn ardal lle gwelir y canran uchaf o dai haf yn sir Conwy, a’r iaith Gymraeg yn y lleiafrif yn y plwy’ bellach. Er i nifer geisio darganfod modd i wyrdroi’r sefyllfa dros y blynyddoedd, dirywio wnaeth y sefyllfa, gyda phrisiau tai allan o gyrraedd y bobl leol oedd yn dymuno aros yn eu cymuned. 

Fel y gwyddoch, er i rai ohonom rybuddio, flynyddoedd yn ôl y byddai sefyllfa debyg i hynny ddatblygu yn ein hardal ni, a thai yn cael eu prynu fel tai haf ac AirBnBs gan estroniaid, anwybyddu’r rhybuddion wnaed. Erbyn hyn, fel sy’n hysbys i bob un ohonom, siawns, mae’n hen ffordd o fyw, ein hiaith a’n diwylliant mewn peryg’ mawr oherwydd y datblygiadau afiach hynny.     

Rali 'NID YW CYMRU AR WERTH' yn y Blaenau, Mai 2024

Ond daw achubiaeth atom, gyda chynlluniau arloesol ein cymdogion agos o ‘dros y mynydd’ yn cynnig ysbrydoliaeth i unigolion, mudiadau a’r cyngor lleol i ddod i’r afael â mater sydd wedi bod yn bwnc llosg ers sawl blwyddyn. Os gall criw bychan, angerddol, o bentre’ bychan cyfagos benderfynu mai digon yw digon, a chychwyn menter fydd yn achubiaeth i’n hen ffordd o fyw, siawns na fedr cynghorwyr dewr a gweithgar y fro hon wneud rhywbeth tebyg? Siawns nad oes yma ddigon o unigolion sy’n ddigon parod i sefyll ar eu traed, a mynnu sefydlu cynllun tebyg ym Mro Stiniog? 

Byddai’r di-gartref, a phobl ifainc ein hardal yn fythol ddiolchgar am gael to uwch eu pennau yn eu cynefin eu hunain. Felly, hoffwn awgrymu, yn sgil y datblygiadau cyffrous ym Mhenmachno, i gynghorwyr ac eraill sydd o’r un anian ag aelodau Menter Gymunedol a chynghorwyr blaenllaw’r pentre’, geisio mwy o wybodaeth ar sut i gychwyn menter o’r fath yma yn Mro Stiniog. 

Ewch ati bobl annwyl. Bydd cenedlaethau’r dyfodol yn eich mawrygu hyd ddydd y farn.
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Unman yn debyg i gartref. Sefyllfa Bro Stiniog, o rifyn Medi 2022

Senedd Stiniog- Tan y Bwlch a Rhaeadr y Cwm

Cyfarfod diwethaf Cyngor Tref Ffestiniog cyn y toriad oedd yr un ‘Mwynderau’ a gynhaliwyd ar y 15fed o Orffennaf.  Derbyniwyd adroddiad ROSPA am gyflwr diweddaraf y caeau chwarae a’r argymhellion i’w gwella.  Cytunwyd fod yr argymhellion yn rhai dilys ac mae’r gwaith trwsio eisoes wedi dechrau.  

Hefyd, croesawyd y Swyddog Llwybrau Cerdded newydd, sef Marc A o Lan Ffestiniog.  Cyflwynodd ei adroddiad cyntaf i’r Cyngor a derbyniodd fap o’r holl lwybrau yn yr ardal y bydd angen eu hasesu.  Dymunwn bob llwyddiant iddo yn y gwaith.  Aeth y cyfarfod ymlaen i drafod rhai gobeithion ar gyfer Parc Sglefrio newydd.

Cynhaliwyd Hwyl yn y Parc ar y penwythnos cyn Gŵyl Banc Awst ac rwyf yn falch i ddweud, bu’n llwyddiant ysgubol.  Diolch bod y tywydd wedi cadw’n sych inni wrth gwrs, hynny o hyd yn helpu.  Cafodd y plantos a’r oedolion eu diddori gan sawl stondin a gwesteion arbennig, gyda’r wal ddringo’n brysur tu hwnt.  Rhaid rhoi diolch mawr i gynghorwyr yr is-bwyllgor am y gwaith caled a’r holl amser a aberthwyd ganddynt at yr achos.  Mewn cyfarfod anarferol fe benderfynwyd mai symud yr ŵyl o amgylch yr ardal fyddai orau yn y dyfodol, hyn fel ei bod yn cael ei hystyried yn wir ŵyl i’r fro gyfan, a Thanygrisiau mae hi am fod blwyddyn nesaf.

