Stolpia- Chwarel Maenofferen

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Tra ar daith yn mynd heibio Chwarel Maenofferen yn ddiweddar synnais wrth weld cyflwr truenus y bonc a’r felin. Yn wir, methwn a chredu bod y lle wedi dirywio cymaint ers 1980 pan oeddwn yn gweithio yno.

Roedd y chwarel hon yn enwog yn ei dydd, ac yn yr 1860au roedd William Fothergill Cooke, Aber Iâ (Portmeirion heddiw), sef cyd-ddyfeisydd y telegraff trydan, yn un o berchnogion y cwmni. Dyna sut y cafwyd yr enw ‘Lefel Cooke’ ar y twnnel tanddaearol a naddwyd gyda pheiriant tynelu George Hunter yn ystod cyfnod W.F.Cooke fel cyfarwyddwr. (Diolch i Dylan Jones am y llun).

Datblygwyd y chwarel yn ystod y degawdau dilynol a bu’n eithaf llewyrchus gyda chynnydd sylweddol yn y cynnyrch, sef o ryw 400 tunnell yn 1861 i gymaint a 8,600 tunnell yn 1882, ac erbyn hynny, cyflogid oddeutu 430 o ddynion yno. Pa fodd bynnag, erbyn 1980au roedd wedi gostwng i ryw dri dwsin a daeth cloddio am lechfaen i ben yno ar ddiwedd yr 1990au.

Yn dilyn, ceir enwau rhai o’r sefydliadau a chwmniau a ddefnyddiodd llechi Chwarel Maenofferen tros y blynyddoedd i doi eu hadeiladau: Ysbyty Neilltuo (Isolation Hospital) Stanhope, Durham; General Omnibus Co Garages, Llundain; Pwerdy Trydan, Abertawe; Infantry Barracks, Aldershot; Swyddfa Bost y Fyddin, Regent’s Park, Llundain; Royal Carpet Factory, Wilton, Salisbury; Storfeydd Grawn y Llywodraeth, Caerdydd, Abertawe, Barri ac Avonmouth; Aircraft Factories, Waddon, Croydon, Machine Gun Factory, Burton,- a sawl lle arall. 

Towyd llawer o adeiladau y cwmniau rheilffyrdd canlynol, hefyd- London, Brighton and South Coast Railway; Great Northern Railway; Great Eastern Railway. 

 

Allforiwyd rhai i bedwar ban byd hefyd, e.e. British Residency, Penang, Malaysia; Club Building, Constantinople; Rheilffordd Orllewinol F.C. Ouset, Yr Ariannin; Neuadd y Dref, Copenhagen, Denmarc, ac amryw o leoedd eraill.

 

Rai blynyddoedd yn ôl deuthum ar draws y llun hwn yn hysbysu llechi’r chwarel mewn arddangosfa (O bosib yn yr 1930au) ond ymhle y bu hi tybed? Ysgwn i a oes un ohonoch chi yn gwybod ?

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Manion o'r Manod- traffig a chwyn

Teithio trafferthus

‘Dwi wedi cael llond bol o drafeilio’n ôl a ‘mlaen rhwng Manod a Blaenau. Sawl un ohonoch sy’n teimlo’r yn fath? Ei bod yn mynd o ddrwg i waeth efo ceir yn parcio ymhob man ac yn ei gwneud yn anodd i deithwyr eraill basio’u gilydd.

Pam fod dim un arwydd ar y ffordd, neu ar hyd yr ymylon yn rhybuddio gyrrwyr i arafu, er enghraifft ar dro Tabernacl a Bethania. Cymharwch hyn efo llefydd eraill ar hyd yr A470, fel Dolwyddelan lle mae’r geiriau ARAF/SLOW a bandiau cochion yn ymddangos ar y ffordd mewn tua deg lle! 

Problem arall ydi’r darn rhwng y Wynnes ac Eglwys Holl Saint Cymru, lle mae llinellau dwbl melyn er mwyn sicrhau llefydd pasio diogel, ond nad ydyn nhw’n amlwg i yrrwyr diarth. Oes posib cael arwydd i dynnu sylw at y llefydd pasio hyn tybed? Be’ ydi barn ein cynghorwyr?

Hefyd, ger hen gapel Disgwylfa a’r safle bws, rydw i wedi bod o fewn modfeddi i gael damwain ddwy waith wrth basio cerbydau eraill. Tydi rhai o’r ceir sy’n teithio i gyfeiriad y Blaenau’n ddim yn arafu i weld oes oes cerbyd yn dod o’r cyfeiriad arall, ac mae angen llinellau melyn sydd o leiaf hyd tri char yno i wneud y safle’n fwy diogel. Gofynnaf yn garedig i’r cynghorydd sir i edrych i mewn i’r posibilrwydd o wneud hyn gan fy mod i’n poeni’n ofnadwy fod damwain yn mynd i ddigwydd yno.

Drain ac ysgall, mall ai medd... 

Mi fues i am dro yn ddiweddar, ar ddiwrnod ofnadwy o braf, i Dyddyn Gwyn, a thorri ‘nghalon o weld fod hen reilffordd y Blaenau i’r Bala wedi diflannu yn llwyr. Yr hyn welwch chi heddiw ydi tyfiant rhemp wedi gorchuddio’r cledrau a llwybr y rheilffordd. 

Pam o pam fedrwn ni ddim troi gwely’r hen lein yn llwybr diogel i gerddwyr a beicwyr? Mi fyddai hynny o les arbennig i’r dref ac i’r trigolion, ac yn golygu na fyddai raid i feicwyr gystadlu efo’r trafferthion teithio yr ydw i’n son amdanynt uchod. Ac wrth gwrs mae gennym siop yn Stiniog erbyn hyn -Beics Blaenau- sy’n llogi ac adnewyddu beics. Gobeithio y cawn newyddion yn fuan ar ddyfodol y lein!

Hapus Dyrfa 

Pleser, ar y llaw arall, oedd cael mynd am dro i ben Bryn Glas ar noson braf, a gweld y bwrlwm ar gae pêl-droed Cae Clyd. Dyma’r dorf fwyaf i mi weld yno ers tro byd, i weld y darbi lleol yn erbyn Penrhyn. Pob lwc i’r Amaturiaid y tymor hwn; maen nhw i weld yn gwneud yn dda yn y gynghrair uwch hyd yma. DR

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Senedd Stiniog

Ambell bwt o newyddion o siambr y Cyngor Tref, gan Dei Mur a Rory Francis. 
(Pwysleisir mae barn bersonol y ddau gynhorydd a geir yma)

Yn anffodus, parhau mae’r trafferthion o amgylch y cae chwarae aml-ddefnydd MUGA, yn y Parc. Bu'n rhaid galw’r Cynghorwyr am gyfarfodydd anarferol sawl gwaith dros y mis diwethaf. Plant yn wyllt o fewn y cae yn cicio peli dros y ffens ac yn taro cerbydau’r cymdogion, hefyd yno’n hwyr wedi oriau agor y Parc. Mae’r Cynghorwyr oll yn cytuno fod hyn yn annerbyniol. Cytuniwyd i godi’r ffens o amgylch y cae, 2m pob pen ble mae’r goliau ac 1.2m ar hyd yr ochrau. Daw hyn a’r uchdwr at rhwng 14 – 16 troedfedd ar yr ochrau preswyl a’r cae bowls, fel yr awgrymwyd inni wneud.

