YDI’R ZIP YN AGORED i syniadau'r gymuned?

Mae galwadau am sefydlu 'Cronfa Gymunedol' wedi dod yn sgil cais cwmni Zip World am £6.2 miliwn o arian gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU trwy gyfrwng Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru. Maen nhw eisiau datblygu atyniadau ychwanegol yn y Blaenau a Bethesda. Yn gefndir i’r cais mae’r ffaith fod cwmni Zip World wedi’i werthu yn Rhagfyr 2024 i Gwmni Dolphin Capitol am £100 miliwn!

Daw’r alwad am gronfa gymunedol yn sgîl ymchwil gan gwmni Foundational Economy Research, a’u hadroddiad "Chwe rheswm pam na ddylai Zip World gael £6.2 miliwn" (sydd ar gael yn Gymraeg a Saesneg ar eu gwefan). 

 

Bwrdwn yr adroddiad ydi y dylid “dyrannu cronfeydd cyhoeddus... i gynorthwyo prosiectau na fyddent fel arall yn cael eu cynnal. Ymhellach, dylid mynnu bod yn rhaid i ymgeiswyr am grantiau ddangos buddion cymunedol lleol sylweddol.” 

 

 

Mae’r chwe rheswm yn cynnwys, er enghraifft, fod Zip World yn gwneud digon o elw i fwrw ymlaen efo’r gwellianau ar eu costau eu hunain heb gael arian gan y trethdalwr; ac nad ydynt yn cyfrannu gwasanaethau defnyddiol na chyllid i roi rhywbeth yn ôl i’r cymunedau y maen nhw’n weithredol ynddynt.

Diolch i Beca Roberts, sy’n gynghorydd sir yn Nyffryn Ogwen am gyfrannu’r darn isod am y trafodaethau am gronfa gymunedol.

Mae’r cwmni wedi mynd ati yn y ffordd arferol i gefnogi ei achos am gymorth ariannol trwy honni y bydd swyddi’n cael eu creu a thrwy sôn am y buddion a ddaw i ran y rhanbarth yn sgil gwariant gan bobl a fydd yn ymweld â’i atyniadau yng ngogledd Cymru. Mae hyn yn rhan o batrwm rheolaidd o gwmniau mawr yn derbyn arian cyhoeddus heb unrhyw dystiolaeth bendant fod yr arian yna yn cael effaith gadarnhaol yn economiadd ac yn gymdeithasol o fewn y cymunedau mae nhw'n gweithredu. 

Mae ymgyrch felly ar y gweill yng nghymunedau Ogwen a Bro Ffestiniog i alw ar Zip World i weithio efo'n cymunedau i sefydlu cronfa gymunedol.

Mae Zip World ar hyn o bryd yn cynnal ymgynghoriad ar becyn budd cymunedol, ac mae hyn yn gyfle hollbwysig i’r gymuned leisio barn ac i ddylanwadu ar y buddion posib y gallai’r prosiect eu cynnig i bobl leol.

Yn ystod sesiynau diweddar a drefnwyd gan Zip World, daeth yn amlwg bod cryn ddryswch o ran beth yw pwrpas yr ymgysylltu. Yn hytrach na gwrando’n weithredol ar y gymuned, bu’r digwyddiadau hyn yn gyfle i’r cwmni gyflwyno eu syniadau presennol -yn hytrach na chreu gofod gwirioneddol ar gyfer barn y trigolion.

Mae'r syniad o sefydlu cronfa waddol gymunedol -cronfa barhaol fyddai’n cefnogi mentrau lleol yn Nyffryn Ogwen a Blaenau Ffestiniog- wedi’i godi dro ar ôl tro gan aelodau o’r cyhoedd ac arbenigwyr. 

Serch hynny, mae Zip World wedi gwrthod cynnwys syniad o’r fath yn eu pecyn budd cymunedol.
Mae’r pecyn budd cymunedol sydd wedi’i rannu hyd yma yn ymddangos, yn anffodus, fel un sy’n canolbwyntio ar fentrau fydd yn gwasanaethu anghenion y cwmni ei hun yn bennaf, yn hytrach na darparu buddion sylweddol a diriaethol i’r gymuned leol. Nid yw’n glir sut y bydd y buddion hyn yn cael eu rheoli, na sut y bydd cymunedau lleol yn elwa’n ymarferol ohonynt.

Er hynny, mae Zip World wedi nodi eu bod yn agored i adborth ar y ddogfen hon. Mae’n hanfodol felly bod trigolion lleol yn cael cyfle gwirioneddol i’w darllen a mynegi eu barn.

Os hoffech gopi o’r pecyn drafft, cysylltwch â: cynghorydd.ElfedWynapElwyn[AT]gwynedd.llyw.cymru neu cynghorydd.becaroberts[AT]gwynedd.llyw.cymru

Mae eich llais yn bwysig. Os ydych yn teimlo bod y buddion a gynigir gan Zip World ddim yn adlewyrchu anghenion eich cymuned -neu fod cyfleoedd pwysig wedi'u hanwybyddu- dyma’ch cyfle i ddweud hynny’n glir.

Yn y cyfamser, mae trafodaethau’n parhau’n lleol i sefydlu cronfa gymunedol wirioneddol ystyrlon, waeth beth fydd penderfyniad Zip World. Ond mae’n hanfodol bod unrhyw brosiect a gynhelir yn ein cymunedau yn adlewyrchu blaenoriaethau’r bobl sy’n byw yma.

Stolpia -Hen Dimau Pêl-droed y Fro

Bum yn ceisio cofio enwau rhai o’r hen dimau pêl droed lleol yn ddiweddar, ond roedd amryw wedi mynd o’m cof. O ganlyniad, edrychais ar restr yr oeddwn wedi ei wneud ychydig flynyddoedd yn ôl. Dyma rai ohonynt, ar wahân i dim pêl droed Blaenau ei hun:

Black Stars, Blue Boys, Celts, Comrades, Dixie Eleven, Dixie Kids, Granville Rovers, Happy Eleven, Maenofferen Rangers, Manod Swifts, Manod Villa, Moelwyn Rangers, Offeren City, Rhiw Corinthians, Rhiw Institute, Rhiw United, Tanygrisiau, Thursday FC, Ystradau Celts.

Er fy mod wedi chwarae cryn dipyn o bêl droed pan oeddwn yn hogyn a chael hwyl efo hen hogiau’r Rhiw, ni fum yn fawr o beldroediwr. Y mae Cian, fy ŵyr yn gallu trin y bêl yn llawer gwell nas gallwn i pan oeddwn ei oed. 

Bu amryw o gaeau pêl droed yn y Blaenau tros y blynyddoedd, ac rwyf wedi sôn am Haygarth Park yng Nglan y Pwll o’r blaen. Cofiaf fy mam yn dweud wrthyf bod taid wedi bod yn chwarae yng nghae Holland Park -na nid yn Llundain- ond mewn cae sydd wedi diflannu o dan rwbel Domen Fawr, Chwarel Oakeley ers blynyddoedd bellach. 

Roedd gennym ninnau, hogiau Rhiw a Glan y Pwll gae o fath yng ngodre’r Domen Fawr yn yr 1950au, ac os y chwaraeid yno ar ddyddiau gwyliau ysgol, a’r chwarel yn gweithio, byddai’n rhaid inni fod yn wyliadwrus rhag ofn i garreg fawr dreiglo i lawr i’r cae ar ôl tipio o ben y domen. Cofiaf un achlysur pan wnaeth carreg fawr dreiglo i lawr a phob un ohonom yn galw ar y goli yn y pen agosaf i’r domen i’w heglu hi oddi yno nerth ei garnau. Rhyw gaeau digon pethma oedd gennym yr adeg honno, dau ohonynt yn ochr Afon Barlwyd, ac yno byddai’r bêl yn aml iawn!

Dyma un neu ddau o ganlyniadau gemau o’r gorffennol a godais o hen bapurau:

Bu gêm gartref gyfeillgar rhwng tîm Blaenau a Llanrwst ar un o gaeau’r ardal ym mis Ionawr 1898, ac yn ôl yr adroddiad yn y Towyn on Sea a Merioneth County Times, prif chwaraewyr y Blaenau oedd y rhai canlynol gyda’r cyfenwau Thomas, Barlow a Hughes. Bechod nad oedd eu henwau cyntaf ar gael ynte! Beth bynnag, y sgôr ar ddiwedd y gêm oedd Blaenau 5 - Llanrwst 1. 

Yn dilyn ceir cipolwg  ar rai gemau gan y gwahanol dimau lleol:

Ebrill 1908 – St David’s Guild - 1  … Manod Swifts - 0
Mai 1929 - Tanygrisiau - 2 ... Cricieth - 0
Ebrill 1932- Bethesda Victoria - 6…. Offeren City - 0 
Mehefin 1992 – Gêm a chwaraewyd yn y cystadlaethau Rhyng-Chwarelyddol (Inter Quarries) Dam Busters (Pwerdy Tanygrisiau)  3  …  All Stars Porthmadog 2
Tybed pwy oedd yn nhîm y Pwerdy?

Rwyf wedi gweld dau lun o chwaraewyr o’r flwyddyn 1927/28 pan oedd tîm pêl-droed Blaenau Ffestiniog yn enillwyr y gwpan a’r gynghrair, ond yr unig un rwyf yn ei adnabod ynddynt yw’r diweddar Glyn Bryfdir Jones sy’n eistedd ar y dde eithaf. Tybed pwy all enwi rhai o’r gweddill? 

O.N. – Roedd Tecwyn yn holi am yr enw cae Haygarth. Credaf imi roi esboniad amdano yn Llafar Bro yn 2022. Beth bynnag, dyma air pellach amdano oddi wrth Nia Williams (Glanypwll Villa gynt) - wedi ei godi o weithredoedd 4 Tai’n Foel, Glanypwll, ac ewyllys Richard Parry, Llwyn Ynn, Sir Ddinbych yn 1834, sef cyn berchennog stad Glanypwll. 

Trosglwyddwyd y stad i’w nai y Cyrnol Haygarth (1820-1911), ac yna i’w frawd y Canon Henry William Haygarth (1821-1902), Ficer Wimbledon a chanon anrhydeddus Eglwys Gadeiriol Rochester.  Daeth y stad yn ôl drachefn i’w frawd y Cyrnol. Tua 1913 aeth y stad ar werth.

Dyma lun unwaith eto o Haygarth Park yn ei ogoniant. 

- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2025

CYFRES Pêl-droed yn y Blaenau 

Hiraeth Neifion

Simon Chandler yn cyflwyno ei nofel newydd -darn o rifyn Mehefin 2025

Er bod y stori hon wedi’i hadrodd o’r blaen yn y papur bro penigamp hwn, gwiw ei hailadrodd, rydw i’n credu, a hithau’n wyrth. Sut all tref yng Nghymru droi bywyd Sais anoleuedig ben i waered o fewn hanner awr a’i drawsffurfio’n Gymro yn ei galon? 

