Llwyddiannau Eisteddfodol!

CADAIR PANTYFEDWEN 

Llongyfarchiadau gwresog iawn i Iwan Morgan, awdur ein colofn fisol ‘Rhod y Rhigymwr’ - a golygydd rhifynnau Mai a Mehefin o Llafar - ar ei lwyddiant arbennig yn ennill cystadleuaeth y Gadair yn eisteddfod fawr Pontrhydfendigaid eleni. 

‘Ynys’ oedd y testun a dewis Iwan fu llunio cyfres o gerddi yn hel atgofion - y dwys a’r digri - am ei ymweliadau â’r Ynys Werdd, a hynny dros sawl blwyddyn bellach, a’r cymeriadau hynod y bu iddo fo a’i gyfeillion eu cwarfod yno. Dyma fel mae’n cychwyn -

     Ynys Werdd y gerdd a’r gân,
     hi yw’n nefoedd a’n hafan,
     Yno dychwelwn ninnau – at griw ffraeth
     a miri odiaeth hen gymeriadau. 

 

Mae Iwan yn cynganeddu’n hynod o rwydd a llithrig; hyd yn oed yr enwau Gwyddelig! Fel ag yn y llinell hon, er enghraifft -‘Am Dun Laoghaire o Gaergybi ar gwch’  - a derbyniodd glod haeddiannol am ei gamp gan y prifardd Twm Morys yn y feirniadaeth o’r llwyfan! Does ond gobeithio y caiff darllenwyr Llafar Bro gyfle buan i ddarllen mwy na’r pigion byr sydd yma. 

Iwan hefyd a enillodd gystadleuaeth yr englyn, ar y testun ‘Cwrdd Gweddi’, a dwi’n cymryd yr hyfrdra o ddyfynnu hwnnw’n ogystal –

Yn wylaidd, ymdawelu - yma wnawn
Mewn hwyl i gysylltu,
A deialwn yn deulu
I alw’n Tad ar lein y Tŷ.

Ia, tipyn o gamp!
Geraint Vaughan Jones
- - - - - - - 

TLWS YR IFANC EISTEDDFOD MÔN
Mae’n fraint eto’r mis yma cael llongyfarch y ferch ifanc amryddawn o Drawsfynydd - Elain Rhys Iorwerth. Ei champ lenyddol ddiweddara oedd ennill Tlws yr Ifanc yn Eisteddfod Môn, Bro Seiriol a gynhaliwyd yn ddiweddar. 

Y dasg a osodwyd i’r llenorion ifanc oedd cyflwyno dau ddarn o waith creadigol yn cynnwys y ffurfiau canlynol - stori fer, dyddiadur, cerdd, portread, monolog, ymson neu bennod gyntaf o nofel.

Dyma ddwedodd y beirniad, Nia Haf, wrth ddyfarnu’r Tlws i  Elain am y ddau ddarn llenyddol a gyflwynodd i’r gystadleuaeth - Byw yn y Gorffennol a Llanw:

‘Dyma dwi am eu gwobrwyo yma - storïau sy’n teimlo fel ffrind yn siarad hefo fi, storïau go iawn, yn iaith pob dydd pobl arbennig ein hardal ni. Yng nghasgliad Myfi Aran dwi’n teimlo’r bywyd go iawn ‘na, yr awch i rannu syniadau go iawn am y byd hefo fi, a mae’r ddawn o wneud hyn, yn fy marn i, yn cyffwrdd yn fwy nag unrhyw stori ffantasi gymhleth’. 

Yn ogystal â llenydda, mae Elain wedi ennill nifer fawr o wobrau fel cantores hefyd. Mae hi bellach yn adnabyddus yn genedlaethol fel cerdd dantiwr, cyflwynydd caneuon gwerin a chaneuon allan o sioeau cerdd. Hi hefyd ydy prif leisydd y grŵp ‘Mynadd’. 
Rhydian Morgan

- - - - - - -
ANRHYDEDDAU’R ORSEDD, WRECSAM
 Llafar Bro Mehefin ar fin mynd i’r cysodydd, cyhoeddwyd Anrhydeddau’r Orsedd 2025. Bydd dau sy’n gysylltiedig â’r ardal yn cael eu hurddo yn Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam ddechrau Awst. 