Dechrau Awst, cafwyd agoriad swyddogol Perllan Pant-yr-Ynn a braf oedd cael gweld y lle yn ei ogoniant. Mae’r coed yn altro a’r planhigion lliwgar yn werth eu gweld. Daeth ambell i deulu lleol draw yn y prynhawn i fwynhau’r lluniaeth ysgafn a ddarpariwyd gan Seren, (drwy gronfa gymunedol Heddlu Gogledd Cymru), ac i eistedd ar y meinciau yn mwynhau heddwch byd natur. Dim traffig i’w glywed, dim ond trydar yr adar mân a mwmian y gwenyn. Pleser pur.

Nes ymlaen yn y mis cynhaliwyd y diwrnod teuluol blynyddol, ‘Hwyl yn y Parc’. Cafwyd ei gynnal eleni yng Nghae Chwarae Tanygrisiau. Bydd darllenwyr selog y golofn yn gwybod fod y Cyngor wedi cytuno i wneud yr wŷl yn un symudol, gyda’r rhesymeg fod pob rhan o’r dalgylch yn elwa ohono yn ei thro. Rhaid cyfaddef, bu’r ymateb gan drigolion Tanygrisiau yn bositif iawn, gyda sawl un yn falch o weld yr wŷl yno. Cafwyd dau ddiwrnod prysur dros ben mewn heulwen bendigedig. Braf oedd gweld pawb yn mwynhau gyda digon i ddiddori’r plant a’r oedolion. Rhaid diolch yma’n enwedig i’r clercod ac i’r is-bwyllgor, sef y Cynghorwyr Marc Griffiths, Morwenna Pugh, Mark Thomas a Peter Jones am eu holl waith caled yn trefnu a rheoli’r digwyddiad. Dwi’n siwr eu bod yn hapus iawn o’i weld yn lwyddiant ysgubol.

Yn ystod un o gyfarfodydd Gorffennaf, yn dilyn cynnig gan y Cynghorydd Dafydd Dafis, cytunodd y Cyngor i hedfan baner Palesteina. Nid yw cynghorau plwyf / tref i fod i ochri mewn digwyddiadau gwleidyddol, er dwi bron yn sicir imi weld baner yr Wcrên yn hedfan yn Niffwys unwaith hefyd. Ta waeth, roedd yn fwy o bleidlais moesol na gwleidyddol. Mae’r faner wedi ei gostwng a’i chadw o’r neilltu erbyn hyn. Cafwyd pedwar cwyn, ac iach o beth dwi’n meddwl oedd cael pobol yn ei thrafod, ac mewn tref o faint Stiniog ni ellid disgrifio’r weithred fel un sy’n ‘hollti’r gymuned’. 

Y Ddraig Goch a baner Palesteina dan y Garreg Ddu ac awyr las Stiniog. Llun Paul W

Maent yn dweud mae’r ffordd orau i anfad gael ffordd ei hun ydi i bobol dda wneud dim; ac er mor bitw oedd y weithred hon o chwifio’r faner, dwi’n hynod falch, yn hynod browd o’m cyd-gynghorwyr am eu penderfyniad dewr i wneud hynny.  ‘A’u llygaid llawn llwgu’, oedd un o linellau gorau Ymryson y Beirdd o’r Babell Lên imi o ‘Steddfod ‘Recsam eleni ond tybed beth oedd eich bloedd chi pan ofynnwyd y cwestiwn, “A Oes Heddwch?”    DMJ

. 

Derbyniwyd llythyr oddi wrth Gyngor Gwynedd yn cynnig gwneud gwaith i wella lloches bws Heol Foty, ger swyddfa Gisda, ar yr amod fod y Cyngor Tref yn barod i gymryd cyfrifoldeb am yswiriant a chynnal a chadw’r lloches ar ôl i’r gwaith gael ei gwblhau. Roedd o leiaf un Cynghorydd am wrthod, ar y sail y dylai Gwynedd gynnal y lloches bws. Ond gytunodd y mwyafrif, ar y sail mai dyna’r drefn gyda’r llochesi bws eraill a bod trigolion yn haeddu cael lloches bws o safon os ydyn nhw’n aros am fws yn y glaw.
Derbyniwyd adroddiad gan Bensaer yn rhestru’r gwaith fyddai, yn ei farn o, yn angenrheidiol i ddod ag adeilad Pafiliwn y Parc i gyflwr addas i’w osod fel caffi unwaith eto. Ond yr oedd y Cynghorwyr yn pryderu am rai o’r cynlluniau. Ni fydden nhw, er enghraifft, yn darparu dau ddrws rhwng y gegin â thoiled. Cytunwyd, ar gais y Cyng. Dafydd Dafis i gynnal cyfarfod arbennig i benderfynu pa waith yn union y dylid ei wneud. 

Cyflwynwyd cais cynllunio gan gan Breedon Trading Limited i ymestyn y caniatâd i weithio Chwarel yr Oakeley tan 2065. Mi wnaeth y Cyng Peter Jones ddadlau y dylid cefnogi hwn ar y sail cadw swyddi. Mi wnaeth y Cyng Dafydd Dafis ymateb fod 2065 yn bell i ffwrdd, fod yna bryder wedi bod am lwch o’r ‘crusher’ ac y dylid craffu’n ddyfnach ar y cais. Yn y pendraw, penderfynodd mwyafrif y Cynghorwyr gefnogi’r cais. 
RF    
- - - - - - - 

Addasiad o'r erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi yw'r uchod.

 

Dyddiadur Is-y-coed

Colofn Rhod y Rhigymwr, gan Iwan Morgan, o rifyn Medi 2025

Bydd Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam 2025 yn aros yn y cof am yn hir. Ces dreulio bron i wythnos lawn yn troedio’r maes eang a mwynhau amrywiaeth o weithgareddau. 

Dydd Sadwrn, 2 Awst:
Fel hen fandar fu’n ceisio chwythu’r iwffoniwm ym Mand Corris ers talwm, cefais flas ar wylio cystadlaethau’r bandiau ar y teledu. 

Da iawn chi Seindorf yr Oakeley ar ddod yn ail yn eich dosbarth! 

Nos Sul, 3 Awst:
Er bod Aled ein mab hynaf yn perfformio ar lwyfan y maes gyda Daniel Lloyd a Mr Pinc, dewis mynd i’r Gymanfa Ganu wnes i a gadael i Alwena a Rhydian fynd i gefnogi. 

Hoffais ddull di-lol Ann Atkinson o gyflwyno a chafwyd emynau a thonau oedd yn plesio’n fawr.

 

Dydd Llun, 4 Awst:
Bu’n rhaid codi’n fore i fynd i’r Orsedd, ac er mai yn y Pafiliwn y cynhaliwyd y Seremoni Urddo, roedd naws arbennig iddi dan arweiniad cadarn yr Archdderwydd Mererid. 

Mynychu darlith gan yr Athro Eurig Salisbury ar y bardd o’r 17eg ganrif - Huw Morys, Eos Ceiriog.
Croesawyd Prifardd newydd i’r llwyfan yn Seremoni’r Coroni - Owain Rhys o’r Tyllgoed, Caerdydd. Ei gasgliad o gerddi – ‘Adfeilion’ ddaeth i’r brig mewn cystadleuaeth a ddenodd 28 o ymgeiswyr. ‘Casgliad yn cyflwyno darlun tyner o sefyllfa sy’n wynebu cymaint o deuluoedd heddiw’ ydy’r casgliad yma’n ôl un o’r beirniaid, Ifor ap Glyn. Canu am ei fam, sydd bellach yn gaeth dan rwymau dementia wnaeth y bardd. A’r ‘fam’ arbennig honno ydy Manon Rhys - enillydd Medal Ryddiaith Prifwyl Wrecsam 2011 a Choron Prifwyl Maldwyn a’r Gororau 2015.