Wn i ddim. Ond, wrth gwrs, nid yw Blaenau Ffestiniog yn unrhyw dref, ond yn hytrach yn un hudol. Oni bai am ymweliad â cheudyllau llechi Llechwedd un prynhawn bron i chwarter canrif yn ôl, fyddwn i byth wedi dysgu Cymraeg nac ysgrifennu nofel mewn unrhyw iaith. Yn anad dim, fyddwn i byth wedi darganfod pwy ydw i go iawn. Y Blaenau sy’n gyfrifol am hynny oll, a llawer mwy. Y Blaenau a phobl arbennig ei bro sydd wedi trawsnewid fy hunaniaeth ac ehangu fy ngolwg ar y byd, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged yn enwedig i Llinos Griffin, Steffan ab Owain, Vivian Parry Williams, ac Iwan Morgan am eu cymorth anhepgor a’u hysbrydoliaeth lwyr.

Ar ôl cael fy nghyfareddu yn yr hen weithfeydd gan recordiadau sain tanddaearol a oedd yn llawn straeon am chwarelwyr diwylliedig y bedwaredd ganrif ar bymtheg, eu bywydau, eu diwylliant ac (wrth gwrs) eu hiaith, cefais fy ysgogi’n syth i ysgrifennu nofel am hynt a helynt chwarelwr ifanc o Fro Ffestiniog sy’n symud i Berlin yn y 1920au hwyr, a’r nofel honno, Hiraeth Neifion, a gafodd ei chyhoeddi gan Wasg Carreg Gwalch ym mis Mai.

Pam Berlin? Wel, roedd hi’n glir i mi yn 2001 na fyddai gen i obaith mul o ysgrifennu nofel ddilys nac argyhoeddiadol wedi’i gosod yng Nghymru gyda chymeriadau Cymreig. Roeddwn i’n llawer rhy anwybodus. Ond, er nad oeddwn i’n gallu siarad gair o Gymraeg ar y pryd, roeddwn i’n siaradwr Almaeneg yn barod, a finnau’n meddwl tybed a fyddai’n gyfuniad difyr i briodi Cymru â’r Almaen.  

Yn fy nofel gyntaf, Llygad Dieithryn, fe ddaeth Almaenes i Flaenau Ffestiniog a syrthio mewn cariad â hi. Yn Hiraeth Neifion, fodd bynnag, mae hogyn lleol yn mynd â’r dref gydag ef i’r Almaen. Nofel am Gymro oddi cartref yw hi felly, ond mae’r Blaenau’r un mor bwysig yn yr ail nofel ag yr oedd hi yn yr un gyntaf, er bod y rhan fwyaf o’i golygfeydd wedi’u gosod yn Berlin. 

A chofiwch na fyddai’r nofel yn bodoli oni bai am y dref, o ystyried mai’r dref a roddodd enedigaeth iddi. Ond mae llwyfan Hiraeth Neifion yn llawer ehangach oherwydd bod hanes tair gwlad (yn hytrach na dwy) sydd wrth ei gwraidd: sef Cymru, yr Almaen a’r Unol Daleithiau.

Nid oedd gen i unrhyw glem yn 2001 sut y gallai prif gymeriad y nofel, Ifan (y labrwr ifanc o Dalywaenydd), gyrraedd Berlin, na pha beth y byddai’n ei wneud yno ar ôl iddo gyrraedd. Hefyd, roedd Blaenau Ffestiniog wedi gwneud argraff fawr arnaf o’r eiliad gyntaf, ac roeddwn i’n gwybod na fyddai Ifan wedi gadael y dref dan amgylchiadau arferol. Na fyddai: byddai wedi bod angen rhywbeth eithriadol i’w wthio allan, a pherthynas afiach gyda’i dad oedd hwnnw. 

Ar ôl ychydig, daeth yn glir i mi mai pianydd dawnus oedd Ifan: un oedd yn arfer cyfeilio i gantorion mewn eisteddfodau lleol, ond a oedd wedi cael ei swyno gan glywed jazz ar y radio. Mae gynnon ni i gyd ein breuddwydion, ac roedd gan Ifan (fel ei hanner brawd, Ieuan, sy’n aros yn Nhalywaenydd yn y nofel ar ôl i Ifan adael) freuddwyd i ddod yn bianydd jazz, er nad oedd hynny’n ymddangos o fewn ei gyrraedd ar y pryd.

Ta waeth, ar ôl i Ifan gael ei orfodi i ffoi tua diwedd 1926, mae’n penderfynu mentro’i lwc yn Llundain. Yn hynny o beth, er i mi gael fy swyno gan Chwarel Llechwedd a’r holl gysyniad o eisteddfodau lleol yn y caban, natur ddiwylliedig y chwarelwyr a’u cymuned glòs, roedd hi’n amlwg o’r cychwyn cyntaf (hyd yn oed i dwrist di-glem fel yr roeddwn i yn 2001) i fywydau’r chwarelwyr fod yn rhai caled a pheryglus. Felly, doeddwn i ddim am ramanteiddio’u bywydau nhw na gwadu’r posibiliad y gallai cyfle i ddianc fod wedi apelio at rai.  

Beth bynnag, ar ôl sbel yn gweithio yng nghegin y Kit-Kat Club yn yr Haymarket (ger Piccadilly Circus yng nghanol Llundain), dyma’r rheolwr yn sylwi ar ddoniau cerddorol Ifan ac yn ei ddyrchafu’n bianydd band preswyl y clwb. Wedyn, mae’r hogyn yn lwcus hefyd i gael hogi’i grefft gan ddysgu oddi wrth lwyth o gerddorion Americanaidd du a oedd wedi croesi'r Iwerydd er mwyn cael eu cyflogi i chwarae yn y gwestai mawrion fel y Savoy. Yn y pen draw, mae Ifan yn cael ei ddarganfod gan gymeriad eponymaidd y nofel, yr Almaenwr, Neifion, sy’n ei wahodd i gael clyweliad gyda’i fand jazz yn Berlin: band sy’n gyfuniad o gerddorion du a gwyn, Americanaidd ac Ewropeaidd.  

Yn Berlin, mae Ifan yn syrthio mewn cariad â chantores y band, ond mae eu perthynas nhw (yn ogystal â natur hil gymysg y band) yn dân ar groen un o swyddogion ifainc yr SS. A fydd cysgod hir yr Ail Ryfel Byd yn llwyddo i chwalu eu dyfodol disglair? Dyna'r cwestiwn mawr. Ond, er mwyn darganfod yr ateb, bydd yn rhaid i chi ddarllen y nofel, mae gen i ofn!

Er bod Ifan gannoedd o filltiroedd i ffwrdd o dref ei febyd, mae Stiniog yn ei feddyliau ac yn ei galon trwy’r amser. Nid yw’n colli’i hunaniaeth nac yn anghofio’i wreiddiau. Trwy gydol y nofel, mae’n sôn wrth sawl un am ei gariad tuag at y Gymraeg a’i diwylliant, ac am ei hoffter o’i fro a’i phobl. Yn wir, mae’r ddihareb ‘Gorau Cymro, Cymro oddi cartref’ yn gwbl addas ar ei gyfer.

Mae cael cyhoeddi Hiraeth Neifion o’r diwedd yn freuddwyd wedi’i gwireddu ac, wrth gwrs, Blaenau Ffestiniog yw’r unig le yn y byd y gellid ei lansio. Hoffwn ddiolch o galon i Elin Angharad am ganiatáu i ni gynnal y lansiad yn Siop Lyfrau’r Hen Bost [hanes i ddilyn, gol.]

Byddai’n golygu cymaint i mi petaech chi’n ystyried cefnogi’r digwyddiad, prynu copi o’r nofel a’i darllen.

Tyfu Gyda’n Gilydd

Lle i Goed, Natur a Chymuned 

Darn a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2025 

Ar safle tawel ym Mro Ffestiniog mae rhywbeth arbennig yn tyfu - ac nid coed yn unig. Mae meithrinfa goed gymunedol, perllan aml-gnwd, a gardd fywyd gwyllt bach yn helpu’r gymuned i fynd i’r afael â heriau natur a hinsawdd mewn ffordd leol a chadarnhaol.

Cafodd y feithrinfa ei sefydlu’r gaeaf diwethaf ac erbyn hyn gallwn dyfu 1,500 o goed brodorol – llawer ohonynt o hadau a gasglwyd yn lleol gydag ysgolion a gwirfoddolwyr. Mae’r coed hyn wedi’u haddasu’n well i hinsawdd ac amodau'r ardal, ac maen nhw’n cefnogi’r amgylchedd lleol yn fwy effeithiol na choed a fewn-forwyd.  Bydd y coed yn cael eu plannu'n lleol, neu'n cael eu rhoi i unrhyw un sydd eisiau plannu coeden eu hunain.

Diolch i grant gan Bartneriaeth Natur Eryri, mae cynhwysydd cludo wedi’i drawsnewid yn ddiweddar yn sied botio ac yn lloches i staff a gwirfoddolwyr — gan ein galluogi i fod yn bresennol ar y safle drwy’r flwyddyn ac i gynnal gweithgareddau beth bynnag y tywydd.

Gerllaw mae perllan sy’n wahanol iawn i randir traddodiadol - dim rhesi taclus na lleiniau unigol yma. Yn hytrach, mae’r lle’n tyfu mewn ffordd anffurfiol ac adfywiol, gan gyfuno coed ffrwythau, perlysiau, ffrwythau meddal, llysiau lluosflwydd a phlanhigion a pherlysiau meddygol, mewn patrwm naturiol sy’n efelychu natur. Mae’n brosiect tymor hir, ond dros amser bydd y berllan yn dod yn fwy hunangynhaliol, gan gefnogi bioamrywiaeth a darparu bwyd, cysgod a harddwch i’r gymuned.

Mae’r ardal fywyd gwyllt sy’n cysylltu’r lleoedd hyn eisoes yn llawn adar, gwenyn, gloÿnnod byw, gweision neidr a llyffantod - yn fan lloches i natur ac yn le heddychlon i bobl ddod i fwynhau.   Mae’r ddôl flodau gwyllt ar ei gorau ym misoedd Mehefin a Gorffennaf, yn llawn blodau brodorol fel carpiog y gors, llygad llo mawr, crib y pannwr, milddail, cribell felen a llawer mwy.

Mae’r prosiect yn dangos sut gall cymunedau gymryd camau syml a chynaliadwy i adfer natur, diogelu rhywogaethau brodorol a byw mewn modd mwy ysgafn ar y tir.

Mae’r ardd wedi’i lleoli tu ôl i res Cambrian, Tanygrisiau, LL41 3RT, gyda ddigon o le i barcio os ydych chi'n teithio mewn car.  Mae ar agor trwy’r flwyddyn ac mae croeso i bawb — naill ai i gymryd rhan neu i fwynhau tawelwch.

Hoffech chi weld y feithrinfa? Byddem wrth ein bodd dangos y lle i chi– cysylltwch â ni!  meg@drefwerdd.cymru  01766 830 082

Bro a Byd Sel

Ar Ddydd Llun Gŵyl y Banc diwedd Mai yn Neuadd Llan Ffestiniog, cynhaliwyd diwrnod o sgyrsiau i ddathlu a chofio bywyd yr hynod Sel Williams. Er y tywydd gwael, roedd hi’n braf gweld y Neuadd dan ei sang, gyda mwy a mwy o gadeiriau yn gorfod cael eu tynnu allan wrth i fwy o bobl ddod i wrando ar yr hanesion.

O dan arweiniad Robat Idris, cafodd y diwrnod ei rannu i mewn i 4 sesiwn oedd yn cwmpasu gwaddol Sel, sef Bro, Cymru, Rhyngwladol ac Addysg. 