Oherwydd prinder amser rhaid oedd cynnal cyfarfodydd Anarferol yn ystod Awst ble trafodwyd, ynghyd â phethau eraill:

Dyfodol Plas Tan y Bwlch

Roedd holl aelodau’r Siambr yn ystyried y gwerthiant yn warth ac am fynegi hynny drwy lythyru’r Parc Cenedlaethol ac ein holl gynrychiolwyr gwleidyddol yn eu herfyn i geisio’i rwystro rhag mynd ar y farchnad agored. 

Y datblygiad hydro-electrig ger Pont yr Afon Gam

I’r darllenwyr sydd heb glywed, mae Cynllun Cynhyrchu Trydan darpariedig uwchben Cwm Cynfal.  Tri brawd, ffermwyr, yw perchnogion y tir ac maent yn gobeithio datblygu cynllun hydro-electrig fydd yn darparu cyflenwad trydan i oddeutu 300 o dai.  Bydd y trydan yn bwydo i mewn i’r grid a’r cyflenwad yn cael ei ddarparu o’r is-orsaf yng Ngheunant Sych.  Y tai sy’n derbyn eu trydan o’r is-orsaf hon yn unig sy’n debygol o gael eu heffeithio, os o gwbl, gan y cynllun.  Pan fuom yn trafod y prosiect gyda’r brodyr yn Neuadd y Pentref, Llan Ffestiniog yn ddiweddar roeddynt mewn trafodaeth â chwmni o’r gogledd ‘ma sy’n arbenigo mewn cynlluniau o’r fath, am sut byddai tai lleol yn derbyn cyflenwad rhatach.  Gwn i ddim beth yw’r diweddaraf ynglŷn â’r trafodaethau hyn ond doedd fawr o ffydd ymysg y Cynghorwyr y byddai unrhyw gwtogiad mewn biliau yn debygol o ddilyn ond, amser a ddengys.  Aeth y drafodaeth at bleidlais ac aeth o blaid cefnogi’r cynllun.  Pleidlais agos iawn a holltodd y Siambr, fel bydd yn sicr yn creu hollt ymysg trigolion yr ardal dwi’n siŵr.

Colofn ddiduedd dylai Senedd Stiniog fod, felly er tegwch, ac i’r darllenwyr gael gwell dealltwriaeth gytbwys o’r dadleuon, mi fydd y Cynghorydd Rory Francis, oedd yn erbyn y cais yn egluro ei resymau dros wrthwynebu yn Llafar Bro hefyd.

Er y pryderon am fywyd gwyllt ac am yr olion archeolegol sy’n bodoli ger y safle arfaethedig, a gan nad NIMBY ydwyf, penderfynais mae pleidleisio o blaid y cynllun oedd y peth iawn i’w wneud.  

Hoffaf weld Cymru yn dilyn Norwy ac yn arbenigo mewn cynlluniau hydro-electrig.  Mae’r dirwedd gennym a digon o law yn disgyn arnom yma, ac mae’r potensial i greu trydan gwyrdd, cynaliadwy yn anferth. Rhedeg mae pob diferyn o’r copaon i’r môr yn y diwedd, a gwell inni, a’r fam ddaear, os gallem ddefnyddio grym disgyrchiant a’i drawsnewid yn ynni. Teimlaf fod yr ymgeiswyr wedi gwneud eu gwaith cartref yn drylwyr, Byddai neb yn cytuno i gael peiriannau’n rhwygo ochr mynydd ac yn gadael creithiau hyll ar y dirwedd, heb reolau priodol mewn bod i’w warchod ar gyfer y dyfodol.  Tyda ni ddim isio Llan fod fel Blaenau nac oes!  Mae llawer yn gwrthwynebu adeiladu coredau, (‘weirs’), oherwydd eu bod yn rhwystro symudiad pysgod tymhorol.  Bydd rhaid adeiladu pwll uwchben rhaeadr Cwm Cynfal ond go brin y byddai’n effeithio ar unrhyw bysgod tymhorol yn y safle hwnnw.