Dydd Mawrth, 5 Awst:
Dewis dilyn yr Eisteddfod ar y teledu wnes i, a rhaid ydy canmol yr arlwy. Roedd Heledd Cynwal a Trystan Ellis-Morris, ynghyd â Nia Roberts - y tri mor brofiadol bellach - yn cyflawni eu gwaith yn broffesiynol. Rhaid canmol Tudur Owen yn fawr hefyd

Dydd Mercher, 6 Awst:
Methu cyrraedd rhagbrawf yr unawd cerdd dant dan 21 oed mewn pryd oherwydd y traffig, ond cawsom gyfle i wrando ar ddatganiad Elain Iorwerth (Trawsfynydd) ar y llwyfan ac ymhyfrydu’n ei llwyddiant yn cipio’r wobr gyntaf am gyflwyno ‘Yn Genedl Drachefn’ ar y gainc ‘Gwyrfai’

Derbyn croeso yng nghynulliad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn y prynhawn pryd y dyfarnwyd Gwobr Goffa Eilir i academydd dan 40 oed am gyfraniad nodedig i faes y gwyddorau ac addysgu’r gwyddorau drwy’r Gymraeg. 

Dydd Iau, 7 Awst:
Mynychu cyfarfod yn y Tŷ Gwerin i anrhydeddu Mair Carrington Roberts. Mwynhau gwrando ar bedwarawd yn cyflwyno geiriau a gyfansoddais i Mair pan dderbyniodd Fedal Goffa T. H. Parry-Williams ym Mhrifwyl y Fenni yn 2016. Dyma ddetholiad: 

Ar aelwyd ddiwylliedig
Ym mhentre’r Gwynfryn gynt,
‘Roedd seiniau cân i’w canfod
Yn gordiau ar y gwynt;
Amlygwyd lle i gainc a gair,
Ac etifeddu hyn wnaeth Mair.

Ei medrau fel athrawes
Oedd gadarn fel y graig,
I’r Alban ac i Loegr
Y cariodd ‘dân y Ddraig;’
A phan ddychwelodd i’w hen dre
Rhoes fri i’r ‘Pethe’ yn y lle.

Llwyddiannau cenedlaethol
Yn gyson ddaeth i’w rhan,
Gwnaeth graen ei beirniadaethau
Argraff mewn llawer man;
Manteisiodd y rhai hŷn a phlant
Ar faint ei dawn ym maes cerdd dant.

Fe’i hanrhydeddir heddiw
Ar lwyfan ein Prif Ŵyl,
A braint i ninnau ydyw
Cael uno yn yr hwyl, 
A chael cydnabod yr holl waith
Gyflawnodd Mair dros gyfnod maith.

 

Dydd Gwener, 8 Awst:
Eto, oherwydd traffig trwm, bu i ni fethu â chyrraedd rhagbrawf y triawdau/pedwarawdau cerdd dant agored mewn pryd, ond bu i ni lwyddo i glywed y rhai ddaeth yn fuddugol – Ceri, Ruth a Siriol. Y darn prawf eleni oedd geiriau a gyfansoddais yn ôl ym 1977 ar ôl gwylio’r rhaglen ‘Children’s Pictures of God’. Fe’i gosodwyd ar y gainc ‘Gelli Lenor’ gan Einir Wyn Jones - un o blant Cwm Teigl: 

Pan baentio’r gwanwyn wyrdd yn nail y coed
A’r blodau’n garped lliwgar dan fy nhroed,
Pan brancio’r ŵyn ar hyd y twyni iach
Daw i mi lun o Dduw fel plentyn bach.

Pan daflo’r haul ei gyfoeth dros y tir
Yn fantell aur o erwau’r wybren glir;
Pan welaf lawnder haf yn llysiau’r ardd
Caf lun o Dduw fel llencyn ifanc, hardd.

Pan ddelo’r gwyll i ‘sbeilio ‘sblander pnawn,
A chnau y cyll yn eu cwpanau’n llawn,
Pan grino dail y deri dan fy nhroed
Fe fydd fy Nuw bryd hynny’n ganol oed.

Ond pan ddêl eira fel conffeti gwyn
I wledd briodas deg y ddôl a’r bryn,
A’r iâ i roddi bollt ar gân y dŵr,
Bydd Duw â’i farf yn llaes fel rhyw hen ŵr.         

Trefnais i gyfarfod â’m cyfaill Simon Chandler [Seimon ap Lewis] yn y fan ymgynnull yng nghefn y llwyfan cyn y Cadeirio.

Roedd y profiad o gael bod yn bresennol yn yr Orsedd i’r seremoni honno eleni’n un hynod o emosiynol pan gododd y bardd buddugol, Tudur Hallam, Foelgastell, Sir Gaerfyrddin ar ei draed. Awdl neu gasgliad o gerddi mewn cynghanedd gyflawn – ‘Dinas’ osodwyd yn destun. Yng ngheiriau Peredur Lynch, un o’r beirniaid, ‘fe ganodd gân o ddyfnderoedd isaf ei fod, a llunio awdl na ddymunasai erioed ei llunio’. Mae un arall o’r beirniaid, Llŷr Gwyn Lewis yn canmol y bardd ‘am ei ddewrder, ei onestrwydd, ei genadwri inni o le mor arswydus ac unig a fydd yn gysur calon i rai sydd yn mynd drwy brofiadau tebyg i’r eiddo ef ei hun.’

Dydd Sadwrn, 9 Awst:
Daeth naw o gorau meibion i’n diddanu ar y prynhawn Sadwrn olaf – ac yn eu plith, Côr y Brythoniaid dan arweinyddiaeth John Eifion. Er na ddaeth llwyddiant y tro yma, credaf iddyn nhw lwyddo i gyflwyno rhaglen amrywiol a heriol. 

I gloi gweithgarwch wythnos orlawn, pleser fu cael eistedd yn y Pafiliwn i fwynhau’r Epilog gyda John’s Boys a chantorion ifanc disglair eraill. 

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Cwmorthin yn Hollywood?

Wel, ddim yn union! Ond dwi mor falch fod y ffilm opera newydd gan OPRA Cymru wedi cael cyfle i ymddangos fel rhan o Ŵyl Ffilm Ryngwladol Caeredin ganol Awst. Efo pedwar o ddangosiadau dros dri diwrnod, roedd ‘na ddigon o sylw iddi hi, a digon o bobl wedi ei mwynhau’n fawr iawn. 

Ie wir, opera newydd sbon, wedi ei chreu gan Gareth Glyn o Sir Fôn, ac wedi ei hysbrydoli gan olygfeydd o’r nofel enwog Caradog Prichard, ‘Un Nos Ola Leuad’. 

Golygfa o'r ffilm yng Nghwmorthin

Roedd OPRA Cymru wedi cael cefnogaeth ariannol gan Gyngor y Celfyddydau Cymru i fynd ar daith efo’r opera, ond oherwydd Cofid-19, roedd yn rhaid i ni roi’r gorau i berfformio’n fyw, a cheisio gwneud ffilm yn ei lle. Efo cefnogaeth cwmni cynhyrchu Afanti Media, comisiynwyd y prosiect gan Channel 4 ac S4C, a’r cam cyntaf oedd sesiynau recordio yng Nghaerdydd efo cast anhygoel o dda a cherddorfa WNO (Opera Cenedlaethol Cymru) yn ystod haf 2021. Ond o fewn blwyddyn, roedd y camerâu’n rholio yn Dragon Studios tu allan i Gaerdydd.