Dyma fel y cyflwynir nhw ar wefan Cymru Fyw:

 Y wisg werdd i Rhys Cell

“Does neb fel Rhys Roberts, Blaenau Ffestiniog am hyrwyddo ac atgyfnerthu'r celfyddydau ymysg pobl ifanc yn ei gymuned leol. Mae'r plant sy'n dod drwy raglenni Rhys yn cael eu hymbweru i deimlo balchder yn eu bro, ac mae'n cynnig cefnogaeth a chyfeiriad iddynt – ac yn credu yn eu potensial nhw. Mae hefyd yn aelod o'r band, Anweledig, sydd wedi ail-ffurfio i chwarae yn yr Eisteddfod eleni”.

Y wisg las i Llinos Gwefus

“Does neb wedi gwneud mwy i gefnogi cymunedau Croesor, Llanfrothen a Phenrhyndeudraeth na Llinos Griffin. Hi hefyd oedd yn gyfrifol am greu Hwb Croesor, sydd bellach yn grŵp o dros 30 o wirfoddolwyr, ac mae hi hefyd yn athrawes Gymraeg uchel ei pharch sy'n ysbrydoli ei dysgwyr gan sicrhau eu bod yn credu fod ganddynt gyfraniad gwerthfawr i'w wneud i'r Gymraeg a'n diwylliant”. 

Llongyfarchiadau gwresog i’r ddau! Haeddiannol iawn yn wir!

Stolpia -Tafarn y Wynnes Arms

Pennod arall o golofn reolaidd Steffan ab Owain

Sylwi yn Llafar Bro mis Ebrill bod menter cymunedol yn anelu i brynu ac adfer yr hen dafarn. Efallai y byddai un ddau o eiriau am ei hanes o ddiddordeb i rai ohonoch. 

Credaf mai yn y flwyddyn 1867 yr agorwyd y dafarn gan David Williams, Tyddyn Gwyn; cyn-chwarelwr a ffermwr. Bu ef a’r teulu yn ei chadw am flynyddoedd a dilynwyd hwy gan deulu Hughes. Daeth yr enw Wynne/Wynnes ar y dafarn ar ôl perchennog stâd Pengwern, sef Fletcher Wynn/Wynne. 

Gyda llaw,  cyfeirid ati fel ‘Y Ring’ gan yr hen bobol, fel y byddid yn galw North Western Hotel yn ‘Ring Newydd’. Tarddiad y gair Ring yw ‘Yr Inn’. Enghraifft arall yw’r gair bin a drodd yn ‘bing’ ar lafar gan y ffermwyr am alai, neu rodfa mewn beudy.

Tybed ai David Williams yw’r gŵr yn nrws y gwesty?

Bu amryw o dafarnwyr yn cadw’r Wynnes tros y blynyddoedd ac erbyn yr 1940au, neu ychydig yn  ddiweddarach, cedwid hi gan Mr a Mrs Bryan Bell fel y gwelir ar yr hysbyseb canlynol. Tybed a oes rhywun yn eu cofio yno?

Nid ymhell oddi wrth y gwesty yn y 19 ganrif ac ar y gongl lle byddai siop Dei Gruff, ceid tollborth bach a chlwyd (giât) ar draws y briffordd lle byddid yn gorfod talu i fynd drwyddi. Diddymwyd y tollbyrth yn lleol yn yr 1880au ac aed â’r giat oddi yno. Sylwodd rhywun ymhen blynyddoedd wedyn, sef rhyw dro yn y 1970au, os cofiaf yn iawn, bod y giât ar dir y Wynnes Arms a hysbyswyd y tafarnwyr a oedd yno y pryd hwnnw ei bod o werth hanesyddol. 

Gwerthwyd y giat i rywun o gyffiniau Ironbridge, ac ar ôl gwneud ychydig o waith ymchwil, deuthum i wybod ei bod yn Amgueddfa Blists Hill. Bum yno yn y 1990au a holais amdani hi,  a thynnais ei llun gan ei bod wedi ei gosod ger hen dollborth a  ddaeth o ran arall y wlad. Os cofiaf yn iawn, dyma lun ohoni yn ôl y swyddogion yno.

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Dyfodol Sgotwrs Stiniog

PRYDER AM DDYFODOL CYMDEITHAS ENWEIRIOL Y CAMBRIAN

Cymdeithas Enweiriol y Cambrian yma’n y Blaenau ydy un o glybiau pysgota hynaf Cymru. 
Mae'r clwb yn dweud fod angen gwario hyd at £100,000 i uwchraddio'r argae ar Lyn Ffridd y Bwlch ger y dref oherwydd rheolau newydd a ddaeth i rym yn 2017 - ond does ganddyn nhw ddim yr arian i wneud hynny. Maen nhw’n honni mai’r llyn yn unig sy’n eiddo i’r Gymdeithas, ac mai Cwmni Breedon ddylai fod yn gyfrifol am yr argae.