Cyhoeddwyd yn ddiweddar mae’r diwydiant amaeth oedd â’r canran fwyaf o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, ychydig dros 42% os dwi’n cofio’n iawn.  Y gŵyn gyson yn ddiweddar yw bod y ffermydd bach teuluol yn ei chael hi’n anodd cadw pen uwchlaw’r dŵr, yn poeni am eu dyfodol, efallai’n gorfod gwerthu tir bu yn y teulu ers cenedlaethau.  Arallgyfeirio ydi’r unig ateb i rai ac efallai y gall cynlluniau bach fel hyn fod y gwahaniaeth rhwng parhau i ffermio neu roi’r gorau iddi.  Oes, cytuno, mae’n rhaid inni gymryd gofal o fyd natur a sicrhau nad ydym yn ei andwyo, yn edrych ar ôl y mwsogl a’r pryfetach ond, os nad ydym yn ofalus, y fferm deuluol Gymraeg fydd yr ‘endangered species’ nesaf.
DMJ. (Safbwynt fy hun yn unig)
- - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Plas Tan y Bwlch Ar Werth

Oes gennych chi £1.2 miliwn i’w sbario?
Erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

Mae llawer iawn o son a thrafod a phryderu wedi bod am ddyfodol Canolfan Addysg Parc Cenedlaethol Eryri ym Maentwrog, ond cadarnhawyd ofnau nifer ym mis Awst wrth i’r Parc roi Plas Tan y Bwlch ar y farchnad agored.

Plas Tan y Bwlch, y gerddi a'r berllan a rhan o'r coedydd sy'n llawn llwybrau. Llun Llywelyn2000 CC BY-SA 4.0

Ganol y mis roedd datganiad i’r wasg gan y Parc yn son bod ‘trafodaethau’n parhau efo un cwmni cymunedol...’ na chafodd ei enwi, ac heb lawer o wybodaeth am ddyfodol perthynas y gymuned â’r plas, felly mi wnaeth eich papur bro gysylltu’n uniongyrchol efo’r Parc i holi ymhellach am ddyfodol y gerddi a'r berllan, ac am fynediad at Llyn Mair a’r llwybrau yn y coed, a sut fydd cymuned Maentwrog/Ffestiniog yn elwa o'r gwerthiant, ac ati. 

Ymatebodd y Parc yn dweud eu bod yn “ymwybodol o bryderon bobl leol” ac wedyn ailadrodd cynnwys eu datganiad cyffredinol i’r wasg. 

“Mae Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri wedi ceisio nifer o wahanol opsiynau yn ystod y pymtheg mlynedd diwethaf er mwyn darganfod model busnes fyddai yn lleihau’r gôst i’r Awdurod o gynnal canolfan Plas Tan y Bwlch. Mae’r Awdurdod yn awyddus i sicrhau dyfodol llewyrchus i’r Plas ond rhaid cydnabod bellach nad yw yn ein gallu i ariannu’r ganolfan ein hunain. Mae hyn o ganlyniad i doriadau sylweddol iawn yn ein cyllidebau a gyda ychwanegiad chwyddiant nid yw’n gynaladwy i’r busnes barhau ar y model presennol. Fel rhan o’n hymdrechion i sicrhau dyfodol hir dymor y Plas rydym wedi cysylltu gyda chwmniau lleol ac mae trafodaethau yn parhau gydag un cwmni cymunedol ar hyn o bryd. Bu i’r Awdurod hefyd benderfynu y byddai angen opsiwn pellach, os nad yw trafodaethau o’r fath yn llwyddiannus, ac i’r diben yma mae penderfyniad hefyd wedi ei wneud i hysbysebu’r ffaith ein bod yn agored i gynigion ar y farchnad agored. Mi fydd dyfodol hir dymor Plas Tan y Bwlch yn chwarae rhan flaenllaw mewn unrhyw benderfyniad gan yr Awdurdod.”

Wnaethon nhw ddim ymhelaethu ar ymholiad benodol Llafar Bro am y gerddi a Llyn Mair, a ph’run ai oedd posib rhoi amodau yn gwarchod mynediad i bobl leol wrth werthu (does yna ddim llwybrau cyhoeddus, dim ond mynediad trwy ganiatâd y Parc, felly fyddai yna ddim rheidrwydd gyfreithiol ar brynwr preifat i’ch gadael chi na fi ar y tir o gwbl), gan ddweud y dylid cyfeirio unrhyw gwestiynau pellach at yr asiant gwerthu, Carter Jonas.