Erbyn cychwyn mis Hydref 2022, roedden ni wedi cwblhau rhyw 90% o’r ffilmio, ond, am resymau technegol, roedd rhaid i ni gael bach o seibiant. Dyna pam wnaethon ni ail-gychwyn y llynedd yng Nghaerdydd i saethu’r golygfeydd dramatig iawn wrth yml ‘Llyn Du’: llyn sydd wedi cael ei greu’n arbennig mewn stiwdio… ond sy’n edrych yn anhygoel o realistig ar y sgrîn. 

Ond beth am Gwmorthin? Wel, roedden ni’n chwilio am le tebyg iawn i amgylchoedd Bethesda, ond hefyd rhywle fyddai’n gallu awgrymu lleoliad o ffantasi’r awdur gwreiddiol: math o leoliad mae o’n ddisgrifio yn wythfed bennod y nofel. Dyma lle mae ’na weledigaeth Beiblaidd o’r Person Hardd – yr awdur ei hun? – sy’n cael ei ysbrydoli i ysgrifennu’i nofel gan Frenhines yr Wyddfa. Ac yn ein dehongliad ni, dyma grud ei greadigrwydd; rhywle yn agos iawn ‘at ddrws y nefoedd’. Pa mor hyderus ro’n teimlo, felly, pan wnaethon nhw ddewis Cwmorthin fel lleoliad mwyaf addas i ffilmio hynny! Y lle sydd yn cynnwys holl hanes y chwareli, ond hefyd yn rhoi blas i’n dychymyg ni… o nefoedd eu hunain.

Mae’r ffilm yn cynnwys cymaint o elfennau sydd fel arfer ddim yn gysylltiedig ag opera o gwbl: y peth cyntaf, yn amlwg, ydy’r ffaith ei bod yn bodoli mewn du a gwyn, sydd yn adlewyrchu ffilmau’r 50au; ac oherwydd tirwedd sain mor realistig, mae’r cantorion yn ymddangos fel pobl go iawn; hefyd, mae’r actio’n anhygoel o gynnil, ac felly ‘dach chi’n anghofio ar ôl dipyn eu bod nhw’n canu, achos bod popeth mor naturiol. 

Rywsut, mae’r ffilm yn newid y ffordd dan ni’n meddwl am opera: ac mae cwmni OPRA Cymru’n falch iawn ein bod ni wedi chwarae rôl yn hynny. 

Roedd hi’n fraint a phleser troi fyny yng Nghaeredin ar gyfer premiere y byd efo cymaint o gast a chriw, ‘roedden nhw mor falch o’u rôl yn y prosiect: cantorion fel Leah-Marian Jones, Shân Cothi, Elin Pritchard, Huw Ynyr, Sion Goronwy, a Robyn Lyn; a’r cyfarwyddwr Chris Forster, y cynhyrchydd Kirsten Stoddart; cyfarwyddwr ffotograffiaeth Ben Chads, a dylunydd Stephen Graham.  

Bydd y ffilm yn cael ei dangos mewn sinemau yng Nghymru yng nghanol mis Tachwedd efo lansiad cydamserol ym Mangor a Chaerdydd… ac yn sicr yn CellB! 
Fydd Cwmorthin yn mynd i Hollywood, felly..? Wel, pwy a wyr?!
Patrick Young

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Chwilio am hen fynwent

Bu llawer o sylwadau am fynwent yn Llys Dorfil, ond gyda'r holl wybodaeth uwch-dechnegol wrth law -gan gynnwys arolwg geo-ffiseg ac electro-magneteg yno eleni, a lluniau awyr arbennig gan ddau gymwynaswr lleol, ni ddarganfuwyd unrhyw olion beddi gan Gymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog, dros yr wyth tymor diwethaf o gloddio. 

 Bu cyfeiriadau at “8 neu 9 o feddau” mewn cyhoeddiadau gan y Parch. Owen Jones yn ei gyfrol ‘Cymru: Yn Hanesyddol, Parthedegol, a Bywgraphyddol’, Cyfrol 1, 1875, tudalen 349. Gan W. Jones, Ffestinfab, yn ‘Hanes Plwyf Ffestiniog a’r Amgylchoedd’, 1879, t38. Hefyd gan G. J. Williams, yn ‘Hanes Plwyf Ffestiniog o’r Cyfnod Boreuaf’, 1882, t35. A gan Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Rhestr. V1 Sir Feirionydd. Plwyf Ffestiniog, t35.

Mae camgymeriad mawr wedi ei wneud gan y cofnodydd cynharaf, Owen Jones, lle gafodd y pwyntiau cwmpawd (gogledd, de, ac ati) yn hollol anghywir,  ac efallai fod hyn wedi bod yn help i ffwndro beddladron.

Yn ein hymdrech i ddarganfod y fynwent agorwyd tair ffos archwilio eleni, wedi eu cloddio â llaw, yn 12m o hyd ac 1m o led, ac i lawr i’r clog glai, ond heb ddim canlyniad. Roedd y clog glai yn rhyw 40cm o ddyfn.  

A oes gan unrhyw un wybodaeth neu syniadau am leoliad y fynwent neu ffurf y beddau? Gadewch i ni wybod! Mary a Bill Jones

Lluniau Gerwyn Roberts 

Mae’n debygol mae dyma dymor cloddio olaf y Gymdeithas ar y safle aml-gyfnod, hynod ddifyr yma. Diolch i’r Gymdeithas am eu llafur cariad gwirfoddol i helpu pobl Stiniog ddeall mwy am ein gorffennol. Cofiwch y bydd cyfle i bawb ddysgu mwy am Lys Dorfil, a gwaith y gwirfoddolwyr yno, yn arddangosfa ddathlu 50 Llafar Bro yn llyfrgell y Blaenau o Hydref 11eg tan y Nadolig. Galwch heibio!  PW

- - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Dyfal Donc- diwedd tymor 2024

 

 

Iaith a Gwaith

Roedd sylw yn rhifyn Gorffennaf/Awst (Ydi'r ZIP yn Agored i Syniadau'r Gymuned?) i’r galwadau am greu Cronfa Gymunedol, yn sgil cais cwmni Zip World am dros £6miliwn o bres cyhoeddus. 

Y ddadl ydi fod y cwmni hwn yn ddigon cyfoethog i beidio gofyn am grantiau gan y llywodraeth -sydd yn y pen draw yn bres yr ydych chi a fi wedi talu mewn trethi! Ac y dylian nhw rannu rhan o’u elw efo’r cymunedau lle maen nhw’n gweithredu. 

 

Ers hynny mae’r cwmni wedi bod yn y newyddion eto, y tro hwn yn dilyn adroddiad ymchwil a gyhoeddwyd ym mis Awst ('Five indicators and two questions about wages and conditions at Zip World' gan Foundational Economy Research 

-ar gael i’w lawrlwtho o wefan FERL). 

 

Prif neges yr adroddiad ydi fod rhwng 85% a 93% o weithwyr Zip World yn Llechwedd a Chwarel y Penrhyn, yn 2024, wedi bod ar gontract ‘zero hours’; hynny ydi, does gan y staff ddim sicrwydd o wythnos i wythnos faint o oriau fydden nhw’n weithio. 

Mi edrychodd yr ymchwilwyr ar hysbysebion y cwmni am swyddi newydd dros gyfnod o bythefnos o’r 27ain Mai at 10fed Mehefin 2025, a’u cymharu efo cyflogwyr eraill sy’n gweithredu yn y maes ymwelwyr. Yn y cyfnod hwnnw roedd 80% o’r swyddi a hysbysebwyd gan Portmeirion yn rai llawn amser, a dim un yn ‘zero hours’, tra oedd Zip World yn hysbysebu dros 60% o’r swyddi yn rhai ‘zero hours’, a dim ond un swydd lawn amser.