Mewn ymateb dywedodd Breedon: 

"Yn dilyn cyfarfod efo'r clwb pysgota dros ddeunaw mis yn ôl, mae safbwynt Breedon yn parhau i fod nad oes gennym ni unrhyw berchnogaeth na rheolaeth o'r llyn."

Gofynnwyd ond ni chafwyd ymateb gan Cyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â Llyn Ffridd y Bwlch.
Dywedodd Llywodraeth Cymru mai ‘Nod Deddf Cronfeydd Dŵr 1975 yw amddiffyn pobl rhag rhyddhau dŵr heb ei reoli o gronfeydd dŵr uchel.’

Mae'r traddodiad o bysgota yn mynd yn ôl yn bell iawn yn hanes Blaenau Ffestiniog a'r ardal - fe sefydlwyd y gymdeithas 147 o flynyddoedd yn ôl. Ar hyn o bryd mae ganddyn nhw dros gant a hanner o aelodau o bob oed ac mae'r clwb yn cynnig pob math o ddyfroedd i'w haelodau bysgota.

Roedd Llyn Ffridd yn arfer bod yn rhan o waith chwarel y Gloddfa Ganol, ond fe brynwyd y llyn gan y gymdeithas yn saithdegau'r ganrif ddwetha. Mae Cymdeithas Enweiriol y Cambrian eisoes wedi gwario £11,000 ar adroddiad cychwynnol i gyflwr yr argae. Yn ôl Darren Williams, ysgrifennydd y clwb pysgota, fel rhan o'r rheolau newydd, bydd angen lleihau dyfnder y llyn ac uwchraddio'r argae ei hun.

Mae Mabon ab Gwynfor, Aelod o'r Senedd dros Ddwyfor a Meirionnydd, wedi bod yn gweithio'n agos efo'r Gymdeithas ar y mater. Dywedodd ei fod yn hynod o bryderus am ddyfodol y clwb pysgota.

Ychwanegodd nad eiddo'r clwb pysgota ydy'r argae, ac mai cyfrifoldeb dros y llyn a'r dŵr sydd ynddo sydd ganddynt - ac nid dros yr argae.

"Felly mae'n rhaid i rywun gymryd cyfrifoldeb dros yr argae ei hunan a gwneud yn siŵr ei fod o'n cael ei ddiogelu - boed hynna'n y chwarel neu bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn helpu allan. Ond mae'n rhaid sicrhau parhad y clwb pysgota."

Dywed y Cynghorydd Elfed Wyn ab Elwyn, sy’n cynrychioli ward Bowydd a Rhiw ar Gyngor Gwynedd ei fod yn credu’n gryf mai dyletswydd Llywodraeth Cymru ydy cynorthwyo i dalu am y gwaith sydd angen ei wneud ar yr argae.

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Edrych Tuag at Borth Madryn

ENILLYDD YSGOLORIAETH PATAGONIA 2025

Nos Fawrth, Ebrill 1af, yn siambr y cyngor yn Y Ganolfan, dyfarnwyd Ysgoloriaeth Rawson Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog i Cadi Dafydd. 

Mae Cadi wedi ei geni a’i magu yng Nghwm Teigl ac mae’n dal i fyw yn lleol. Fe’i haddysgwyd yn Ysgol Bro Cynfal, Llan Ffestiniog ac yn Ysgol y Moelwyn. Ar ôl treulio tair blynedd ym Mhrifysgol Aberystwyth yn astudio B.A. mewn Llenyddiaeth a Hanes Cymru, a derbyn gradd Anrhydedd Dosbarth Cyntaf, penderfynodd fynd ymlaen i gyflawni M.A. mewn Hanes Cymru gan ganolbwyntio yn ei thraethawd hir ar salwch meddwl a hunanladdiadau yn ardaloedd chwarelyddol gogledd Cymru rhwng c.1860 a 1914, gyda chryn sylw yn cael ei roi i brofiadau merched dyffrynnoedd Peris, Nantlle ac Ogwen, a bro Ffestiniog. 

Cadi Dafydd (canol y llun) ynghyd â’r Cynghorydd Rory Francis a’r pedwar beirniad, Ceinwen Humphreys, Anwen Jones, Nans Rowlands a Tecwyn Vaughan Jones

Ers pum mlynedd bu Cadi yn gweithio fel golygydd cyffredinol i’r cylchgrawn Cymraeg poblogaidd Golwg ac mae pob rhifyn wythnosol yn cynnwys erthyglau swmpus ganddi ar sawl pwnc. Y dyddiau hyn, yn ogystal, mae’n gweithio tridiau’r wythnos yn Siop Lyfrau’r Hen Bost ar y Stryd Fawr. Mae hefyd yn olygydd misoedd Ionawr a Chwefror Llafar Bro. 