Yn y cyfamser mae’r elusen, Cyfeillion Plas Tan y Bwlch -sydd wedi bod yn casglu arian ar gyfer y plas a threfnu gweithgareddau rheolaidd yno- wedi sgwennu at eu haelodau yn dweud mai “ychydig o wybodaeth a gawsom ar waethaf ein llythyru gyda Phrif Weithredwr Parc Cenedlaethol Eryri... Mae’r diffyg ymateb wedi bod yn siomedig a thrist, ac rydym yn teimlo ein bod yn siarad â’r wal.”

Mae’r Cyfeillion yn annog pawb i sgwennu at brif weithredwr y Parc i ddweud pa mor bwysig ydi cadw’r Plas mewn perchnogaeth gyhoeddus. Mae deiseb hefyd i geisio achub y Plas, os hoffech lofnodi: ewch i wefan change.org a chwilio efo’r geiriau ‘Achub Plas’.

Wrth fynd i’r wasg daeth Llafar Bro i ddeall mae Cymunedoli ydi’r ‘cwmni cymunedol’ -sef yr ymbarél i rwydwaith o fentrau sy’n cydweithio er budd eu cymunedau- a theg dweud fod mentrau cymunedol Bro Stiniog yn allweddol yn y rhwydwaith hwnnw. Maen nhw rwan yn edrych ar opsiynau ac wedi comisiynu astudiaeth ddichonoldeb/cynllun datblygu i weld be sy’n bosib. 

Edrychwn ymlaen yn arw i weld be ddaw o’r astudiaeth a’r trafodaethau. Chwith na fyddai’r Parc wedi aros am ganlyniad hyn cyn rhoi’r plas ar y farchnad agored, ond efallai fod eu brawddeg olaf “Mi fydd dyfodol hir dymor Plas Tan y Bwlch yn chwarae rhan flaenllaw mewn unrhyw benderfyniad...” yn rhoi lle i fod yn obeithiol. Mae’n sicr yn rhywbeth y gellid eu hatgoffa wrth bwyso arnyn nhw i wneud y peth iawn dros y misoedd nesa.

Dyfodol Rhaeadr y Cwm

Oni bai ein bod yn gweithredu’n gyflym bydd un o raeadrau mwyaf eiconig Eryri yn cael ei difrodi am byth - Rory Francis, Cymdeithas Eryri sy’n egluro’i bryderon. 

Y newyddion brawychus yw bod datblygwyr wedi cyflwyno cais cynllunio i adeiladu argae ar Afon Cynfal ger Llan Ffestiniog a dargyfeirio, ar adegau, bron 70% o’r dŵr o amgylch rhaeadr eiconig Rhaeadr y Cwm, fel rhan o gynllun trydan dŵr. 

Dair gwaith dros y deng mlynedd ar hugain diwethaf mae cynlluniau wedi eu cyflwyno ar gyfer cynllun trydan dŵr yng Nghwm Cynfal. Dair gwaith maent naill ai wedi cael eu gwrthod neu eu tynnu'n ôl. Ond ym mis Gorffennaf fe gyflwynodd y datblygwyr gais arall.

Mae Cwm Cynfal yn lle sydd wedi ysbrydoli storïwyr, artistiaid a beirdd dros fileniwm. Dyma un o raeadrau mwyaf mawreddog Eryri. Ond nawr mae’n cael ei bygwth unwaith eto gan gynllun trydan dŵr a fyddai’n gweld argae ar yr afon ac, ar adegau, bron 70% o’r dŵr yn cael ei ddargyfeirio allan o’r rhaeadr.

Mae’r ceunant wedi’i warchod yn gryf dan ddeddfwriaeth bywyd gwyllt. Mae’n Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig o fewn Parc Cenedlaethol. Mae wedi’i ddynodi’n rhannol oherwydd y mwsoglau a llysiau’r afu prin sy’n tyfu yno. Os byddwch chi'n dargyfeirio cymaint â hynny o ddŵr allan o'r rhaeadr, fydd hynny'n newid yr amodau gwlyb iawn sy'n gwneud y ceunant mor arbennig.
Dwi'n pryderu am ymddangosiad gweledol, sain ac awyrgylch y rhaeadr, y bywyd gwyllt sy’n byw yn y ceunant a hefyd y difrod i’r safle hanesyddol iawn hwn gyda’i lwybrau canoloesol.