Yn gyntaf, cafwyd cyflwyniad gan Gwenlli Evans a Ceri Cunnington ar gyfraniad enfawr Sel i ddechreuad Cwmni Bro Ffestiniog, cyn symud ymlaen i’w gyfraniad ar lefel genedlaethol, gydag Angharad Tomos yn rhoi teyrnged arbennig iddo wrth drafod eu cyfeillgarwch a’i gefnogaeth i Gymdeithas yr Iaith. 

Cafwyd hefyd sgyrsiau difyr gan Leanne Wood (cyn arweinydd Plaid Cymru) a Beth Winter (cyn Aelod Seneddol Llafur dros Gwm Cynon yn San Steffan) am eu profiad o weithio gyda Sel i geisio datblygu rhaglen debyg yn y Cymoedd i’r hyn y mae Cwmni Bro yn ei gyflawni.

Yn dilyn cinio yn Y Pengwern, cafwyd dwy sesiwn arall gyda dau o gyfeillion Sel - Huw Jones yn trafod y teithiau rhyngwladol y buodd arnynt yng nghwmni Sel, yn bennaf i wlad Ciwba, ble bu Sel o help mawr i sefydlu Cyfeillion Cymru Ciwba ac un o Gymru Ciwba a gyflwynodd gân o waith Ewan MacColl am y Chwyldro yng Nghiwba yn 1959.

 

I gloi’r diwrnod cofiadwy hwn, cafwyd sesiwn gyda 4 o bobl a fu dan ddylanwad Sel o’i gyfnod yn y byd Addysg. Yn eu mysg oedd Shan Ashton, un a gydweithiodd â Sel yn y Coleg Normal a Phrifysgol Bangor am sawl blwyddyn.  Cafwyd storïau lu am eu cyfnod yn gweithio gyda’i gilydd, gyda’r gynulleidfa yn eu dyblau. 

Roedd yn ddiweddglo perffaith i ddiwrnod arbennig yn cloriannu cyfraniad gŵr arbennig i’w gymuned a’i wlad.
Rhydian Morgan
- - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mehefin 2025

 

Llwyddiannau Eisteddfodol!

CADAIR PANTYFEDWEN 

Llongyfarchiadau gwresog iawn i Iwan Morgan, awdur ein colofn fisol ‘Rhod y Rhigymwr’ - a golygydd rhifynnau Mai a Mehefin o Llafar - ar ei lwyddiant arbennig yn ennill cystadleuaeth y Gadair yn eisteddfod fawr Pontrhydfendigaid eleni. 

‘Ynys’ oedd y testun a dewis Iwan fu llunio cyfres o gerddi yn hel atgofion - y dwys a’r digri - am ei ymweliadau â’r Ynys Werdd, a hynny dros sawl blwyddyn bellach, a’r cymeriadau hynod y bu iddo fo a’i gyfeillion eu cwarfod yno. Dyma fel mae’n cychwyn -

     Ynys Werdd y gerdd a’r gân,
     hi yw’n nefoedd a’n hafan,
     Yno dychwelwn ninnau – at griw ffraeth
     a miri odiaeth hen gymeriadau. 

 

Mae Iwan yn cynganeddu’n hynod o rwydd a llithrig; hyd yn oed yr enwau Gwyddelig! Fel ag yn y llinell hon, er enghraifft -‘Am Dun Laoghaire o Gaergybi ar gwch’  - a derbyniodd glod haeddiannol am ei gamp gan y prifardd Twm Morys yn y feirniadaeth o’r llwyfan! Does ond gobeithio y caiff darllenwyr Llafar Bro gyfle buan i ddarllen mwy na’r pigion byr sydd yma. 

Iwan hefyd a enillodd gystadleuaeth yr englyn, ar y testun ‘Cwrdd Gweddi’, a dwi’n cymryd yr hyfrdra o ddyfynnu hwnnw’n ogystal –

Yn wylaidd, ymdawelu - yma wnawn
Mewn hwyl i gysylltu,
A deialwn yn deulu
I alw’n Tad ar lein y Tŷ.

Ia, tipyn o gamp!
Geraint Vaughan Jones
- - - - - - - 

Dyma ddarn byr o golofn Rhod y Rhigymwr, gan Iwan, yn yr un rhifyn:

Y tro dwytha i mi gystadlu am gadair eisteddfodol oedd union ddeugain mlynedd yn ôl. Dyna pryd y llwyddais i ennill cadair hardd Eisteddfod Talsarnau - cadair a wnaed gan y crefftwr lleol Mike Rayner, oedd yn athro Gwaith Coed yn Ysgol Dyffryn Conwy, Llanrwst.  Roedd gen i ryw ddeuddeg o gadeiriau ar y pryd - ac yn eu plith dair o rai esmwyth. Roedd ein dau fab hynaf, Aled ac Eilir yn fychan, ac fe gawson nhw bleser mawr o ddefnyddio’r cadeiriau esmwyth fel trampolinau. Buan y bu’n rhaid gwneud i ffwrdd â’r rheiny gan nad oedden nhw’n ddigon cryf i ddal neidio cyson dau hogyn egnïol. Dyna’r pryd y rhois Alwena ei throed i lawr:
“Paid â mynd i drafferth i geisio ennill mwy o gadeirie wir! Does na ddim lle i fwy’n y tŷ! Os bydd eisteddfod yn cynnig bwrdd yn wobr - wel, dos amdano!”

- - - - - - - - 
 

TLWS YR IFANC EISTEDDFOD MÔN
Mae’n fraint eto’r mis yma cael llongyfarch y ferch ifanc amryddawn o Drawsfynydd - Elain Rhys Iorwerth. Ei champ lenyddol ddiweddara oedd ennill Tlws yr Ifanc yn Eisteddfod Môn, Bro Seiriol a gynhaliwyd yn ddiweddar. 

Y dasg a osodwyd i’r llenorion ifanc oedd cyflwyno dau ddarn o waith creadigol yn cynnwys y ffurfiau canlynol - stori fer, dyddiadur, cerdd, portread, monolog, ymson neu bennod gyntaf o nofel.

Dyma ddwedodd y beirniad, Nia Haf, wrth ddyfarnu’r Tlws i  Elain am y ddau ddarn llenyddol a gyflwynodd i’r gystadleuaeth - Byw yn y Gorffennol a Llanw:

‘Dyma dwi am eu gwobrwyo yma - storïau sy’n teimlo fel ffrind yn siarad hefo fi, storïau go iawn, yn iaith pob dydd pobl arbennig ein hardal ni. Yng nghasgliad Myfi Aran dwi’n teimlo’r bywyd go iawn ‘na, yr awch i rannu syniadau go iawn am y byd hefo fi, a mae’r ddawn o wneud hyn, yn fy marn i, yn cyffwrdd yn fwy nag unrhyw stori ffantasi gymhleth’. 

Yn ogystal â llenydda, mae Elain wedi ennill nifer fawr o wobrau fel cantores hefyd. Mae hi bellach yn adnabyddus yn genedlaethol fel cerdd dantiwr, cyflwynydd caneuon gwerin a chaneuon allan o sioeau cerdd. Hi hefyd ydy prif leisydd y grŵp ‘Mynadd’. 
Rhydian Morgan

- - - - - - -
ANRHYDEDDAU’R ORSEDD, WRECSAM
 Llafar Bro Mehefin ar fin mynd i’r cysodydd, cyhoeddwyd Anrhydeddau’r Orsedd 2025. Bydd dau sy’n gysylltiedig â’r ardal yn cael eu hurddo yn Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam ddechrau Awst. 

Dyma fel y cyflwynir nhw ar wefan Cymru Fyw:

 Y wisg werdd i Rhys Cell

“Does neb fel Rhys Roberts, Blaenau Ffestiniog am hyrwyddo ac atgyfnerthu'r celfyddydau ymysg pobl ifanc yn ei gymuned leol. Mae'r plant sy'n dod drwy raglenni Rhys yn cael eu hymbweru i deimlo balchder yn eu bro, ac mae'n cynnig cefnogaeth a chyfeiriad iddynt – ac yn credu yn eu potensial nhw. Mae hefyd yn aelod o'r band, Anweledig, sydd wedi ail-ffurfio i chwarae yn yr Eisteddfod eleni”.

Y wisg las i Llinos Gwefus

“Does neb wedi gwneud mwy i gefnogi cymunedau Croesor, Llanfrothen a Phenrhyndeudraeth na Llinos Griffin. Hi hefyd oedd yn gyfrifol am greu Hwb Croesor, sydd bellach yn grŵp o dros 30 o wirfoddolwyr, ac mae hi hefyd yn athrawes Gymraeg uchel ei pharch sy'n ysbrydoli ei dysgwyr gan sicrhau eu bod yn credu fod ganddynt gyfraniad gwerthfawr i'w wneud i'r Gymraeg a'n diwylliant”. 

Llongyfarchiadau gwresog i’r ddau! Haeddiannol iawn yn wir!

Stolpia -Tafarn y Wynnes Arms

Pennod arall o golofn reolaidd Steffan ab Owain

Sylwi yn Llafar Bro mis Ebrill bod menter cymunedol yn anelu i brynu ac adfer yr hen dafarn. Efallai y byddai un ddau o eiriau am ei hanes o ddiddordeb i rai ohonoch. 

Credaf mai yn y flwyddyn 1867 yr agorwyd y dafarn gan David Williams, Tyddyn Gwyn; cyn-chwarelwr a ffermwr. Bu ef a’r teulu yn ei chadw am flynyddoedd a dilynwyd hwy gan deulu Hughes. Daeth yr enw Wynne/Wynnes ar y dafarn ar ôl perchennog stâd Pengwern, sef Fletcher Wynn/Wynne. 

Gyda llaw,  cyfeirid ati fel ‘Y Ring’ gan yr hen bobol, fel y byddid yn galw North Western Hotel yn ‘Ring Newydd’. Tarddiad y gair Ring yw ‘Yr Inn’. Enghraifft arall yw’r gair bin a drodd yn ‘bing’ ar lafar gan y ffermwyr am alai, neu rodfa mewn beudy.

Tybed ai David Williams yw’r gŵr yn nrws y gwesty?

Bu amryw o dafarnwyr yn cadw’r Wynnes tros y blynyddoedd ac erbyn yr 1940au, neu ychydig yn  ddiweddarach, cedwid hi gan Mr a Mrs Bryan Bell fel y gwelir ar yr hysbyseb canlynol. Tybed a oes rhywun yn eu cofio yno?

Nid ymhell oddi wrth y gwesty yn y 19 ganrif ac ar y gongl lle byddai siop Dei Gruff, ceid tollborth bach a chlwyd (giât) ar draws y briffordd lle byddid yn gorfod talu i fynd drwyddi. Diddymwyd y tollbyrth yn lleol yn yr 1880au ac aed â’r giat oddi yno. Sylwodd rhywun ymhen blynyddoedd wedyn, sef rhyw dro yn y 1970au, os cofiaf yn iawn, bod y giât ar dir y Wynnes Arms a hysbyswyd y tafarnwyr a oedd yno y pryd hwnnw ei bod o werth hanesyddol. 

