Rhod y Rhigymwr- Blodau Gwyllt

Wrth geisio parhau â’m teithiau cerdded dyddiol ac anelu at gyflawni’r 10,000 o gamau i fyny at Argae Newydd Maentwrog ac yn ôl, mae sylwi ar y blodau gwyllt o bobtu’r ffordd wedi ennyn rhyw ddiddordeb newydd ynof. Mae camera fy ffôn i-dot wedi bod yn brysur iawn dros y misoedd dwytha’n tynnu ugeiniau o luniau. 

Cyfyng iawn fu fy ngwybodaeth am flodau mwyaf cywilydd i mi. Eto, fe fyddwn i wrth fy modd yn mynd â’r plantos allan o rigolau’r stafell ddosbarth i astudio byd natur yn ystod fy nghyfnod hir yn y byd addysg. 

Maes astudiaeth fy nhraethawd ymchwil pan oeddwn yn ymgeisio am fy ngradd oedd ‘Yr Amgylchfyd fel Man i Ddysgu’. Wrth ei gyflwyno i gael ei asesu, gweithiais yr englyn canlynol:

Er mai rhan fechan o fyd - yw y fan
Alwaf i’n amgylchfyd,
Yn fy awch, dysgaf o hyd
Ac elwa ar y golud. 

Daeth yr englyn yn ôl i gof sawl gwaith yn ystod fy nghrwydriadau. A diolch am gyfrol fechan John Akeroyd a addaswyd mor wych i’r Gymraeg gan Bethan Wyn Jones - ‘Blodau Gwyllt Cymru ac Ynysoedd Prydain’ [Gwasg Carreg Gwalch 2005], rydw i wedi cael modd i fyw yn chwilio am y blodau a gipiwyd ar gamera fy ffôn. 

Onid ydy’r enwau Cymraeg ar y rhain yn swyno clust ... y goesgoch, helyglys, clych yr eos, blodyn y gwynt, crafanc y frân, crinllys, pig yr aran, llaeth y gaseg, llygad doli, troed yr iâr a llawer, llawer mwy.

Mae’n siŵr i Williams Pantycelyn, wrth farchogaeth hyd gefn gwlad Cymru ar ei deithiau pregethu mynych ynghanol y 18fed ganrif, gael ei wefreiddio gan y lliwiau amryliw oedd yn harddu cloddiau ac ochrau’r ffyrdd. Cyfeiriodd yn un o’i emynau at y ‘blodau hyfryd fo’n disgleirio dae’r a nef’. Wrth i minnau sylwi a rhyfeddu tra’n cerdded, meddyliais am feirdd a ganodd am flodau a cheisiais gofio rhai o’r cerddi.

Clychau'r gog; rhosyn gwyllt; blodau'r gwynt; mefus gwyllt. Lluniau Iwan M

Mae’r mefus gwyllt wedi bod yn llu hyd ochrau’r ffordd, ac ers tro bellach, mae’r rhosyn gwyllt yn ymwthio drwy’r cloddiau hefyd. Pryddest Cynan [1895-1970]  ‘Mab y Bwthyn’ ddaeth i’m cof, a’i hiraeth am Gwen, Tŷ Nant:

Gwen annwyl, tyred dithau’n ôl
I’r lle mae hedd ar fryn a dôl ...
A chei yng nghartre’r geifr a’r myllt
Ogoniant Duw mewn RHOSYN GWYLLT.

Ac eto:

A chei y MEFUS GWYLLT yn fwyd
I roddi lliw ar ruddiau llwyd.

Cofio wedyn am lais tenor unigryw y datgeinydd cerdd dant o Rydymain, William Edwards [1888-1957] yn cyflwyno ‘Fy Olwen I’ gan Crwys [1875-1968] - a’r cwpled:

Ond beth tase dwylo f’anwylyd mor wyn
Ag ANÉMONI ffynnon y coed.

Yna’r diweddar Aled Lloyd Davies [1930-2021], brenin cerdd dant, yn dehongli mor feistrolgar delyneg I. D. Hooson [1880-1948] - ‘Yr Hen Lofa’: 

Fe ddaeth rhyw arddwr heibio
I wisgo’r domen brudd
 rhoncwellt tal a rhedyn,
A BLODAU PINC eu grudd.

Mae deunod y gog bellach wedi hen ddistewi, a’i chlychau wedi diflannu. Ond trwy fis Mai, bum yn adrodd geiriau R. Williams Parry [1884-1956] am ‘glychau’r gog’ wrthyf fy hun:

Y gwyllt, atgofus bersawr,
Yr hen lesmeiriol baent.
Cyrraedd, ac yna ffarwelio,
Ffarwelio - och na pharhaent.

Cyfrol fechan a gyhoeddwyd yn Hydref 1947 ydy ‘BLODAU’R GWYNT’ gan Arthur Gwynn Jones o Fro Hiraethog. Dyma fardd swynol ei drawiad a ganodd lawer am fyd natur.  Mae’n llawn edmygedd o’r blodau a roddodd deitl i’w gyfrol. Iddo ef, fel i Crwys, mae gwynder yr anémoni yn destun i ganu amdano. 

Yn y pennill ola, mae’n enwi nifer o flodau eraill y gwyddai amdanyn nhw - ond yn ei dyb o, dydyn nhw ddim i’w cymharu â blodau’r gwynt:

Pan fyddo’r hwyr yn wridog
A balm ar lif pob gwawr,
A grŵn y gwenyn oriog
Yng ngwyrdd y ffawydd mawr;
Bryd hynny af yn ysgafn droed
I weld eich dawns yn Nhy’n-y-coed.

Angylion bach y gweunydd,
A swyn yr hafau ffri,
Dihalog fel y wawrddydd,
Mor lân ag ewyn lli;
Drachefn yr af yn ysgafn droed
I nef y llwyn yn Nhy’n-y-coed.

Mi wn am FLODAU’R DARAN,
A môr o DDAGRAU MAIR,
A CHLUST YR ARTH a’r SURAN,
Ond cred fi ar fy ngair;
Mi af yn ysgafn iawn fy nhroed
I nef y llwyn yn Nhy’n-y-coed.

- - - - - - - - - - -

Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024