Dwi'n cefnogi’n gryf yr angen i ddatgarboneiddio’r economi. Ond gydag unrhyw gynllun ynni adnewyddadwy, mae'n rhaid i chi bwyso a mesur y difrod yn erbyn y buddion. Cymharol ychydig o drydan fyddai'r cynllun hwn yn ei gynhyrchu, digon i bweru dim ond 60 o ‘power showers’ trydan. Byddai ei gapasiti o 600kW dim ond tua 8% o ddim ond un o’r tyrbinau 7.2MW yn fferm wynt arfaethedig Y Bryn rhwng Maesteg a Phort Talbot.

Dwi'n gwybod fod y datblygwyr wedi siarad am sefydlu 'clwb ynni' i werthu'r trydan i bobl leol. Y gwirionedd yw, does dim sicrwydd y gall y clwb yma ddarparu trydan yn rhatach na chwmniau eraill, ac os ydy'r trydan yn cael ei gynhyrchu trwy niweidio safle byd natur lleol, 'swn i ddim eisiau ei brynu. 

Cynhaliodd y datblygwyr eu hunain ymgynghoriad cyn cyflwyno’r cais ddiwedd y flwyddyn diwethaf. Mae’r ymateb i hwnnw, sydd wedi’i gynnwys fel rhan o’r cais cynllunio, yn cadarnhau nad yw’r mwyafrif helaeth o’r rhai a gymerodd ran yn cefnogi’r cynllun. Er ei bod yn anodd tynnu'r ffigurau o'r papur a gyflwynwyd i Awdurdod y Parc Cenedlaethol, fe gymerodd 359 o unigolion neu sefydliadau ran yn yr ymgynghoriad. Nododd 276 nad oeddent yn cefnogi’r cais. Roedd 181 o'r gwrthwynebwyr hyn yn lleol i Barc Cenedlaethol Eryri, Gwynedd neu ogledd Cymru. Dim ond 3 o bobl neu fudiadau a nododd eu bod yn cefnogi'r datblygiad.

Yn ogystal, mae’r sefydliadau cadwraeth Cymdeithas Eryri, Save our Rivers, Buglife ac Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru i gyd yn gweithio efo’u gilydd i wrthwynebu’r cynlluniau hyn.
RF

Mae colofn Senedd Stiniog yn egluro bod y farn wedi’i hollti ar Gyngor Tref Ffestiniog, a’u bod yn y pen draw -ar ôl pleidlais- wedi cefnogi’r cynllun.
- - - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2024

 

Stolpia- Damwain Awyren 1952

Y mae gennyf gof o gyffro mawr pan oeddwn yn hogyn a chryn sôn a siarad am ddigwyddiad arswydus rhywle draw tros y mynyddoedd i’r gogledd o Riwbryfdir. Deuthum i ddeall blynyddoedd yn ddiweddarach mai damwain ofnadwy i awyren Douglas Dakota EI-EFL o’r enw ‘Saint Kevin’ yn eiddo i gwmni Aer Lingus, Iwerddon oedd achos y cyffro.

Dyma’r hanes yn fras- Ar y 10fed o Ionawr, 1952 gadawodd yr awyren faes awyr Northolt gerllaw Llundain a hedfan draw am Ddulyn yn Iwerddon gyda 20 o deithwyr a thri aelod o’r criw arni hi. Yn ystod yr ehediad cysylltodd y criw â’r goleudwr yn Daventry, ger Northampton am 5.56 yr hwyr yn ddiffwdan, a dweud mai’r pwynt nesaf i adrodd yn ôl a fyddai Nefyn ym Mhenrhyn Llŷn. Gyda llaw, roedd hi i fod i gyrraedd maes awyr Dulyn am ddeng munud wedi wyth (8:10) y noson honno. 

Pa fodd bynnag, tra roeddynt yn hedfan oddeutu 6,500 troedfedd uwchlaw Bwlch Rhediad, nid nepell o Nant Gwynant ger Beddgelert plymiodd yr awyren a cholli ei hadain dde yn dilyn tyrfedd (h.y. cynnwrf chwyrn o aer), neu efallai oherwydd bod rhew wedi casglu arni hi, ac aeth ar ei phen i ganol y gors yng Nghwm Edno gan ladd pawb a oedd ar ei bwrdd.