Gwerthwyd y giat i rywun o gyffiniau Ironbridge, ac ar ôl gwneud ychydig o waith ymchwil, deuthum i wybod ei bod yn Amgueddfa Blists Hill. Bum yno yn y 1990au a holais amdani hi,  a thynnais ei llun gan ei bod wedi ei gosod ger hen dollborth a  ddaeth o ran arall y wlad. Os cofiaf yn iawn, dyma lun ohoni yn ôl y swyddogion yno.

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Dyfodol Sgotwrs Stiniog

PRYDER AM DDYFODOL CYMDEITHAS ENWEIRIOL Y CAMBRIAN

Cymdeithas Enweiriol y Cambrian yma’n y Blaenau ydy un o glybiau pysgota hynaf Cymru. 
Mae'r clwb yn dweud fod angen gwario hyd at £100,000 i uwchraddio'r argae ar Lyn Ffridd y Bwlch ger y dref oherwydd rheolau newydd a ddaeth i rym yn 2017 - ond does ganddyn nhw ddim yr arian i wneud hynny. Maen nhw’n honni mai’r llyn yn unig sy’n eiddo i’r Gymdeithas, ac mai Cwmni Breedon ddylai fod yn gyfrifol am yr argae.

Mewn ymateb dywedodd Breedon: 

"Yn dilyn cyfarfod efo'r clwb pysgota dros ddeunaw mis yn ôl, mae safbwynt Breedon yn parhau i fod nad oes gennym ni unrhyw berchnogaeth na rheolaeth o'r llyn."

Gofynnwyd ond ni chafwyd ymateb gan Cyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â Llyn Ffridd y Bwlch.
Dywedodd Llywodraeth Cymru mai ‘Nod Deddf Cronfeydd Dŵr 1975 yw amddiffyn pobl rhag rhyddhau dŵr heb ei reoli o gronfeydd dŵr uchel.’

Mae'r traddodiad o bysgota yn mynd yn ôl yn bell iawn yn hanes Blaenau Ffestiniog a'r ardal - fe sefydlwyd y gymdeithas 147 o flynyddoedd yn ôl. Ar hyn o bryd mae ganddyn nhw dros gant a hanner o aelodau o bob oed ac mae'r clwb yn cynnig pob math o ddyfroedd i'w haelodau bysgota.

Roedd Llyn Ffridd yn arfer bod yn rhan o waith chwarel y Gloddfa Ganol, ond fe brynwyd y llyn gan y gymdeithas yn saithdegau'r ganrif ddwetha. Mae Cymdeithas Enweiriol y Cambrian eisoes wedi gwario £11,000 ar adroddiad cychwynnol i gyflwr yr argae. Yn ôl Darren Williams, ysgrifennydd y clwb pysgota, fel rhan o'r rheolau newydd, bydd angen lleihau dyfnder y llyn ac uwchraddio'r argae ei hun.

Mae Mabon ab Gwynfor, Aelod o'r Senedd dros Ddwyfor a Meirionnydd, wedi bod yn gweithio'n agos efo'r Gymdeithas ar y mater. Dywedodd ei fod yn hynod o bryderus am ddyfodol y clwb pysgota.

Ychwanegodd nad eiddo'r clwb pysgota ydy'r argae, ac mai cyfrifoldeb dros y llyn a'r dŵr sydd ynddo sydd ganddynt - ac nid dros yr argae.

"Felly mae'n rhaid i rywun gymryd cyfrifoldeb dros yr argae ei hunan a gwneud yn siŵr ei fod o'n cael ei ddiogelu - boed hynna'n y chwarel neu bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn helpu allan. Ond mae'n rhaid sicrhau parhad y clwb pysgota."

Dywed y Cynghorydd Elfed Wyn ab Elwyn, sy’n cynrychioli ward Bowydd a Rhiw ar Gyngor Gwynedd ei fod yn credu’n gryf mai dyletswydd Llywodraeth Cymru ydy cynorthwyo i dalu am y gwaith sydd angen ei wneud ar yr argae.

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Edrych Tuag at Borth Madryn

ENILLYDD YSGOLORIAETH PATAGONIA 2025

Nos Fawrth, Ebrill 1af, yn siambr y cyngor yn Y Ganolfan, dyfarnwyd Ysgoloriaeth Rawson Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog i Cadi Dafydd. 

Mae Cadi wedi ei geni a’i magu yng Nghwm Teigl ac mae’n dal i fyw yn lleol. Fe’i haddysgwyd yn Ysgol Bro Cynfal, Llan Ffestiniog ac yn Ysgol y Moelwyn. Ar ôl treulio tair blynedd ym Mhrifysgol Aberystwyth yn astudio B.A. mewn Llenyddiaeth a Hanes Cymru, a derbyn gradd Anrhydedd Dosbarth Cyntaf, penderfynodd fynd ymlaen i gyflawni M.A. mewn Hanes Cymru gan ganolbwyntio yn ei thraethawd hir ar salwch meddwl a hunanladdiadau yn ardaloedd chwarelyddol gogledd Cymru rhwng c.1860 a 1914, gyda chryn sylw yn cael ei roi i brofiadau merched dyffrynnoedd Peris, Nantlle ac Ogwen, a bro Ffestiniog. 

Cadi Dafydd (canol y llun) ynghyd â’r Cynghorydd Rory Francis a’r pedwar beirniad, Ceinwen Humphreys, Anwen Jones, Nans Rowlands a Tecwyn Vaughan Jones

Ers pum mlynedd bu Cadi yn gweithio fel golygydd cyffredinol i’r cylchgrawn Cymraeg poblogaidd Golwg ac mae pob rhifyn wythnosol yn cynnwys erthyglau swmpus ganddi ar sawl pwnc. Y dyddiau hyn, yn ogystal, mae’n gweithio tridiau’r wythnos yn Siop Lyfrau’r Hen Bost ar y Stryd Fawr. Mae hefyd yn olygydd misoedd Ionawr a Chwefror Llafar Bro. 

Bydd Cadi yn teithio i Batagonia yn ystod eleni ac mae ei sgiliau newyddiadurol yn cyflwyno cyd-destun newydd i’r ysgoloriaeth hon. 

Pob lwc i Cadi yn Y Wladfa ac yn sicr bydd lluniau yn cyrraedd yn y man i ni eu cynnwys yn Llafar.
Tecwyn Vaughan Jones

 - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Cadi fydd y nawfed person ifanc o’r ardal sydd wedi ennill yr Ysgoloriaeth arbennig hon i bobl ifainc sydd wedi eu magu o fewn terfynau Cyngor Tref Ffestiniog:

2016 Mia Jones

2017 Elin Roberts

2018 Lleucu Gwenllian

2019 Mark Wyn Evans

2020 Hanna Gwyn

2021 Gari Wyn Jones

2022 Elin Roberts

2023 Terry Tuffrey

2024 Gethin Roberts

2025 Cadi Dafydd 

(Mae'r rhestr uchod yn cynnwys dolenni at yr erthyglau a gafwydd gan y bobl ifanc ar ôl eu teithiau, i'w cynnwys yn Llafar Bro -gol.)

  

Un o Gapeli'r A470

Roedd Capel Peniel (MC), Ffestiniog (gradd II Cadw) yn rhan o’m magwraeth.

Yn ôl Coflein (cronfa ddata ar-lein Cofnod Henebion Cymru) codwyd yr adeilad gwreiddiol yn 1839; ychwanegwyd y galeri yn 1859; ac fe’i helaethwyd i’w ffurf bresennol yn 1879 gan y pensaer Richard Owen, Lerpwl (brodor o’r Ffôr). 

Dyluniodd Owen dros 250 o gapeli Cymraeg yng Nghymru a Lloegr a thros 10,000 o dai teras yn Lerpwl (gan gynnwys y ‘Welsh Streets’ yn Everton, wedi’u henwi ar ôl amryw o llefydd yng Nghymru). Bu farw yn 1891 ac, yn ôl Y Cymro, ymhlith y rhai a oedd yn bresennol yn ei angladd roedd ei fab-yng-nghyfraith, y Dr. W. Vaughan Roberts o Flaenau Ffestiniog.

Rwy’n cofio sôn am ddathlu canmlwyddiant Peniel yn 1939. A phan glywais yn 1998 fod gan Cefyn Burgess arddangosfa o’r capeli ar hyd priffordd yr A470 edrychais ymlaen at ei gweld, gan obeithio byddai un o gapeli Llan yno. Mewn neges ebost ddiweddar dywedodd Cefyn fod yr arddangosfa yn gofnod o deithiau wythnosol rhwng Penmaenmawr a Phenarth, gan roi sylw i ddefnyddiau crai’r adeiladau, eu lliwiau a hanes y twf diwydiannol ac amaethyddol sy’n cael ei ddehongli yn eu steil pensaernïol.

Gan ein bod yn byw yn Yr Wyddgrug, Canolfan Grefftau Rhuthun oedd y man mwyaf cyfleus imi gael cyfle i weld yr arddangosfa. Nid casgliad o ddarluniau confensiyol oedd ynddi ond rhai ar ffurf montage papur, gan gynnwys Peniel. 

Siom imi oedd gweld cylch bach coch ar ei ffram i ddynodi ei fod wedi’i werthu. Ond cytunodd Cefyn i lunio un arall imi. Dyna sydd gennym yn ein cartref, a chyhoeddir y ffotograff ohono yn Llafar Bro gyda’i ganiatâd. Byddai’n dda cael gwybod pwy brynodd yr un oedd yn yr arddangosfa. Efallai bod y person hwnnw yn derbyn Llafar Bro?

Stiwdio 1, Canolfan Grefftau Rhuthun yw cyfeiriad gwaith Cefyn Burgess.

Lisa Lloyd, Yr Wyddgrug 

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

 

Clwb Camera

Daeth tymor 2024/2025 i ben ddechrau mis Ebrill gyda chystadleuaeth cwpan y flwyddyn a chyda’r cyfarfod blynyddol yn cloi gweithgareddau.

Chris Parry o Benrhyndeudraeth oedd beirniad y gystadleuath ac yn gosod Rory Trappe yn gyntaf yn adran y printiadau a Dewi Moelwyn yn gyntaf yn yr adran ddigidol.  Dyfarnwyd llun Rory o Lyn Cwmorthin yn llun y flwyddyn.

 

Yn y cyfarfod blynyddol, etholwyd Dewi M. Williams yn gadeirydd, Patricia Cordney yn is- gadeirydd, Helen Kelly yn ysgrifennydd a Rory Trappe yn drysorydd.

Cyflwynwyd tlws ffotograffydd y flwyddyn i Stan Jones.

Hoffai'r clwb diolch i Gwmni ENGIE/FIRST HYDRO am ei haelioni’n darparu cymorth i gael offer cyfrifiadurol a thaflunydd digidol newydd i'r clwb.

Mewn cystadleuath print rhwng clybiau Cymdeithas Ffotograffiaeth Gogledd Cymru a gynhalwyd ganol Ebrill, daeth y clwb yn bedwerydd allan o bedwar-ar-ddeg.

Bydd y tymor newydd yn dechrau ar 17 Medi yn y Ganolfan Gymdeithasol. Croeso i aelodau newydd.

Dewi Williams

LLUN - Llyn Cwmorthin Rory Trappe
- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

 

Cymdeithas Hanes -Atgofion a Chymeriadau!