Mae cyflogau isel ac ansicr yn ei gwneud yn anodd i weithwyr gynllunio eu gwario, ac hefyd yn medru tanseilio economi cymunedau Cymraeg eu hiaith.

Heb os, mae swyddi llawn amser a chyflogau da yn hanfodol i gadw pobl ifanc yn ein cymunedau!
Os nad ydych wedi cyfrannu sylwadau i’r ymgynghoriad am gronfa gymunedol, holwch cynghorydd.elfedwynapelwyn@gwynedd.llyw.cymru   am becyn gwybodaeth.

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025
 

Dathlu 50 oed!

Cyhoeddwyd rhifyn cyntaf Llafar Bro yn Hydref 1975. Mi fydd rhifyn Hydref 2025 felly yn nodi hanner can mlwyddiant o gyhoeddi Papur Misol Cymraeg Cylch Stiniog! 

Rydym yn dal i gyhoeddi 11 rhifyn y flwyddyn, a hynny yn gwbl wirfoddol. 

Mae tua 40 o bobl yn cyfrannu bob mis, fel gohebyddion, aelodau'r pwyllgor, dosbarthwyr, golygyddion, colofnwyr ac ati.

Fel modd o ddathlu’r garreg filltir yma mae is-bwyllgor o griw ein papur bro wedi bod wrthi’n trefnu arddangosfa yn llyfrgell y Blaenau, ac wedi gwahodd y Gymdeithas Hanes a’r Gymdeithas Archeoleg i rannu’r gofod efo ni. 

Bydd yr arddangosfa’n agor ar yr 11eg o Hydref, ac yno tan y Nadolig. Gobeithiwn y medr pob un ohonoch alw i mewn i ddangos cefnogaeth, a chodi’n hyder bod angen papur bro am hanner canrif arall.

Stolpia- ‘Stiniog 100 Mlynedd Yn Ôl

Pytiau o 1925 gan Steffan ab Owain 

- Agor Ysbyty Coffa Ffestiniog (Tybed beth a fyddai ymateb yr hen drigolion pe baent yn gwybod ei fod wedi ei gau fel Ysbyty?)

- Aeth bws yn sownd mewn lluwchfeydd ar yr Allt Goch a bu’n rhaid i’r teithwyr gerdded i fyny i’r Llan i gyfarfod bws arall.

-Cafodd Peter Macauley Owen, Frondeg, sef disgybl yn Ysgol Sir Ffestiniog, arddangosfa yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen.

- Ar ôl bod yn gauad ac yn rhannol dan ddŵr am sawl blwyddyn ail-agorwyd Chwarel Cwm Orthin gan gwmni Oakeley

- Dedfrydwyd Neil Doherty i fis o garchar a llafur caled am ddwyn par o fwtias (boots) gwerth £1.4s oedd y tu allan i siop yn Stryd yr Eglwys.

-Cynnal Eisteddfod Blodau’r Oes am y tro cyntaf. Tros 300 yn ymgeisio ar wahanol destunau.

- Prif Swyddfa’r Post yn y Blaenau yn agored tan 7:30 yr hwyr. Pris stamp ar lythyr 1d.

- Arbrofwyd gyda defnyddio llwch chwarel i wneud ffyrdd gan Gyngor Tref Blaenau Ffestinog gydag un S. McPherson a oedd yn obeithiol y byddai’n rhoi hwb i chwareli llechi a gweithfeydd sets yr ardal. Gwnaed arbrawf trwy gymysgu llwch llechfaen a glwtin, ac yna gwenithfaen macadam ar ei ben a rholer tros y cyfan. Bu’n weddol lwyddiannus.

-Penderfynwyd sgrapio y pedwar gwn mawr Almaenaidd a anrhegwyd i’r dref fel troffïau rhyfel gan y Cyngor Dosbarth (Credaf mai ar gonglau y Parc yr oeddynt wedi cael eu gosod).

- Oherwydd diffyg galw am gerrig sets a cherrig ar gyfer gwneud ffyrdd bu’n rhaid cau Chwarel Wenithfaen Manod a rhoi’r dynion allan o waith. Bu oddeutu trigain (60) yn gweithio yno ar un adeg.

- Tra yn teithio adref gyda’i wraig tros Fwlch Gorddinan (Y Crimea) collwyd rheolaeth o’r car gan David Hughes, U.H. o’r Blaenau a bu bron iddo fynd tros ymyl oddeutu 100 troedfedd o gwymp, ac yn ddiau, byddai’r ddau wedi eu lladd. Rhywfodd neu’i gilydd, ataliwyd y car ar ffens digon tila fel ei fod ynghrog tros yr ochr. Yn y cyfamser, roedd Mrs Hughes wedi llewygu ond trwy ryw drugaredd daeth modurwyr eraill i’w cynorthwy a llusgwyd y car yn ôl ar y ffordd. (Tybed ymhle yn union y digwyddodd y ddamwain? Ai uwchlaw Llyn Ffridd y bu’r anffawd?)

Llun- Y ffordd tros y Bwlch cyn ei lledu (ymhell ar ôl 1925)

- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

 

Blodeuo ar Lwyfan Enwog

Mae Gerddi Maes y Plas, gardd farchnad gymunedol wedi’u hariannu gan Gronfa Gymunedol y Loteri Cenedlaethol, wedi derbyn yr anrhydedd o cael eu gwahodd i gyflenwi blodau i Ŵyl Glastonbury ar gyfer ei Gardd Heddwch enwog.

Darparodd y fenter, sy’n cael ei chefnogi gan wirfoddolwyr lleol, ddewis bywiog a lliwgar o flodau a dyfwyd yma yn lleol, gan ddod â thipyn o ogledd Cymru i Wlad yr Haf. Yn gyfan gwbl, darparwyd dros 100 o blanhigion a dyfwyd gyda gofal, a’u dewis yn arbennig ar gyfer y digwyddiad, gan ddangos y ddawn arddwriaethol a’r ysbryd cymunedol sydd wrth galon Gerddi Maes y Plas.

Rhannodd Wil Gritten, cydlynydd y prosiect, ei falchder yng ngwaith caled y tîm:

"Mae gweld blodau a dyfwyd yn ein cornel fach ni o Gymru yn dod â harddwch a thawelwch i Ardd Heddwch Glastonbury yn hynod o emosiynol. Mae’n dyst i’r hyn y gall tyfu cymunedol ei gyflawni."

Mae’r gwahoddiad gan Ŵyl Glastonbury nid yn unig yn dathlu ymrwymiad y fenter i gynaliadwyedd ac arferion organig, ond hefyd yn tynnu sylw at sut y gall prosiectau â gwreiddiau cymunedol ffynnu a chael eu cydnabod ymhell y tu hwnt i’w hardal leol.

Mae croeso i drigolion ddod i ymweld â Gerddi Maes y Plas i weld ble dechreuodd y daith — a falle ymuno i dyfu gyda ni’r tymor nesaf.

 

Cynllun Llogi Beiciau Trydan Newydd
Cafodd cynllun llogi beiciau trydan newydd ei lansio ym Mlaenau Ffestiniog ar 2 Gorffennaf, gan gynnig ffordd fwy cynaliadwy a gwyrddach i drigolion ac ymwelwyr deithio o amgylch yr ardal. Bydd y cynllun, sy’n cael ei reoli gan Y Dref Werdd, yn cael ei ariannu ar y cyd gan Gronfa Camau Cynaliadwy’r Loteri Genedlaethol a phrosiect Economi Gylchol Menter Môn.