Bydd Cadi yn teithio i Batagonia yn ystod eleni ac mae ei sgiliau newyddiadurol yn cyflwyno cyd-destun newydd i’r ysgoloriaeth hon. 

Pob lwc i Cadi yn Y Wladfa ac yn sicr bydd lluniau yn cyrraedd yn y man i ni eu cynnwys yn Llafar.
Tecwyn Vaughan Jones

 - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

  

Un o Gapeli'r A470

Roedd Capel Peniel (MC), Ffestiniog (gradd II Cadw) yn rhan o’m magwraeth.

Yn ôl Coflein (cronfa ddata ar-lein Cofnod Henebion Cymru) codwyd yr adeilad gwreiddiol yn 1839; ychwanegwyd y galeri yn 1859; ac fe’i helaethwyd i’w ffurf bresennol yn 1879 gan y pensaer Richard Owen, Lerpwl (brodor o’r Ffôr). 

Dyluniodd Owen dros 250 o gapeli Cymraeg yng Nghymru a Lloegr a thros 10,000 o dai teras yn Lerpwl (gan gynnwys y ‘Welsh Streets’ yn Everton, wedi’u henwi ar ôl amryw o llefydd yng Nghymru). Bu farw yn 1891 ac, yn ôl Y Cymro, ymhlith y rhai a oedd yn bresennol yn ei angladd roedd ei fab-yng-nghyfraith, y Dr. W. Vaughan Roberts o Flaenau Ffestiniog.

Rwy’n cofio sôn am ddathlu canmlwyddiant Peniel yn 1939. A phan glywais yn 1998 fod gan Cefyn Burgess arddangosfa o’r capeli ar hyd priffordd yr A470 edrychais ymlaen at ei gweld, gan obeithio byddai un o gapeli Llan yno. Mewn neges ebost ddiweddar dywedodd Cefyn fod yr arddangosfa yn gofnod o deithiau wythnosol rhwng Penmaenmawr a Phenarth, gan roi sylw i ddefnyddiau crai’r adeiladau, eu lliwiau a hanes y twf diwydiannol ac amaethyddol sy’n cael ei ddehongli yn eu steil pensaernïol.

Gan ein bod yn byw yn Yr Wyddgrug, Canolfan Grefftau Rhuthun oedd y man mwyaf cyfleus imi gael cyfle i weld yr arddangosfa. Nid casgliad o ddarluniau confensiyol oedd ynddi ond rhai ar ffurf montage papur, gan gynnwys Peniel. 

Siom imi oedd gweld cylch bach coch ar ei ffram i ddynodi ei fod wedi’i werthu. Ond cytunodd Cefyn i lunio un arall imi. Dyna sydd gennym yn ein cartref, a chyhoeddir y ffotograff ohono yn Llafar Bro gyda’i ganiatâd. Byddai’n dda cael gwybod pwy brynodd yr un oedd yn yr arddangosfa. Efallai bod y person hwnnw yn derbyn Llafar Bro?

Stiwdio 1, Canolfan Grefftau Rhuthun yw cyfeiriad gwaith Cefyn Burgess.

Lisa Lloyd, Yr Wyddgrug 

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

 

Clwb Camera

Daeth tymor 2024/2025 i ben ddechrau mis Ebrill gyda chystadleuaeth cwpan y flwyddyn a chyda’r cyfarfod blynyddol yn cloi gweithgareddau.

Chris Parry o Benrhyndeudraeth oedd beirniad y gystadleuath ac yn gosod Rory Trappe yn gyntaf yn adran y printiadau a Dewi Moelwyn yn gyntaf yn yr adran ddigidol.  Dyfarnwyd llun Rory o Lyn Cwmorthin yn llun y flwyddyn.

 

Yn y cyfarfod blynyddol, etholwyd Dewi M. Williams yn gadeirydd, Patricia Cordney yn is- gadeirydd, Helen Kelly yn ysgrifennydd a Rory Trappe yn drysorydd.

Cyflwynwyd tlws ffotograffydd y flwyddyn i Stan Jones.

Hoffai'r clwb diolch i Gwmni ENGIE/FIRST HYDRO am ei haelioni’n darparu cymorth i gael offer cyfrifiadurol a thaflunydd digidol newydd i'r clwb.