Dwy noson ddifyr yn cau rhaglen 2024-25 Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog 

Cyfarfu’r Gymdeithas ar nos Fercher, Ebrill 9fed i wrando ar sgwrs ddifyr gan Steffan ab Owain, un o’n haneswyr lleol, ar y testun  Ddoe ni ddaw yn ôl? 

Roedd wedi paratoi cyflwyniad yn llawn o hen luniau'r ardal, lluniau oeddynt yn amlwg yn goglais cof y mwyafrif yn y gynulleidfa ac oedd yn fwy na pharod i wneud sylw a rhoi eu barn wrth ateb gofynion Steffan am eu cof o sawl llun. Noson felly o ddwyn ar gof ac yn ôl Steffan, cwestiwn ydy testun y sgwrs ac nid gosodiad, gan fod y ‘ddoe’ oedd yn y lluniau a ddangoswyd yn dychwelyd yn bur aml yng nghof pawb.  

Aeth Steffan â ni ar daith gan nodi'r hyn a gofiai ar hyn a wnaeth yn blentyn, fel chwarae rowlio teiars i lawr Rhiw Dolwen neu wrth ‘sledjo’ yn Nhalweunydd. Aeth â ni o Ddolwen i fyny i Danygrisiau ac yna nodi atgofion o’r cymunedau a’r strydoedd oedd rhwng post Tanygrisiau a safle’r hen gae ffwtbol lle mae ffatri Metcalfe ers canol 1950au. O ble daeth yr enw crand Haygarth Park tybed?

Chwarel yr Oakeley. Roedd gan Steffan atgofion o chwarae a gweithio yn y cylch fel nifer yn y gynulleidfa yn amlwg. Roedd Steffan wedi cael llawer o’i wybodaeth o’r traddodiad llafar trwy sgwrsio â phobl hŷn ac roedd ganddo gof rhyfeddol am bwy oedd yn byw ac yn ble.

Noson gartrefol a lluniau diddorol oedd yn rhoi cyfle i bawb lynu efo’r testun. 

Diolch i Steffan, mae ganddo wybodaeth anhygoel am ein hardal ac yn wir mae’n gyfeiriadydd penigamp i’r ardal ac yn amlwg wrth ei fodd yn rhannu ei wybodaeth. Ac mae’r nifer sy’n dilyn ac yn amlwg yn mwynhau, ei golofn fisol yn Llafar Bro, sef ‘Stolpia’, wedi dysgu dipyn am yr ardal dros y blynyddoedd. Diolch iddo felly am noson ddiddorol a gwerth chweil.

Nos Fercher, 21 Mai, traddodwyd sgwrs olaf tymor 2024-25 pan ddaeth un o'n haneswyr lleol gorau,
Vivian Parry Williams, i draddodi ar destun gogleisiol, sef Hogia'r Cwt Letrig - y bu ef ei hun yn un ohonynt am y rhan fwyaf o'i yrfa - o 1967 hyd at tua 1991. 

Roedd hynny cyn iddo fynd i Goleg Harlech ac ymlaen i'r Brifysgol ym Mangor ac ennill gradd mewn Hanes.

Y Cwt Letrig yn fan hyn oedd Pwerdy Tanygrisiau a agorwyd yn 1963 ac a newidiodd fywyd rhai o bobl ifanc y fro trwy gynnig cyflogaeth dda a lleol. Yr ‘hogia’ yma oedd ei gyd-weithwyr ... ac fel pob grŵp o weithwyr, ceid cymeriadau ffraeth a doniol gyda'u dywediadau slic, a'r holl gampau a thriciau oedd yn perthyn i'r fath o grŵp o gyd-weithwyr clos! 

Ymysg y grwpiau hynny’r oedd y chwarelwyr, hogia'r post a hogia Crosville - i enwi ond rhai yn Siniog.

Roedd creu llys-enwau weithiau yn grefft ac yn digwydd mewn chwinciad gyda ffraethineb y grwpiau gwaith hyn. Soniodd Vivian am nifer o gymeriadau ac roedd llun ganddo ar y sgrîn trwy gydol y ddarlith i ni gael gweld at bwy yr oedd yn cyfeirio ... llun a dynnwyd tua dechrau'r 1970au. Rhestrodd rai o'r campau a'r doniolwch, ond hefyd, roedd yn talu teyrnged i'r cymeriadau hynny fu'n rhan bwysig o'i fywyd - a chymeriadau yr oedd y mwyafrif yn y gynulleidfa yn eu hadnabod. 

Tua diwedd y sgwrs, talodd deyrnged i Goronwy Owen Davies (Goronwy Post), fel un o'r cymeriadau a ddylanwadodd arno fwyaf yn ystod ei gyfnod yn y Cwt Letrig. Noson ddifyr iawn.

Cyhoeddwyd ar y diwedd fod y tymor drosodd a thalwyd terynged i'r holl siaradwyr am roi i ni dymor mor amrywiol, addysgiadol a difyr. Apeliwyd am siaradwyr ar gyfer y tymor nesaf ... rhoddir gwybodaeth yn Llafar Bro tua mis Medi am amserlen Tymor 2025-26 ...rhowch eich bryd ar ymuno efo ni y tymor nesaf a bydd croeso i bawb wrth gwrs ... hen a newydd. T

Tecwyn Vaughan Jones

- - - - - -

Dwy erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 2025

Campus!

Dathliadau lleol a llwyddiant i’r timau pêl-droed a rygbi.

Llongyfarchiadau enfawr i Glwb Rygbi Bro Ffestiniog a Chlwb Pêl-droed Amaturiaid Blaenau Ffestiniog ar ddod yn bencampwyr yn eu hadrannau eleni, a sicrhau dyrchafiad i chwarae yn yr haen nesaf i fyny y tymor nesa!

Daeth Bro yn bencampwyr Adran 3 y gogledd-orllewin trwy guro Bangor, ar Gae Dolawel, ar y 5ed o Ebrill. Y sgôr terfynol oedd 29 – 17, efo Dyfan Daniels, Math Churm, Sion Hughes, a Ioan Hughes yn cael cais bob un. Llwyddod Huw Evens i drosi derigwaith, ac mi giciodd Moses Rhys gic cosb yn llwyddianus hefyd. Carwyn Jones oedd seren y gêm.

Roedd yn ddiwrnod braf, a thorf dda wedi troi allan i genfogi, ac aelodau o dimau plant y clwb wedi rhoi dechrau da i awyrgylch y pnawn trwy groesawu’r chwaraewyr i’r maes trwy dwnel o faneri gwyrddion! Gwych bawb; llongyfarchiadau eto. Bydd edrych ymlaen garw at gael chwarae yn Adran 2 eto.

Daeth criw da o chwarewyr, hyfforddwyr, swyddogion a chefnogwyr i’r clwb ganol mis Mai ar gyfer y cinio blynyddol, a chroesawyd bawb i’r noson gan Sion Arwel Jones a’r cadeirydd Glyn Daniels. 

Darllenodd Rhian neges gan y llywydd, Gerallt Rhun, a diolchodd Huw James i’r chwaraewyr, y noddwyr, yr hyfforddwyr, y gwirfoddolwyr, y cefnogwyr a’r pwyllgor am eu cefnogaeth i’r Clwb ar hyd y tymor. Diolchwyd hefyd i’r staff am y bwyd blasus. 

Daeth Mr Alun Roberts o Undeb Rygbi Cymru draw i gyflwyno’r tlws i’r tîm a’u llongyfarch am fod yn bencampwyr Adran 3. Pob hwyl yn Adran 2 flwyddyn nesaf hogia’.

GWOBRAU: 
Chwaraewr y chwaraewyr: Huw Parry
Chwaraewr yr hyfforddwyr: Ioan Hughes
Chwaraewr y cefnogwyr: Huw Parry
Chwaraewr mwyaf addawol: Llion Jones
Cynnydd mwyaf: Ben Buckley
Clwbddyn: Callum Evans

Diolchodd capten y tîm Huw Parry i’r hyfforddwyr i gyd sef Huw, Sion, ac Elfyn am eu hymroddiad di-flino unwaith eto i’r Clwb. Cafwyd noson lwyddiannus a hwyliog iawn.

Ar ben arall y dref, daeth yr Amaturiaid yn bencampwyr adran 1 y gorllewin, Cynghrair Arfordir y Gogledd. 

Dim ond pwynt oedd y Blaenau ei angen i sicrhau eu lle ar frig yr adran erbyn canol Ebrill, ond bu’n rhaid gohirio’r dathliadau llawn, am nad oedd yn bosib chwarae yn erbyn y Mountain Rangers ar nos Fercher yr 16eg, oherwydd y glaw trwm. Ond daeth newyddion fod Caergybi -yn yr ail safle- wedi colli eu gêm hwythau, ac nad oedd felly yn bosib i neb gael mwy o bwyntiau na’r Chwarelwyr. 

Bu hen ddathlu yn nhafarn y Manod pan ddaeth yn amlwg eu bod yn bencampwyr! 

Ar y nos Fercher ganlynol, safodd chwaraewyr Bethesda Rovers mewn dwy res i groesawu’r Amaturiaid i’r cae a’u cymeradwyo fel pencampwyr, a chyflwynwyd tlws y gynghrair i’r tîm ar ôl y gêm yng Nghae Clyd yn erbyn CPD Mountain Rangers ar Ddydd Sadwrn, Mai 17eg.

Enillodd y Blaenau y gêm yn erbyn Pesda o ddwy gôl i ddim, a chyn hynny, ar y 21ain, roedden nhw wedi chwipio 6 heibio’r Fali. Sior Jones oedd seren y gêm honno, ar ôl rhoi 2 yn y rhwyd. Iwan Jones oedd seren gêm Pesda. Enillodd y Blaenau eu dwy gêm arall yn ystod y mis hefyd: 2-0 yn erbyn Caergybi ar y 5ed a 2-7 yn y Gaerwen.

Pob lwc i chi yn Uwchadran Cynghrair Arfordir y Gogledd hogia, mae’n amlwg eich bod yn haeddu eich lle yno!

Ar ôl llongyfarch y clwb ar ddod yn bencampwyr eu hadran, mae’n braf cael dathlu eto, a’u llongyfarch ar ennill Cwpan Her Sgaffaldiau Mabon yn Llangefni. Gwych!

Mae hen edrych ymlaen rwan am y tymor newydd; gwyliwch y cyfryngau cymdeithasol am fanylion gemau cyfeillgar cyn hynny.

Noson Wobrwyo'r clwb:
Chwaraewr y Rheolwyr - Cai Price 
Chwaraewr Ifanc y Rheolwyr - Sion Roberts 
Chwaraewr y Chwaraewyr - Iwan Jones 
Chwaraewr y Flwyddyn - Owain Jones-Owen
Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn - Sion Roberts 
Datblygiad Mwyaf - Elis Jones 
Chwaraewr y Cefnogwyr - Iwan Jones 
Prif Sgoriwr - Sion Roberts 
Clwbddyn y flwyddyn - Gary Flats
Maneg Aur - Bradley Roberts 
Diolch i Dei Wyn a Tom Woolway am greu’r gwobrau.