Bydd y fenter yn darparu fflyd o feiciau trydan i’w llogi, gan annog teithio carbon isel a hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy ledled y rhanbarth. Yn ogystal â chefnogi trafnidiaeth lanach, bydd y prosiect hefyd yn canolbwyntio ar atgyweirio a chynnal beiciau’n lleol, gan greu cyfleoedd i ddatblygu sgiliau ac ymgysylltu â’r gymuned.

Dywedodd Emma Ody, cydlynydd y prosiect:

“Mae’n gyffrous iawn i lansio’r cynllun beiciau trydan yma. Mae hyn yn fwy na lleihau allyriadau - er bod hynny’n bwysig iawn - mae hefyd yn ymwneud â gwneud beicio’n fwy hygyrch, hyrwyddo ffyrdd iachach o fyw, a rhoi cyfle i bobl archwilio’n hardal leol mewn ffordd sy’n cefnogi twristiaeth gynaliadwy. Drwy ganolbwyntio ar atgyweirio ac ailddefnyddio, rydyn ni hefyd yn helpu i leihau gwastraff ac adeiladu economi leol fwy cylchol.”

Nod y cynllun yw bod o fudd i’r amgylchedd a’r gymuned leol, gan gynnig trafnidiaeth fforddiadwy ac annog ymwelwyr i brofi’r ardal mewn ffordd gyfrifol ac ecogyfeillgar.
Am fwy o wybodaeth, cysylltwch ag: emma@drefwerdd.cymru

- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

Diweddariad am y Plas

Darn a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

Go brin fod Plas Tan y Bwlch yn ddiethr i unrhyw un o ddarllenwyr Llafar Bro. 

Saif y Plas uwchlaw pentref Maentwrog a bydd gan amryw o ddarllenwyr atgofion personol ohono fel cyflogwr, canolfan addysg a lleoliad bendigedig i dreulio amser hamdden. Bellach, mae’r Plas yn adnabyddus fel cartref gwledig hanesyddol teulu’r Oakeley, Canolfan Astudio Parc Cenedlaethol Eryri, ac eiddo arwyddocaol o fewn Safle Treftadaeth y Byd Tirwedd Llechi Gogledd Orllewin Cymru. 

Llun Arthur C Harris, CC BY-SA 2.0

Mae’r enw ‘Tan y Bwlch’ yn dyddio’n ôl i’r G17 a’r teulu Griffith yn berchnogion cynnar ar y stad. Bu’n adnabyddus fel cyrchfan beirdd fel Wiliam Cynwal, Lewys Dwn, Sion Phylip o Ardudwy ac Ellis Rowland, a ddywedodd ym 1722:

“Llwyn gân mawl, llwyn gwin a medd
Llwyn i gynnal llên Gwynedd.”

Mae’r Plas sy’n gyfarwydd i ni heddiw wedi’i gwreiddio mewn treftadaeth gyfoethog. Mae’r system hydro yn adlewyrchu blaengaredd y Plas ym maes cynhyrchu ynni – dyma’r tŷ preifat cyntaf yng Nghymru i dderbyn trydan ac ym 1889, adeiladwyd Llyn Mair, yn anrheg penblwydd 21ain oed i Mary Caroline, merch Mary a William Edward Oakeley. Mae’r berllan gymunedol yn atseinio’r dreftadaeth arddwriaethol: tua chanol y G19, cyflogwyd hyd at ddeuddeg o arddwyr dan arweiniad y prif arddwr, John Roberts. Roedd meithrinfa goed y Plas yn un fasnachol, ac ar gyrion y stad gweithredai’r Home Farm, yr efail a’r melinau coed a blawd. 

Dylanwadodd y Plas yn aruthrol ar bob agwedd o amgylchedd, economi a chymdeithas yr ardal: cyflogaeth (drwy’r Plas a’r chwareli), datblygu pentref stad Maentwrog, newid cwrs afon Dwyryd er mwyn creu’r drofa siap ‘S’, i atgyfnerthu’r olygfa picturesque o’r Plas a phlannu coed pîn yn siap monogram WEO (William Edward Oakeley) yng Nghoed Camlan. Yn gymdeithasol, roedd rheolau lleol yn gorchymyn ar ba ddyddiau ceid sychu dillad y tu allan ac yn dilyn cais gan Annibynwyr lleol, caniatawyd codi Capel Gilgal ar gyrion y pentref, nid ym mlaendir yr olygfa o’r Plas. 

Hawdd, efallai, yw portreadu hanes y Plas o safbwynt y perchnogion a hepgor stori’r teuluoedd a’r cymunedau a roddodd iechyd ac einioes i lafurio yn chwareli’r Oakeley a thalu am ddatblygiad stad Plas Tan y Bwlch. Disgrifiwyd y Plas gan sawl unigolyn lleol, fel cofeb i’r rhai hyn a’r ffaith bod y Plas bellach yn eiddo cyhoeddus, sy’n creu daioni drwy brofiadau addysgiadol, hyfforddiant a llesiant drwy lwybrau, gwaith cadwraethol, gweithgareddau ac addysg, yn destun balchder eithriadol. Mae’r rhwydweithiau proffesiynol a sefydlwyd ar gyrsiau’r Plas yn weithredol yn sector rheolaeth cefn gwlad Cymru hyd heddiw a “Ffatri Gymdeithasau” Plas (ys dywed Twm Elias) yn dal i gyfrannu at ein dealltwriaeth o amgylchedd naturiol a threftadaeth ddiwylliannol Eryri. Mae’r Plas yn eicon yn nhirwedd a threftadaeth ddiwylliannol Eryri ac mae pobl a chymunedau Eryri yn rhan lawn o’r Plas.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, bu’r Plas yn destun trafod yn dilyn penderfyniad ariannol gan Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri i’w werthu. Ymatebodd y gymuned yn angerddol i’r newyddion. Mynychodd dros 250 o drigolion ddeuddydd o sesiynau galw i mewn, i’r cyhoedd leisio barn a derbyniwyd mewnbwn ar ebost gan 80 arall. Dangosodd yr ymateb grymus y cysylltiad agos rhwng y Plas a chymunedau’r ardal hyd heddiw a’r balchder ymysg trigolion mai pobl Eryri sy’n berchen arno erbyn hyn. 

Ar ddechrau 2025, adolygwyd y feddylfryd am ddyfodol y Plas gan Awdurdod y Parc a phenderfynwyd tynnu’r Plas oddi ar y farchnad er mwyn galluogi swyddogion i ymgeisio am gefnogaeth ariannol i atgyweirio a datblygu Plas Tan y Bwlch. 

Angor y prosiect hwn fydd symud pencadlys y Parc o’i gartref presennol ym Mhenrhyndeudraeth, i Blas Tan y Bwlch. Byddai hyn yn cartrefu’r Awdurdod o fewn ffiniau’r Parc, am y tro cyntaf. O amgylch y craidd hwn, bydd y Plas yn safle aml-ddefnydd, yn cyflawni pwrpasau’r Parc Cenedlaethol i warchod a gwella harddwch naturiol, bywyd gwyllt a threftadaeth ddiwylliannol, rhoi cyfleoedd i bobl ddysgu am a mwynhau rhinweddau arbennig yr ardal a meithrin lles economaidd a chymdeithasol yr ardal. Bydd sgwrs agored gyda chymunedau a phartneriaid i benderfynu hyd a lled hynny ac mae syniadau wedi’u crybwyll, fel: canolfan hyfforddiant sgiliau traddodiadol, canolfan wybodaeth, arddangosfeydd celf a threftadaeth, llety, digwyddiadau a gweithgareddau, gydag elfen gymunedol gref yn perthyn i’r cyfan. Wrth gwrs, bydd y gerddi, y goedwig a Llyn Mair yn parhau yn agored i’r cyhoedd. 