Clywyd sŵn yr awyren yn taro’r ddaear gan rai yn Nant Gwynant am 7:10 a gwelwyd goleuni llachar o leoliad y gwrthdrawiad, ac o ganlyniad, ffoniwyd yr heddlu yng Nghaernarfon. Ymhen amser, ac erbyn hanner nos, roedd oddeutu cant o bobl wedi ymgasglu i chwilio amdanynt drwy’r tywydd anghynnes gan gynnwys aelodau o’r heddlu a’r gwahanol awdurdodau. 

Dywedir bod yr adain a gollwyd oddeutu 200 llath oddi wrth weddill y malurion, a’r unig beth a welwyd ger y darnau drylliedig oedd doli merch fach a laddwyd arni hi. Ceisiwyd cael cymaint o’r rhai a gollodd eu bywydau oddi yno a’u hadnabod, ond nid oedd hynny yn bosib gyda’r cyrff yn nyfnder y gors. Cafwyd hyd i rai fodd bynnag a chladdwyd 12 ohonynt ym mynwent newydd Llanbeblig, Caernarfon. 

Cysegrwyd y fan lle digwyddodd y ddamwain ar 17 Ionawr a rhoddwyd ffens oddi amgylch y fynwent. Gosodwyd carreg goffa hefyd gan Barc Cenedlaethol Eryri nid nepell o’r fangre. 

Roedd y ddamwain hon yn cael ei chyfrif fel un o’r rhai gwaethaf i awyrennau, ac yn 10fed ar y rhestr ym Mhrydain ar y pryd. Dyma lun o safle’r ddamwain ychydig ar ôl y gwrthdrawiad-

Dau aelod o’r heddlu yn chwilio gweddillion yr awyren

Awyren fel hon a gollwyd yn y ddamwain ofnadwy yng Nhwm Edno yn 1952

- - - - - - - - - - - - -

Erthygl gan Steffan ab Owain a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024

Senedd Stiniog- Enwau Lleoedd

Bu’n gyfnod prysur yn y Siambr wrth i fwy na’r arfer o gyfarfodydd gael eu cynnal.  Yn ogystal â’r cyfarfodydd Arferol a Mwynderau misol, fe gynhaliwyd rhai Anarferol a Blynyddol hefyd.

Yn y Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol bu un newidiad ymhlith y swyddogion wrth i’r Cyng. Morwenna Pugh gael ei henwebu i fod yn is-gadeirydd y cyngor.  Derbyniodd, felly golygai hyn fod y Cyng. Eifiona Davies yn camu i lawr o’r is-gadair ac yn ymuno hefo ni o amgylch y bwrdd mawr.  Diolchwn i Eifiona am ei gwaith fel is-gadeirydd ac edrychwn ymlaen i gydweithio gyda hi dros y flwyddyn nesaf.

Un o’r prif bethau o’r Cyfarfod Arferol (10/06), oedd bod y Cyngor wedi cael cyflwyniad gan Ceri Cunnington a Gwenlli Evans am waith Cwmni Bro.  Eglurodd y ddau rhyw ychydig am strwythur y cwmni a’i fod yn gweithio fel ymbarél dros rwydwaith o fentrau cymdeithasol gwahanol.  Dywedwyd fod pob mudiad oddi tano yn annibynol, ac ar hyn o bryd, mae’r cwmni’n cydweithio â 17 ohonynt. 

Mae sawl cynllun diddorol ar y gweill ganddynt a’r gobaith yw i gefnogi ac hyrwyddo’r diwylliant fywiog Gymraeg sydd yma.  Cytunwyd y byddai’r Cyng. Dafydd Dafis yn cynrychioli’r Cyngor Tref ar rai o’u pwyllgorau, gyda’r gobaith efallai y gallai’r cyngor gefnogi rhannau o'r gwaith hollbwysig hyn yn y dyfodol.

Yr wythnos wedyn (17/06), cafwyd cyflwyniad arall yn y Cyfarfod Mwynderau.  Hywyn Willams oedd yr ymwelydd y tro hwn, Cydlynydd y Bartneriaeth Natur Leol, Cyngor Gwynedd.  Eglurodd fod potyn o arian i’w wario a bod dyletswydd statudol amgylcheddol gan gynghorau tref / plwyf i weithredu ar ran byd natur.  Amlinellwyd rhannau o dir gwyllt yn yr ardal a’r gobaith ganddo ydi cael cydweithio gyda’r Cyngor Tref, dod a’n pennau at eu gilydd er cael y gorau o’r tiroedd gwyllt hyn.  Os dwi’n deallt yn iawn, bydd yr ardal ar ei hennill gan na fydd ceiniog yn mynd o brecept y Cyngor at y gwaith – win-win i’r ardal fel 'tae.