Mewn newyddion o’r Cymru Premier, llongyfarchiadau anferthol i Sion Bradley o’r Manod, ar ennill yr uwch gynghrair genedlaethol efo’r Seintiau Newydd, wedi iddo sgorio o’r smotyn yn eu buddugoliaeth diweddar yn erbyn y Bala. Gwych Sion!
- - - - - - - - - 

Addasiad o erthyglau a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 2025

Geiriau- PaulW. Lluniau o dudalennau facebook y ddau glwb.

 

Stolpia -Oes Gafr Eto?

Geifr Gwyllt ein Bryniau
Y mae hanes ein geifr gwyllt, neu eifr an-nof (feral) a geir ar fynyddoedd a bryniau Eryri yn ymestyn yn ôl ganrifoedd lawer a chredir bod rhai ohonynt yn ddisgynyddion i rai a oedd yno yn amser Gerallt Gymro yn y flwyddyn 1188 gan iddo gofnodi gweld rhai ar ei deithiau. Yn wir, cred rhai bod eu hil ar greigiau Eryri yn ystod Oes yr Haearn, neu‘n gynt, hyd yn oed.

Pan oeddwn yn hogyn yn yr 1950au, byddai gweld geifr hwnt ac yma ar greigiau Nyth y Gigfran, Cwmorthin a godre’r Allt Fawr yn beth gweddol gyffredin. Gyda llaw, os gwelid hwy yn crwydro i lawr i waelodion y mynydd, byddai’n arwydd o dywydd mawr i ddod ymhen ysbaid o rhyw ddiwrnod neu lai. 

Bu gostyngiad yn eu niferoedd am gyfnodau rhwng yr 1970au a’r 1990au, ond y maent i’w weld  ar gynnydd unwaith eto. Yn ddiweddar, a phan oeddwn yn mynd am dro efo Jes, fy ngast ddefaid ffyddlon, deuthum ar draws y creadur hwn yn y llun isod. Chwarae teg iddo, nid oedd yn fygythiol o gwbl, dim isho ein twlcio o gwbl, ac ar ôl imi dynnu ei lun, aethom o’n tri ar ein amryfal lwybrau. 

Ychydig ar ôl cyfarfod ein cyfaill corniog daeth i’m cof yr amser pan ddaeth rhyw hen fwch gafr i lawr o’r mynydd i’r Rhiw yn yr 1950au a dechrau crwydro o gwmpas y lle fel y byddai’r defaid a geid ar ein strydoedd gynt. Pa fodd bynnag, roedd hwn yn un digywilydd, yn drewi i’r entrychion, ac o dro i dro, byddai’n bwgwth ein twlcio efo’r cyrn mawr ar ei ben. 

Un prynhawn penderfynodd ein dilyn i fyny at siopau Market Place, ger y Neuadd, ac fel yr oedd hi’n digwydd bod, roedd yn dywydd cynnes iawn, ac roedd drws Siop Mr Penhall (tad Wyn a Melody) sef yr un agosaf at y North Western Hotel (Ring Newydd) yn llydan agored. Y mae’n rhaid ei fod wedi gweld rhywun yn dod allan o’r siop efo rhywbeth yn ei law a daeth i’w ben i edrych beth oedd i’w gael yno. Y peth nesaf a welsom oedd yr hen fwch yn mynd ar ei ben am waelod y cownter gwydr a’i dwlcio yn iawn nes yr oedd y jariau da-da a’r danteithion ar hyd y llawr. 

Y mae hi’n debygol ei fod wedi gweld adlewyrchiad ohono’i hun yn y gwydr ac wedi meddwl bod un o’i debyg eisio cwffas, ac iddo gael myll efo’r bwch dychmygol.

Wel, gallwch ddychmygu sut yr oedd Mr Penhall yn teimlo ar ôl i’r hen fwch greu llanast a gadael  drewdod yn ei siop a’i gaffi. Piciodd i nôl ei frwsh llawr a’i hel oddi yno i’r ffordd a chau’r drws yn glep arno rhag ofn iddo ddychwelyd yno. 

Os cofiaf yn iawn, bu’r hen fwch yn crwydro wedyn ger Y Cwm (Commercial Hotel) ac mae’n debyg bod rhywun wedi ei riportio i’r awdurdodau gan i Griffith Williams, Talweunydd (tad John, Rowenna, a‘r diweddar Dafydd) ddod heibio wedyn gyda'i fan a’i bacio i’w chefn a mynd a fo yn ôl i droed Moel Iwerddon, neu rywle, a dyna’r tro olaf inni ei weld.

Dywediadau am y Geifr
Y mae hi’n amlwg bod y geifr wedi bod yn ddylanwad arnom ar hyd y canrifoedd gan fod amryw o hen ddywediadau ac idiomau amdanynt yn ein hiaith. Dyma ychydig enghreifftiau.

Fel gafr ar daranau – yn llawn cyffro, neu mewn panig.
Pan ddel tro ar y geifr, yr afr gloff fydd ar y blaen.
Barf yr afr / Barf y bwch – y blodyn Tragopogon pratensis
Blew geifr - cymylau hirfain, weithiau gydag ychydig o dro arnynt - cirrus. Arwydd glaw.
Bwch dihangol (scapegoat)

- - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Y Wynnes Cymunedol

Mae'n debyg bod 17 menter gymunedol yn nalgylch Llafar Bro, gyda 77 o bobl ar eu byrddau ac mae'r Pengwern yn Llan Ffestiniog yn esiampl adnabyddus o sut mae mentrau cymunedol yn gallu bod yn destun llwyddiant.

Pan gaewyd y drysau yn Chwefror 2009, roedd sawl un yn ofni mai dyma'r tro olaf y gwelir tafarn yn Llan Ffestiniog. Ond, yn dilyn cyfarfod cyhoeddus yn fuan wedyn, fe benderfynwyd datblygu menter gymunedol i'w hailagor ac yma fe anwyd Pengwern Cymunedol Cyf.

Yn dilyn ymdrechion arwrol i godi arian a gyda chymorth Llywodraeth Cymru, fe brynwyd yr adeilad yn Mawrth 2011, a dros y misoedd wedyn, fe adnewyddwyd yr adeilad gan dîm ymroddgar o wirfoddolwyr. Fe agorwyd y bar a'r ystafell weithgaredd erbyn diwedd Mai 2011 ac ymhen blwyddyn wedyn, roedd y gegin a'r bwyty wedi ei hailagor. Roedd tair ystafell wely ar gael erbyn Tachwedd 2013, ble mae bellach naw ar gael. 

Mae’r weledigaeth tu ôl i'r Pengwern ar ei newydd wedd, wastad wedi bod er budd cymuned Llan Ffestiniog, ond drwy ddefnyddio adnoddau o fewn y gymuned ehangach i wella ymhellach ar y gwaith da y maent wedi ei gyflawni dros y ddegawd a mwy ddiwethaf.

Tra bod y Pengwern yn hen law bellach o fewn byd y mentrau cymunedol, mae yna adeilad hanesyddol lleol arall sydd dim ond yn cychwyn ar y daith o ailagor y drysau.

Wedi ei gofrestru fel gwesty'n wreiddiol, gwelwyd enw Y Wynnes ar Gyfrifiad 1871 (ond mae'n bosib y gall fod ychydig yn hŷn), cafodd ei gofrestru rhyw ddegawd yn ddiweddarach fel tŷ tafarn. Yn ôl yn sôn, roedd yna barchedig lleol gyda'r enw Wynne (does neb yn siŵr os mai enw cyntaf neu cyfenw ydoedd hwn) a oedd yn berchen ar nifer helaeth o lefydd yn y Manod ac felly credir mai dyma tarddiad yr enw Y Wynnes ar y dafarn hynafol hon.

Fe gaewyd drysau'r Wynnes yn 2017, ac yn ôl Nia Parri-Roberts, sydd wedi byw yn Manod ers dros dri degawd, er ei bod hi'n adeg trist iawn, roedd y trigolion "wedi meddwl y byddai rhywun arall yn ei gymryd drosodd" ac nad oeddynt byth wedi meddwl na fyddai'n agor eto. Ymhen hir a hwyr, dywedodd Nia fod y gymuned wedi "dechrau sylweddoli mai adfail oedd gena ni, a doedd o ddim yn mynd i ailagor heb i ni wneud rhywbeth am y peth."

Bellach, yn dilyn cyfarfod cychwynnol, ble fynychodd 60 o bobl a mwy a sawl un arall yn ymddiheuro na fedrant fynychu ar y noson, mae'r gefnogaeth tuag at y syniad o brynu ac ailagor adeilad oedd yn arfer bod yn nghalon cymuned Manod, rhywle oedd wastad yn brysur ofnadwy, wedi bod yn hynod galonogol ac mae trafodaethau ar y gweill i weld be ellir ei wneud i adfer yr adeilad hanesyddol yma. Pan blannwyd y syniad yma, roedd y trigolion yn ei gweld hi fel 'breuddwyd fawr', a'r frawddeg "fysa ni'n cicio'n hun os nawn ni ddim trio" i'w glywed yn aml – ond bellach, gyda chefnogaeth gref ymysg y gymuned leol, mae'n teimlo fod posib gweld dyfodol llewyrchus i'r Wynnes, fel tŷ tafarn, ond sydd a gweithredoedd eraill o fewn ei waliau yn ystod y dydd, megis siop, caffi, rhywle i bobl ifanc, hŷn, dysgwyr, crefftwyr...mae'r posibiliadau yn niferus! 

Rhoddir y gair olaf i Gwenlli Evans, un o'r bobl sy'n gweithio yn ddiflino i sicrhau dyfodol i'r adeilad - "Cadw’r hen Wynnes, a dod â lot o bethau eraill mewn iddo fo". 

Cadwch lygad dros y misoedd nesaf am unrhyw ddiweddariadau gyda'r fenter gyffrous hon ac fe ddymunwn bob lwc iddynt.
- - - - - - -

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Llongyfarchiadau Seren!

Braf yw cael cyhoeddi ein bod wedi ennill gwobr CLAS Cymru (Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol). Gwobr yw hon wedi ei hariannu gan Lywodraeth Cymru am lunio gardd gymunedol ragorol gan wneud defnydd da o lefydd gwyrdd. Mae’r cydweithio rhwng Seren a’r Dref Werdd wedi bod yn arbennig er mwyn cyrraedd y safon yma.

 

Yn rhifyn Ionawr, roeddem yn sôn am greu gwlybdir yng Ngerddi ‘Stiniog gan ddefnyddio coeden fawr oedd wedi syrthio yn y gerddi yn dilyn tywydd gaeafol. Wel, os ewch heibio'r Gerddi rŵan, fe welwch fod y llyn bach yn llawn dŵr a bod y planciau wedi eu defnyddio i greu cuddfan gwylio adar. Mae ein diolch yn fawr i Hefin o'r Dref Werdd am dorri'r goeden ddisgynnodd yn blanciau ar gyfer y prosiect hwn ac roedd hi'n rhyfeddol i weld ei grefftwaith. Diolch o galon i Meg a Hefin o'r Dref Werdd am y gefnogaeth.

Bechgyn lleol yn anelu at y Brig
Yn ystod wythnos gyntaf mis Mai, bu chwe bachgen ifanc (5 ohonynt o ardal 'Stiniog) yn ceisio taclo Her 4000 Cairngorm, a hynny er mwyn codi arian i Seren. Mae'r her yn cynnwys dringo y PUM mynydd sydd dros 4000 troedfedd o fewn Parc Cenedlaethol y Cairngorm (y parc cenedlaethol mwyaf yn ynysoedd Prydain) - a hynny o fewn 24 awr! Mae'r daith o gwmpas 22 milltir o hyd, gyda tua 2400 metr o uchder ymysg golygfeydd ysblennydd a thir heriol.