Byddwn yn cyflwyno cais Cyfnod Datblygu i Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol ym mis Chwefror 2026 ac rydym yn y broses o benodi tîm dylunio ar hyn o bryd. Os bydd y cais yn llwyddiannus, bydd yr Awdurdod yn derbyn grant datblygu i gefnogi datblygu cynlluniau llawn a hynny’n arwain maes o law at gyflwyno cais cyfnod cyflawni, gwerth hyd at £10m. 

Fel rhan o’r gwaith, rydym yn awyddus i gasglu atgofion o Blas Tan y Bwlch a byddem yn falch o glywed gan drigolion sydd gan straeon i’w rhannu - efallai eich bod chi neu aelod o’r teulu wedi gweithio yno, wedi mynychu cyrsiau neu yn mwynhau crwydro’r stad? Mae croeso i chi gysylltu drwy ebostio: naomi.jones@eryri.llyw.cymru 
Naomi Jones. Pennaeth Treftadaeth Ddiwylliannol Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri 
 

Tirwedd yr Iaith

Mis Medi 2001 a diwrnod a ddangosodd ei liwiau hydrefol mewn ffordd gyfeillgar. Ro’n i’n hen arfer efo gemau swydd Amwythig am fod gan fy rhieni garafán ar gyrion yr Ystog bryd hynny. Roedd yn bleser tawel i dreulio amser ar lonydd cul wedi’u rhannu gan lain o wair a redodd i lawr eu canol. Llwydlo, Clun, Long Mynd, Church Stretton, Castell yr Esgob. Lleoedd a oedd yn ddihangfa-ddydd-Sadwrn i ddyn o swydd Derby ar gefn ei feic modur. 

Ym mis Medi 2001 penderfynais deithio’n bellach y tro hwn i’r Trallwng. Wrth gael paned yn y dref hon, nes i bori trwy’r map a ches i gymhelliad i deithio ar hyd yr A458 i le o’r enw Mallwyd. Yno, baswn i’n troi yn ôl; basai hynny’n ddigon am un diwrnod. Mewn gwirionedd, nes i gario ymlaen i Ddolgellau trwy Fwlch Oerddrws, i Drawsfynydd (beth ydy’r mynyddoedd hyn ar y chwith?! Y Rhinogydd, nes i ddarganfod wedyn) ac yn y diwedd: Blaenau Ffestiniog. 

Ro’n i’n rhyfeddu’r holl ffordd o’r Trallwng. Mae’r dirwedd hon wedi cael gafael arna i ac ro’n i’n methu amsugno a phrosesu’r hyn o’n i’n ei weld. Yn bendant, byddai rhaid i mi ddod eto. Fel y digwyddodd, baswn i’n dod yma droeon. 

Blaenau Ffestiniog. Roedd y tomeni llechi’n warchodwyr dros y rhesi o dai llwyd oedd yn swatio yn eu cysgodion. Wnaeth y Moelwynion ymestyn o gwmpas y dref fatha rhiant amddifynnol. Llyn Stwlan. Y chwareli. Am beth i’w weld. Am deimlad i’w brofi pan oeddet ti’n sylweddoli y basai rhywbeth yn cnoi yn dy fol a’th wthio i rywle anghyfarwydd a hudolus dro ar ôl tro am y degawd nesa. 

Yr iaith. Iaith yr arwyddion ffordd. Iaith y siopau. Iaith y dirwedd. Llais y Moelwynion. Dyna sut dw i’n meddwl am yr iaith heddiw. Iaith sy wedi codi’r mynyddoedd ynghyd â’r gerrig. Iaith sy’n llais Afon Goedol a rhu Afon Cynfal. Yn sicr, roedd rhywbeth pwerus wedi cael ei danio yndda i. Rhwng 2005-2010 ro’n i’n dringo pob mynydd Cymru. Cam arall tuag ati. 

Cyn y Nadolig, 2010, ces i gyfle i fynychu cwrs llwybrau cyhoeddus am wythnos ym Mhlas Tan y Bwlch pan ro’n i’n gweithio fel arolygydd llwybrau cyhoeddus i Gyngor Swydd Derby. Cam olaf tuag at y peth anochel ‘na. Dw i’n methu mynegi’n iawn y dröedigaeth a brofais yno. Roedd yr awygylch mor hudolus. Teimlais fatha plentyn. Emosiynau pur. Roedd yr iaith Gymraeg o nghwmpas trwy’r wythnos. Daeth 10 mlynedd o aros a phetruso fel ffynnon. Yn ystod taith o gwmpas Llyn Mair, penderfynais y baswn i’n dysgu’r iaith a oedd wedi bod yn fy meddyliau bob dydd ers i mi ymweld â Blaenau Ffestiniog, er gwaetha’r ffaith nad oedd gen i brofiad o ddysgu ieithoedd o gwbl. 

Yn y gwanwyn 2011, es i ati i ddysgu.

Mae hi wedi bod yn daith a hanner a rhywbeth sy wedi newid fy mywyd am byth. Mae drysau wedi cael eu hagor at lenyddiaeth, radio, teledu, pobl arbennig, ffrindiau, gwyliau, dysgu, gwybodaeth, hanes, chwerthin a chrio. Pan nes i siarad Cymraeg yng Nghymru am y tro cyntaf, pedwar mis ar ôl i mi ddechrau dysgu, lle gwell na Siop Lyfrau’r Hen bost ym Mlaenau Ffestiniog?! Dw i wedi profi pethau nad o’n i wedi’u hystyried. Mae’r iaith wedi fy ysbrydoli i sgwennu storïau byrion a chystadlu mewn eisteddfodau. Mae’n amhosib dweud wrthoch yr hyn mae’r Gymraeg wedi’i wneud. 

Hoffwn ddweud un peth: diolch yn fawr, Flaenau Ffestiniog. Wn i ddim yn union yr hyn i ti ei wneud i mi. Wedi fy swyno. Wedi fy rhoi ar lwybrau gwahanol. Wedi siarad â fi o bell. Pwy a ŵyr, ond mae gen ti ran fawr o’m calon. 
Cofion cynnes. Martin Coleman, Chesterfield, swydd Derby.

Diolch o galon i Martin am yrru’r erthygl hyfryd uchod i mewn; llythyr cariad teimladwy iawn i Stiniog. Diolch i ti am dy angerdd at ein bro! Diolch hefyd i Iwan Morgan am ei annog i’w gyrru i mewn tra yn lansiad llyfr Simon Chandler. 

Mae llun Martin yn werth ei weld hefyd. Meddai: “Sefais tu allan i fwthyn lle o’n i’n aros ym Mhant Llwyd, Llan, i dynnu’r llun hwn o’r niwl yn codi o’r Moelwynion”.
- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

  

Lansiad Hiraeth Neifion

Braf iawn oedd cael bod yn bresennol yn lansiad y nofel Hiraeth Neifion gan Simon Chandler yn Siop Lyfrau’r Hen Bost, ar y 24ain o Fehefin, a diolch iddyn nhw am ddarparu gofod hyfryd ar gyfer noson hamddenol. 

Wrth gyrraedd y siop roedd cerddoriaeth jazz i’w glywed ar y stryd a hwnnw’n dod oddi ar drac sain arbennig a grëwyd gan yr awdur i gyd-fynd â’r nofel ar blatfform Spotify. Mae’n cynnwys caneuon sy’n berthnasol i fywyd a magwraeth y prif gymeriad, ym Mlaenau Ffestiniog, yn ogystal â chaneuon jazz y 1920au sy’n ymddangos yn y nofel. Gosododd hyn y naws ar gyfer y noson. 