Cynhaliwyd sawl cyfarfod Anarferol hefyd.  Cymeradwywyd a mabwysiadwyd Rheolau Sefydlog y Cyngor ac fe ystyrwyd a chytunwyd ar nifer o bolisïau. 

Un polisi newydd sbon a gafodd ei fabwysiadu oedd bod y Cyngor bellach, yn swyddogol, am amddiffyn enwau Cymraeg lleol.  Mae tri prif bwynt i’r polisi, sef:

Sicrhau mai fersiynau Cymraeg yr enwau fydd yn cael blaenoriaeth mewn unrhyw ohebiaeth neu drafodaethau gyda chyrff a phartneriaid allanol.  Byddai enwau o’r fath yn cynnwys mynyddoedd a bryniau, caeau a llecynnau, afonydd a nentydd ynghyd ag adeiladau.

Hybu enwau Cymraeg cynhenid ac annog eu defnydd yn gyffredinol, gan bwysleisio pwysigrwydd eu cadw oherwydd yr hanes a’r diwylliant sy’n mynd gyda’r enwau hyn.  Y gobaith yw wedyn y bydd y cyhoedd yn sylweddoli pwysigrwydd yr enwau traddodiadol ac wedyn yn llai tebygol o fod eisiau eu newid i enwau newydd nad oes ganddynt unrhyw gysylltiad gyda’r ardal a’r traddodiadau lleol.

Os bydd sefyllfa yn codi, cymryd unrhyw gamau posibl i atal newidiadau i’r enwau cynhenid os bydd unrhyw ymgynghori gyda’r Cyngor Tref ar fater o’r fath.

Yn olaf, cynhaliwyd cyfarfod yr is-bwyllgor Teledu Cylch Cyfyng (TCC).  Heb os nac oni bai, ac yn dilyn y dymuniad yn lleol, fe fydd rhaid cael system yn y dref ond gan fod y rheolau diogelu data a ballu mor gymhleth; fe benderfynwyd llythyru Comisiynydd Heddlu Gogledd Cymru er trafod os tybed fyddai’r Heddlu yn fodlon cymeryd cyfrifoldeb drosto.  Mae’r Clercod hefyd am lythyru cynghorau tref eraill i geisio darganfod sut maent yn rheoli eu sustemau hwythau.
Diolch am ddarllen.  -DMJ. (Safbwynt fy hun yn unig).
- - - - - - - - - - 

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024

Rhod y Rhigymwr- Blodau Gwyllt

Wrth geisio parhau â’m teithiau cerdded dyddiol ac anelu at gyflawni’r 10,000 o gamau i fyny at Argae Newydd Maentwrog ac yn ôl, mae sylwi ar y blodau gwyllt o bobtu’r ffordd wedi ennyn rhyw ddiddordeb newydd ynof. Mae camera fy ffôn i-dot wedi bod yn brysur iawn dros y misoedd dwytha’n tynnu ugeiniau o luniau. 

Cyfyng iawn fu fy ngwybodaeth am flodau mwyaf cywilydd i mi. Eto, fe fyddwn i wrth fy modd yn mynd â’r plantos allan o rigolau’r stafell ddosbarth i astudio byd natur yn ystod fy nghyfnod hir yn y byd addysg. 

Maes astudiaeth fy nhraethawd ymchwil pan oeddwn yn ymgeisio am fy ngradd oedd ‘Yr Amgylchfyd fel Man i Ddysgu’. Wrth ei gyflwyno i gael ei asesu, gweithiais yr englyn canlynol:

Er mai rhan fechan o fyd - yw y fan
Alwaf i’n amgylchfyd,
Yn fy awch, dysgaf o hyd
Ac elwa ar y golud. 

Daeth yr englyn yn ôl i gof sawl gwaith yn ystod fy nghrwydriadau. A diolch am gyfrol fechan John Akeroyd a addaswyd mor wych i’r Gymraeg gan Bethan Wyn Jones - ‘Blodau Gwyllt Cymru ac Ynysoedd Prydain’ [Gwasg Carreg Gwalch 2005], rydw i wedi cael modd i fyw yn chwilio am y blodau a gipiwyd ar gamera fy ffôn. 