Maent o'r farn bod Seren yn darparu gwasanaethau a chefnogaeth hanfodol i oedolion sydd ac anghenion arbennig, gan eu helpu i fyw bywydau cyflawn ac annibynnol.

[Erbyn hyn -diwedd Mai- mae'r apêl JustGiving wedi codi mwy na tair gwaith y nod gwreiddiol o £1000. Gwych!]

Y chwech sy'n drigo yw: Sion Jones, Chris Baker, Cybi Williams, Tomos Pugh ac Elgan a Garmon Lewis. Diolch am eu cefnogaeth! 

Cefnogaeth Cwmni ADRA – Prosiect Budd Cymdeithasol
Yn dilyn cais llwyddiannus cafodd Hefin, Gwyndaf a Gethin fynd gyda un o’n staff, Joss i dderbyn offer fel rhodd gan gwmni ADRA.    

Llinos Bracegirdle sydd yn cydlynu’r prosiect ar ran ADRA, er mwyn dangos brwdfrydedd eu cwmni i  gefnogi'r gymuned leol.

Cafwyd sawl darn gwerthfawr o offer gwerthfawr ganddynt a fydd o gymorth inni mewn sawl i leoliad o fewn Seren. Byddwn yn rhagweld eu defnyddio wrth adeiladau a thrwsio dodrefn yn Harods, gwaith Cynnal a Chadw cyffredinol ar draws holl unedau'r cwmni a hefyd gwaith bob dydd yn y Gerddi. Mae hyn yn arbed cost sylweddol inni fel cwmni bach sydd a sawl lleoliad i’w gynnal.
Mae’n rhodd werthfawr iawn a diolch o galon i gwmni ADRA am roi cefnogaeth i’n cais.

- - - - - -

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Yr Ysgwrn -cynnig arbennig!

Mae Yr Ysgwrn wedi ail-agor ac mae cynnig arbennig i ddarllenwyr Llafar Bro!

Dyma ein hoff amser yma yn yr Ysgwrn – amser ail-agor am y flwyddyn! Daeth yn amser i groesawu ymwelwyr o bell ac agos, i gael cynnau tân rheolaidd yn y ffermdy ac i’n tywyswyr gael gwared ar we pry cop y cof yn barod am dymor arall o adrodd hanes Bardd y Gadair Ddu.

Agorwyd ar Ebrill 12fed, ac mae cynnig arbennig i ddarllenwyr Llafar Bro! 

Os ddewch chi â rhifyn Ebrill efo chi i’r Ysgwrn, cewch docyn mynediad dau am bris un i’r ffermdy. Bydd y cynnig yn dod i ben ar Hydref 31 2025, felly cadwch eich copi'n ddiogel.

Mi fyddai’r Ysgwrn yn lle gwahanol iawn heb ewyllys da degau o bobol sydd wedi rhoi eu hamser o’u gwirfodd ers ymhell dros ganrif. Mae’r traddodiad hwnnw ddechreuodd teulu Hedd Wyn wrth i ymwelwyr ddod draw i weld y ffermdy ar ôl ei farwolaeth ym Mrwydr Passchendaele ym 1917 yn parhau, ac mae gwirfoddolwyr yn aelodau gwerthfawr o’r tîm. Beth am ymuno â nhw? Efallai eich bod chi’n mwynhau sgwrsio ac yn awyddus i rannu’r hanes? Neu awydd dod draw i helpu yn y caffi a’r oriel? Neu bosib eich bod chi eisiau magu mwy o brofiad yn y sector treftadaeth er mwyn mynd ymlaen i weithio yn y maes ar ôl graddio? Beth bynnag fo’ch rheswm dros ddod yma, mae yna ddigon o bethau allwch chi eu gwneud, megis:

•    Tywys ymwelwyr o amgylch y ffermdy
•    Gwneud paneidiau a gweini
•    Unrhyw waith twtio a glanhau yn yr Oriel a'r caffi
•    Gwaith glanhau neu glirio tu allan, megis hel dail neu roi dŵr i flodau
•    Gofalu bod y llwybrau cerdded mewn cyflwr da

Dros y Pasg, roedd gweithgareddau yma i blant yn y Beudy Llwyd, gan gynnwys:
Helfa wyau Pasg gyda cherfluniau gwiail ar hyd y daith. Dathlu’r Gwanwyn gyda’r Pethau Bychain. Ysgol Goedwig. A Gweithdy peintio wyau Gwanwyn gydag Ella Jones.

Bydd Emma Metcalfe yn dechrau Clwb Garddio yn fuan hefyd, felly cadwch lygad ar y cyfryngau cymdeithasol am fwy o wybodaeth am hynny.

At sylw athrawon a rhieni - Bydd grant trafnidiaeth o £100 ar gael i’r 20 ysgol gyntaf sy’n archebu ymweliad ar gyfer 2025/26, felly soniwch wrth eich ysgolion!
- - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

 

Y Gymdeithas Hanes -Apêl Heddwch

Daeth Iona Price, Tanygrisiau atom ym mis Mawrth i roi sgwrs hynod ddiddorol ar Apêl Heddwch Merched Cymru 1923-24. 

Aeth dros gan mlynedd heibio ers i ferched Cymru greu’r ymdrech arwrol hon i ddileu rhyfel, a hyn yn dilyn galanastra'r Rhyfel Mawr pan laddwyd cymaint o fechgyn ifainc Cymru yn ffosydd Ffrainc a Gwlad Belg.

Yn 1923, gydag erchyllterau’r Rhyfel Mawr wedi ysbrydoli cenhedlaeth yn erbyn gwrthdaro o’r fath, trefnodd merched Cymru ymgyrch nas gwelwyd ei thebyg o’r blaen dros heddwch byd. Llofnododd 390,296 o ferched ddeiseb goffa drwy Undeb Cynghrair y Cenhedloedd yn galw am ‘Gyfraith nid Rhyfel’ – i America ymuno, ag arwain Cynghrair y Cenhedloedd newydd – drwy apelio at ferched America ‘o gartref i gartref’.

Crëwyd Llyfr Coffa hyfryd mewn lledr a memrwn ac arno lythrennau aur. Fe’i cynhyrchwyd gan Wasg Gregynog, y chwiorydd Gwendoline Davies a Margaret Davies Hefyd, saernïwyd cist dderw fawr. 

Roedd yn cynnwys yr holl lofnodion i’w gyflwyno i Arlywydd yr Unol Daleithiau, Calvin Coolidge, a’i gadw yn yn Sefydliad y Smithsonian yn Washington. Roedd ymgyrch Deiseb Heddwch Merched 1923 yn ymdrech ryfeddol ac yn cynnwys bron pob cartref yng Nghymru, gydag ymgyrchwyr heddwch yn mynd o ddrws i ddrws, gyda chymorth trefnwyr sir a chymuned y ‘Gynghrair’. Nododd y wasg yn Efrog Newydd fod y ddeiseb derfynol a gyflwynwyd i ferched America yn fwy na 7 milltir o hyd!

Bu gwragedd yn America wrthi'n brysur yn gwneud trefniadau i roi cyhoeddusrwydd i'r ddirprwyaeth. Prawf o ddoethineb dewis Annie Hughes Griffiths, Cadeirydd Cynghrair y Cenhedloedd Cymru, yn dal Cofeb Heddwch Menywod Cymru, i arwain y ddirprwyaeth oedd y derbyniad a gafodd ei hanerchiad i'r dorf: anerchiad a draddododd sawl gwaith i wahanol gymdeithasau yn ystod y daith, oherwydd nid Efrog Newydd oedd yr unig gyrchfan, gan y trefnwyd i'r gwragedd deithio wedyn i Washington, ac i'r Tŷ Gwyn, i gyfarfod â'r Arlywydd Coolidge. 

Dylid pwysleisio mai prif bwrpas y daith a'r ddeiseb oedd cysylltu menywod Cymru â menywod America. Naws anffurfiol oedd i'r cyfarfod gyda’r Arlywydd, ac yr oedd y trefnwyr yn awyddus i bwysleisio mai digwyddiad anwleidyddol ac amhleidiol ydoedd.

Teithiodd y ddirprwyaeth o Gymru i America ym mis Mawrth 1924 a chafodd gefnogaeth sefydliadau merched America oedd yn cynnwys rhagor na 20 miliwn o bobl.

Un o’r eitemau mwyaf a drysorir yn Archifau’r Deml Heddwch yng Nghaerdydd yw Deiseb Heddwch y Merched, ochr yn ochr â chasgliadau gan Gynghrair y Cenhedloedd. 

Trosglwyddodd Iona y cyfarfod i Gareth Jones, Cadeirydd y Gymdeithas oedd wedi bod wrthi yn gwneud ei ymchwil ei hun i’r gefnogaeth a gafodd y Ddeiseb yn y Blaenau a’r Llan.

‘… es i chwilio ar y wefan am enwau a rhyfeddu at yr enwau a ddaeth i’r golwg ac fe heliais dipyn at ei gilydd. Roedd nifer fawr o enwau o’r Blaenau ac yn eu plith nifer o wragedd oedd yn dilyn yr arfer o ddefnyddio enwau eu gwŷr ac felly yn anodd eu hadnabod! 

Ond ceid enwau megis Miss Hughes, Yr Erw yn y Sgwâr; mam Merêd sef Charlotte Evans, Bryn Mair, Tanygrisiau; S. Lloyd, mam y Parch O.M.Lloyd a Catarina Paganuzzi (pawb yn cofio’r siop hufen iâ'r teulu ar y Stryd Fawr); Miss Brymer, Darbod, sef Siop Brymer lle mae’r Eglwys Gatholig rŵan, ac yn byw gyda hi oedd Ann Beale; Laura Davies, Siop y Gloch ac yn ddiddorol ei gŵr hi oedd yn hebrwng hogiau ifanc yr ardal i fynd i ryfel  - tybed beth oedd ef yn ei feddwl fod ei wraig wedi arwyddo'r ddeiseb hon?! Daeth dau enw o deulu Vaughan, Plas Tanymanod a hefyd Lady Newborough oedd yn byw yng nghartref y teulu ym Mryn Llywelyn.

Roedd nifer fawr o’r merched yn famau oedd wedi colli plant yn y Rhyfel Mawr ac yn awyddus i ddangos eu cefnogaeth i heddwch oedd wedi costio’n ddrud iawn i’r merched hyn.
Ym Mhantllwyd, Llan roedd Jini Owen yn byw a fu unwaith yn canlyn Hedd Wyn ac fe arwyddodd hithau'r ddeiseb.’

Noson arall i’w chofio yng nghalendr y Gymdeithas a diolch i Iona am ei hymchwil trylwyr.
Tecwyn Vaughan Jones

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Nid dim ond ymchwilio i'r hanes wnaeth Iona, ond roedd hi'n allweddol yn yr ymgyrch i ddod a'r ddeiseb yn ôl i Gymru. Diolch Iona (Gol.)

 

Y Llais

Efallai fod ganddo ni gystadleuaeth canu hynod boblogaidd yma'n Nghymru yn barod, ond mae rhyddfraint The Voice yn fyd enwog! 