Roedd hen Siop Esi yn llawn i’r ymylon wrth i’r gynulleidfa luosog fwynhau clywed Simon Chandler yn cael ei holi’n ddeheuig gan Nia Roberts, Golygydd Creadigol Gwasg Carreg Gwalch am y profiad o ysgrifennu’r nofel hon a’r holl ymchwil a fu’n rhan o’r broses. 

Dechreuodd Simon drwy sôn am sut y mae wedi syrthio mewn cariad â Blaenau Ffestiniog, a sut y bu i ymweliad â Chwarel Llechwedd ei ysbrydoli i ddysgu’r Gymraeg. 

Roedd pawb yn rhyfeddu at ei Gymraeg coeth a’i gystrawen gywrain wrth iddo esbonio mai Ifan Williams, hogyn o Flaenau Ffestiniog yw prif gymeriad y nofel hon, ac wrth iddo ddianc o ddyfodol diflas a pheryglus yn Chwarel Llechwedd daw’n bianydd jazz proffesiynol yn ninas Berlin. 

Er mai nofel ffuglennol yw hon, mae rhai cymeriadau, megis y Natsïaid Hitler a Goebbels, a’r cerddor jazz enwog, Louis Armstrong, yn bobol go iawn.

 

Aeth Simon ymlaen i sôn am sut y bu iddo gynnwys rhai o’i deulu ei hun yn y stori: mae landlord y prif gymeriad, Ifan Williams, yn Llundain yn daid iddo! 

Eglurodd Simon, ‘A finnau'n gwybod y byddai'n rhaid i Ifan ddod o hyd i lety yn ystod ei gyfnod yn Llundain pan oedd yn hogi'i grefft yn bianydd jazz, roedd hi'n ddewis amlwg iddo aros yn y tŷ lle y cafodd fy nhad ei fagu, sef 20 Kirkstall Avenue, Tottenham. Oddi yno gallai seiclo i’r Kit-Kat Club ( y clwb go iawn lle bu’n gweithio am sbel) a Soho’ (lleoliad y clwb jazz ffuglennol Chicago Red).

Wrth i Nia ei holi am y llinyn stori garu yn y nofel, dywedodd ei fod yn angenrheidiol iddo gynnwys y thema hon, gan y byddai nofel heb rywfaint o ramant fel pryd o fwyd heb halen! 

Wrth drafod yn ystod y noson cafwyd cyfraniadau awduron a chyfeillion eraill yn y gynulleidfa wrth iddyn nhw sôn am y broses ysgrifennu a dechrau nofel yn arbennig, a’r ysbrydoliaeth sydd angen i ddysgu Cymraeg. [Gweler er enghraifft erthygl Martin Coleman -gol.]

Cafwyd darlleniadau o’r nofel gan Simon Chandler ei hun a phawb wrth eu boddau yn gwrando arno. 
Profiad arbennig iawn oedd cael treulio amser yng nghwmni’r gŵr bonheddig o awdur hwn sydd drwy ysgrifennu’r nofel hon, a’i nofel flaenorol Llygad Dieithryn, wedi rhoi sylw cadarnhaol i Flaenau Ffestiniog, sy’n destun balchder i’r trigolion. Mae nofel arall ar y gweill ganddo eto, ac edrychwn ymlaen at ei groesawu’n ôl i’r ardal pan ddaw’r amser. 

Yn y cyfamser mae Hiraeth Neifion gan Simon Chandler ar gael yn Siop Lyfrau’r Hen Bost: £9.99
Delyth Medi Jones

- - - - - 

Mae’n werth rhannu englyn Simon i’r Blaenau eto yn nhudalennau Llafar Bro. Diolch iddo am roi enw da i Stiniog am am gefnogi ein papur bro yn gyson. Gol.

Fy ’Stiniog i

Rhyw dynfa sydd ar donfedd – fy enaid,
   yn faner i’r gogledd
a maen addurna fy medd:
taenwch fy llwch yn Llechwedd

Simon Chandler

- - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

Erthygl gan Simon yn cyflwyno'i nofel
 

Stolpia -Cerrig

Hen bennod o gyfres boblogaidd Steffan ab Owain

Un o’r pethau yr ymddiddoraf ynddynt ar hyn o bryd ydi cerrig ysgrifen, h.y. cerrig (a chreigiau) gyda hen graffiti yn dyddio o’r blynyddoedd c. 1600-1900 ac yn cynnwys enwau, dyddiadau, enwau cartrefi a brasluniau diddorol. 

Mae’n bosib eich bod yn gyfarwydd a rhai yn nalgylch Llafar Bro oherwydd nid ydynt mor anghyffredin yn yr ardaloedd hyn. Sylwais yn ddiweddar pan oeddwn allan am dro ... rhwng cawodydd ... fod llawer o enwau a dyddiadau ar fur-ganllawiau’r grisiau sy’n arwain at y Bont-ddu ger Rhaeadr Cynfal. Wrth edrych ar y gwahanol enwau gwelais fod enw ‘Derfel, Llandderfel, 1880’ yn un o’r rhai amlycaf yn eu plith. 

Tybed ai’r un Derfel yw hwn a’r un a fyddai’n cerfio ar gerrig beddau (saer cerrig beddau) ac y gwelir ei enw ar lawer beddfaen yn ein mynwentydd? Pwy all ddweud mwy andano wrthym? A chofiwch, os gwyddoch chi am ambell enghraifft dda o gerrig ysgrifen yn rhywle, gadewch i ni gael clywed amdanynt.

Grisiau Rhaeadr Gynfal- llun Jeremy Bolwell CC BY-SA 2.0

Cerrig terfyn a cherrig milltir.
Ar un adeg byddai amrywiaeth o gerrig terfyn a cherrig milltir yn ein bro, oni byddai? Bellach, mae nifer o hen gerrig terfyn ein chwareli wedi syrthio yn wastad â’r llawr ac yn brysur ddiflannu o dan dyfiant a mwsog. Sut bynnag, ar y Migneint gwelir gerrig terfyn gyda ‘T.M.C. 1864’ arnynt.

Bum am rai blynyddoedd yn methu a dirnad beth a olyga’r llythrennau hyn arnynt, ond ar ôl eistedd a meddwl am funud, cofiais fod un o’r enw T.M. Carter wedi bod yn berchennog ar Chwarel y Foelgron, a phan gefais gadarnhad mai yn ystod y flwyddyn uchod y dechreuodd ef ei gweithio ... syrthiodd pethau i’w lle yn weddol daclus. Eto i gyd, hoffwn wbod beth oedd enwau cyntaf Mr Carter.

Darllenais mewn cylchgrawn fod cymaint a 46 (os nad 50) o gerrig milltir wedi eu gwneud ar gyfer y rheilffordd gul pan agorwyd hi gyntaf yn 1836. Golyga hyn iddynt osod y cerrig pob rhyw chwarter milltir oddi wrth eu gilydd ... ac ar y ddwy ochr i’r rheilffordd, h.y. bob yn ail.

Wrth gwrs, son yr wyf am oes y ceffylau a phan oedd trafnidiaeth y byd yn bwyllog, a byddai teithwyr yn sylwi ar y cerrig milltir. Wedi i mi ddarllen am hyn, meddyliais mewn difrif, i ble’r aeth yr holl gerrig hyn ar ddiwedd eu hoes? Deallaf i un ohonynt gael ei hail-gylchu a’i defnyddio fel carreg llawr ym mhlasdy’r Dduallt mewn cyfnod diweddarach.
-----------------------------

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen STOLPIA.