Onid ydy’r enwau Cymraeg ar y rhain yn swyno clust ... y goesgoch, helyglys, clych yr eos, blodyn y gwynt, crafanc y frân, crinllys, pig yr aran, llaeth y gaseg, llygad doli, troed yr iâr a llawer, llawer mwy.

Mae’n siŵr i Williams Pantycelyn, wrth farchogaeth hyd gefn gwlad Cymru ar ei deithiau pregethu mynych ynghanol y 18fed ganrif, gael ei wefreiddio gan y lliwiau amryliw oedd yn harddu cloddiau ac ochrau’r ffyrdd. Cyfeiriodd yn un o’i emynau at y ‘blodau hyfryd fo’n disgleirio dae’r a nef’. Wrth i minnau sylwi a rhyfeddu tra’n cerdded, meddyliais am feirdd a ganodd am flodau a cheisiais gofio rhai o’r cerddi.

Clychau'r gog; rhosyn gwyllt; blodau'r gwynt; mefus gwyllt. Lluniau Iwan M

Mae’r mefus gwyllt wedi bod yn llu hyd ochrau’r ffordd, ac ers tro bellach, mae’r rhosyn gwyllt yn ymwthio drwy’r cloddiau hefyd. Pryddest Cynan [1895-1970]  ‘Mab y Bwthyn’ ddaeth i’m cof, a’i hiraeth am Gwen, Tŷ Nant:

Gwen annwyl, tyred dithau’n ôl
I’r lle mae hedd ar fryn a dôl ...
A chei yng nghartre’r geifr a’r myllt
Ogoniant Duw mewn RHOSYN GWYLLT.

Ac eto:

A chei y MEFUS GWYLLT yn fwyd
I roddi lliw ar ruddiau llwyd.

Cofio wedyn am lais tenor unigryw y datgeinydd cerdd dant o Rydymain, William Edwards [1888-1957] yn cyflwyno ‘Fy Olwen I’ gan Crwys [1875-1968] - a’r cwpled:

Ond beth tase dwylo f’anwylyd mor wyn
Ag ANÉMONI ffynnon y coed.

Yna’r diweddar Aled Lloyd Davies [1930-2021], brenin cerdd dant, yn dehongli mor feistrolgar delyneg I. D. Hooson [1880-1948] - ‘Yr Hen Lofa’: 

Fe ddaeth rhyw arddwr heibio
I wisgo’r domen brudd
 rhoncwellt tal a rhedyn,
A BLODAU PINC eu grudd.

Mae deunod y gog bellach wedi hen ddistewi, a’i chlychau wedi diflannu. Ond trwy fis Mai, bum yn adrodd geiriau R. Williams Parry [1884-1956] am ‘glychau’r gog’ wrthyf fy hun:

Y gwyllt, atgofus bersawr,
Yr hen lesmeiriol baent.
Cyrraedd, ac yna ffarwelio,
Ffarwelio - och na pharhaent.

Cyfrol fechan a gyhoeddwyd yn Hydref 1947 ydy ‘BLODAU’R GWYNT’ gan Arthur Gwynn Jones o Fro Hiraethog. Dyma fardd swynol ei drawiad a ganodd lawer am fyd natur.  Mae’n llawn edmygedd o’r blodau a roddodd deitl i’w gyfrol. Iddo ef, fel i Crwys, mae gwynder yr anémoni yn destun i ganu amdano. 

Yn y pennill ola, mae’n enwi nifer o flodau eraill y gwyddai amdanyn nhw - ond yn ei dyb o, dydyn nhw ddim i’w cymharu â blodau’r gwynt:

Pan fyddo’r hwyr yn wridog
A balm ar lif pob gwawr,
A grŵn y gwenyn oriog
Yng ngwyrdd y ffawydd mawr;
Bryd hynny af yn ysgafn droed
I weld eich dawns yn Nhy’n-y-coed.

Angylion bach y gweunydd,
A swyn yr hafau ffri,
Dihalog fel y wawrddydd,
Mor lân ag ewyn lli;
Drachefn yr af yn ysgafn droed
I nef y llwyn yn Nhy’n-y-coed.

Mi wn am FLODAU’R DARAN,
A môr o DDAGRAU MAIR,
A CHLUST YR ARTH a’r SURAN,
Ond cred fi ar fy ngair;
Mi af yn ysgafn iawn fy nhroed
I nef y llwyn yn Nhy’n-y-coed.

- - - - - - - - - - -

Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024