Dechreuodd yn yr Iseldiroedd yn 2010 fel syniad a fyddai'n herio'r cyfresi hynod boblogaidd American Idol a'r X Factor a bellach mae yna fersiwn Gymraeg, Y LLAIS, ar ein sgriniau teledu ni'n wythnosol. I'r sawl sydd ddim yn gyfarwydd a fformat Y Llais – mae pob un o'r cantorion yn camu ar y llwyfan i ganu o flaen y gynulleidfa, tra bod y beirniaid (a elwir ar y rhaglen yn 'Hyfforddwyr') yn eistedd mewn cadeiriau enfawr coch, gyda'u cefnau i'r llwyfan. Galluogir hyn mai ar sail llais yn unig y maent yn profi'r perfformiad. Os yw'r llais yn plesio, yna maent yn gwasgu botwm ac mae'r gadair fawr goch yn troi i wynebu'r perfformiwr.

Mae trigolion yr ardal hon wedi bod yn ymwybodol erioed o'r rhan hollbwysig y mae ardal 'Stiniog wedi chwarae yn nhapestri y byd cerddorol yng Nghymru, ond bellach, gallwch ychwanegu enw nid un, ond DWY gantores ifanc arall, wrth iddynt hedfan drwy'r clyweliad cyntaf ac ymlaen i'r rhan nesaf.

(h.) Y Llais

Hanna Seirian oedd y gyntaf i wneud ei marc ar yr hyfforddwyr, gyda'i pherfformiad hudol hi o'r glasur a ysgrifennwyd gan Mei Emrys, Tri Mis a Diwrnod. Roedd hi'n amlwg fod yr hyfforddwyr yn cytuno gyda'r farn leol yma, wrth i'r pedwar ohonynt bwyso eu botymau i deimlo mwy o wefr y perfformiad hwn. 

Yn hwyrach ymlaen yn yr un bennod, fe brofwyd yr un wefr eto, wrth i Abi Jade Lewis, sy'n wreiddiol o Blaenau, ond bellach wedi ymgartrefu ar ochr arall y Crimea, yn Llanrwst hudo pawb gyda'r fersiwn bendigedig hi o'r gân draddodiadol, Ar Lan y Môr gan arwain at 4 troad arall yn y cadeiriau coch enwog.

Er mawr ymdrech gan y brodor o 'Stiniog, methodd Yws Gwynedd (un o'r hyfforddwyr) a denu'r un o'r ddwy i'w dîm, gyda Bronwen Lewis sicrhau lleisiau'r ddwy fel rhan o'i thîm hi.    

Cafodd y ddwy eu cadw ar wahân ar gyfer yr Ailalwadau, ble roedd yn rhaid i'r hyfforddwyr dorri tîm o 8 lawr i ddim ond 3. Roedd y ddau dîm o 4 yn perfformio yr un gân, gan obeithio fod eu fersiwn nhw yn plesio Bronwen a'i chyfaill, Steffan Rhys Hughes. 

Bu i Hanna ganu fersiwn gwych o Euphoria, cân ac enillodd cystadleuaeth yr Eurovision i Loreen a Sweden yn 2012, tra bod Abi yn taclo cân sy'n dipyn fwy poblogaidd yn agosach i adref, sef Anfonaf Angel o waith Robat Arwyn a Hywel Gwynfryn. Er y perfformiadau gwych, yn anffodus, ni fu llwyddiant i'r ddwy a daeth eu taith ar Y Llais i ben.

Mae yna le i longyfarch Yws fodd bynnag, wedi iddo gael ei enwi yn Seren y Sîn yng Ngwobrau'r Selar yn Aberystwyth yn ddiweddar. Prif enillydd y noson oedd y gantores ifanc, Buddug, sydd yn rhyddhau deunydd ar label recordio Yws, sef Recordiau Cosh
- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

 

Senedd Stiniog -Caeau Chwarae a'r Berllan

Aeth yr heuldro heibio, felly bellach mae mwy o oleuni na thywyllwch yn ein dyddiau o’r diwedd! Amser felly i ninnau dynnu’n pennau o’r pridd a (gobeithio) mwynhau’r heulwen.  Penderfynwyd yng Nghyfarfod Mwynderau, y byddai oriau agor haf y Parc rhwng 8 y.b – 10 y.h, ac yn parhau hyd Calan Gaeaf ble fydd yr oriau’n newid yn ôl i 8 y.b – 5 y.h. O hyn ymlaen dyma fydd oriau’r Parc bob blwyddyn.  Yn y gorffennol, bu’r oriau’n newid gyda’r clociau, ond er nadu dryswch, penderfynwyd aros gyda’r oriau hyn o hyd. Byddai hyn yn galluogi’r Cyngor i gael rhoi arwyddion parhaol wrth giatiau’r Parc er gwybodaeth i’r cyhoedd.  

Mae pethau’n mynd ymlaen yn dda gyda’r prosiect MUGA [Ardal Chwarae Aml-Ddefnydd] yn y Parc hefyd a disgwylir i’r gwaith gychwyn yn fuan.  Mae’n debygol y bydd ychydig o fân anawsterau i’r cyhoedd, ond tydi’r Cyngor ddim yn rhagweld y bydd rhaid cau’r Parc am unrhyw gyfnod yn ystod y gwaith. Yn anffodus, mae’r caffi wedi cau ar hyn o bryd, ond mae gwaith uwchraddio adeilad Y Pafiliwn yn mynd ymlaen yno.

Deallwyd o adroddiad y Swyddog Caeau Chwarae eu bod mewn cyflwr da ar hyn o bryd ac ar agor i’r plantos. Yr unig waith yw tocio coed wrth gae chwarae Tanygrisiau a doedd dim i’w adrodd gan y Swyddog Cerdded Llwybrau ‘chwaith, felly does dim esgus rhag mynd i grwydro yn yr awyr iach!  

Darllenais ganlyniad arolwg yn ddiweddar ble dywedwyd mai dim ond un o bob deg o weithwyr llawn amser oedd yn neilltuo 10 munud y dydd i eistedd allan ym myd natur.  Arolwg Brydeinig ydoedd ond go brin fod hyn yn wir i weithwyr ardal mor brydferth a hon gobeithio.  

Y Berllan -llun o dudalen FB y Cyngor

Yn dilyn trafodaeth ac archwiliad mae'r Berllan, ym Mhant-yr-ynn wedi ail-agor i’r cyhoedd.  Os nad ydych wedi bod yno eto, mae’n werth ei weld, yn enwedig ar noson braf.  Mae’n le heddychlon iawn, a does unman gwell i weld yr haul yn machlud heibio’r Moelwynion ar fin nos.  Gorau byd os oes pwt o awel, i gadw’r gwybaid bach i ffwrdd!

Cafwyd wybod gan y Cyng. Elfed Wyn ab Elwyn (Rhiw a Bowydd) fod Cyngor Gwynedd wedi cytuno i osod bin baw cŵn yn Ninas, Rhiw, dim ond i’r Cyngor Tref gytuno i gyfrannu at y costau o’i wagio.  Cytunodd y Cyngor i wneud hyn.  Os ewch am dro at droed inclên y Doman Fawr, fe welwch fod bagiau baw cŵn yn hongian o frigau’r coed fel addurniadau Nadolig!  Afiach, pam fod pobol yn gwneud hyn ‘dwch?  Ta waeth, y gobaith ydi bydd hyn yn darfod pan fydd y bin yn ei le.

Y prif bethau i’w hadrodd o’r Cyfarfod Arferol oedd bod y Cyngor wedi cytuno i dderbyn cyfrifoldeb dros Diffibrilwr ger Caffi Llyn, Tanygrisiau. Daw hyn a nifer y diffibrilwyr yn yr ardal mae’r Cyngor yn gyfrifol amdanynt i chwech.

Derbyniwyd adroddiad, ‘Diweddariad yr Heddlu’.  Daeth Dion a Delia o’r Heddlu draw atom i egluro’r sefyllfa diweddaraf yn yr ardal.  Dywedwyd fod 90 o achosion troseddol wedi bod yn yr ardal ers y Nadolig.

Bwriedir y Cyngor ddiolch i’r RSPCA am ei gwasanaeth milfeddygol, rhad ac am ddim i’r rhai sy’n gymwys yn yr ardal ac am ei hannog i barhau gyda’r gwaith.

Mae pethau cyffrous ar y gweill a gobeithio y gallwn rhoi fwy o fanylion i chi dros y misoedd nesaf. 
Diolch am ddarllen, eich geiriau caredig a’ch ffyddlondeb i’r golofn.

Hwyl am y tro.
DMJ
- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

 

Dechrau Wrth Ein Traed

Daeth cyfres arall o nosweithiau Caban i ben ar nos Wener olaf mis Mawrth. Mae rhai yn ofergoelus am y rhif 13, ond roedd hon -ein trydedd noson ar ddeg ers dechrau’r gyfres yn Ionawr 2023- yn achlysur arbennig eto.

Y tro hwn, Ffion Dafis, y cyflwynydd, actores ac awdur oedd yn rhoi sgwrs, ac Osian Morris oedd yn canu. Ffion sydd biau’r bennawd uchod, wrth iddi son am ba mor bwysig ydi cynnal digwyddiadau lleol yn ogystal â chyfrannu at yr ymgyrch genedlaethol dros annibyniaeth. 

Soniodd am ei hoffter o Stiniog, am iddi dreulio rhan o’i phlentyndod yn Nolwyddelan, ac mi gawsom ni gip ar ei thrydydd llyfr a darn yn manylu ar ei thaith yn ôl i’r gogledd o’r brifddinas, “mae’r tir yn mynd dan groen rhywun...” meddai a’r penderfyniad yn hawdd yn y diwedd i symud i ardal wyntog ‘y fegin fawr’ yn Islawrdref Dolgellau -hyfryd iawn. Edrychwn ymlaen at gyhoeddi’r llyfr!

Wrth gyflwyno Osian, disgrifiodd Hefin ein cadeirydd fo fel canwr-gyfansoddwr efo tinc o’r blues, ac heb os mi gawsom ni wledd o’i sgiliau gitâr, a chaneuon gwerin eu naws. Caneuon gwerinol, amgylcheddol, o’r pridd rhywsut, a’r geiriau yn portreu cynefin y canwr, sy’n ennill ei fara ‘menyn fel saer maen a waliwr cerrig, a’r caneuon yn frith o son am fryniau ei fro, a’r adar, blodau a chymeriadau cefn gwlad. 

Ewch i chwilio am ei albwm ‘O’r Ceubren’ ar y gwasanaethau ffrydio, mae’n haeddu mwy o sylw ar y cyfryngau Cymraeg yn sicr.

Mae criw YesCymru Bro Ffestiniog rwan yn trefnu’r gyfres nesa’ ac yn edrych ymlaen yn arw i gael croesawu Bryn Fôn yn ein noson gynta’ yn yr hydref: mae’r manylion i’w cadarnhau ond rhowch nos Wener olaf bob mis yn eich dyddiadur rwan! Gadewch i ni wybod hefyd os oes rhywun penodol yr hoffech weld yn dod i Stiniog i’n diddanu.

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Lluniau- Gai Toms, Hefin Wyn Jones. Geiriau- PW