Mewn cystadleuath print rhwng clybiau Cymdeithas Ffotograffiaeth Gogledd Cymru a gynhalwyd ganol Ebrill, daeth y clwb yn bedwerydd allan o bedwar-ar-ddeg.

Bydd y tymor newydd yn dechrau ar 17 Medi yn y Ganolfan Gymdeithasol. Croeso i aelodau newydd.

Dewi Williams

LLUN - Llyn Cwmorthin Rory Trappe
- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

 

Cymdeithas Hanes -Atgofion a Chymeriadau!

Dwy noson ddifyr yn cau rhaglen 2024-25 Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog 

Cyfarfu’r Gymdeithas ar nos Fercher, Ebrill 9fed i wrando ar sgwrs ddifyr gan Steffan ab Owain, un o’n haneswyr lleol, ar y testun  Ddoe ni ddaw yn ôl? 

Roedd wedi paratoi cyflwyniad yn llawn o hen luniau'r ardal, lluniau oeddynt yn amlwg yn goglais cof y mwyafrif yn y gynulleidfa ac oedd yn fwy na pharod i wneud sylw a rhoi eu barn wrth ateb gofynion Steffan am eu cof o sawl llun. Noson felly o ddwyn ar gof ac yn ôl Steffan, cwestiwn ydy testun y sgwrs ac nid gosodiad, gan fod y ‘ddoe’ oedd yn y lluniau a ddangoswyd yn dychwelyd yn bur aml yng nghof pawb.  

Aeth Steffan â ni ar daith gan nodi'r hyn a gofiai ar hyn a wnaeth yn blentyn, fel chwarae rowlio teiars i lawr Rhiw Dolwen neu wrth ‘sledjo’ yn Nhalweunydd. Aeth â ni o Ddolwen i fyny i Danygrisiau ac yna nodi atgofion o’r cymunedau a’r strydoedd oedd rhwng post Tanygrisiau a safle’r hen gae ffwtbol lle mae ffatri Metcalfe ers canol 1950au. O ble daeth yr enw crand Haygarth Park tybed?

Chwarel yr Oakeley. Roedd gan Steffan atgofion o chwarae a gweithio yn y cylch fel nifer yn y gynulleidfa yn amlwg. Roedd Steffan wedi cael llawer o’i wybodaeth o’r traddodiad llafar trwy sgwrsio â phobl hŷn ac roedd ganddo gof rhyfeddol am bwy oedd yn byw ac yn ble.

Noson gartrefol a lluniau diddorol oedd yn rhoi cyfle i bawb lynu efo’r testun. 

Diolch i Steffan, mae ganddo wybodaeth anhygoel am ein hardal ac yn wir mae’n gyfeiriadydd penigamp i’r ardal ac yn amlwg wrth ei fodd yn rhannu ei wybodaeth. Ac mae’r nifer sy’n dilyn ac yn amlwg yn mwynhau, ei golofn fisol yn Llafar Bro, sef ‘Stolpia’, wedi dysgu dipyn am yr ardal dros y blynyddoedd. Diolch iddo felly am noson ddiddorol a gwerth chweil.

Nos Fercher, 21 Mai, traddodwyd sgwrs olaf tymor 2024-25 pan ddaeth un o'n haneswyr lleol gorau,
Vivian Parry Williams, i draddodi ar destun gogleisiol, sef Hogia'r Cwt Letrig - y bu ef ei hun yn un ohonynt am y rhan fwyaf o'i yrfa - o 1967 hyd at tua 1991. 

Roedd hynny cyn iddo fynd i Goleg Harlech ac ymlaen i'r Brifysgol ym Mangor ac ennill gradd mewn Hanes.

Y Cwt Letrig yn fan hyn oedd Pwerdy Tanygrisiau a agorwyd yn 1963 ac a newidiodd fywyd rhai o bobl ifanc y fro trwy gynnig cyflogaeth dda a lleol. Yr ‘hogia’ yma oedd ei gyd-weithwyr ... ac fel pob grŵp o weithwyr, ceid cymeriadau ffraeth a doniol gyda'u dywediadau slic, a'r holl gampau a thriciau oedd yn perthyn i'r fath o grŵp o gyd-weithwyr clos! 

Ymysg y grwpiau hynny’r oedd y chwarelwyr, hogia'r post a hogia Crosville - i enwi ond rhai yn Siniog.

Roedd creu llys-enwau weithiau yn grefft ac yn digwydd mewn chwinciad gyda ffraethineb y grwpiau gwaith hyn. Soniodd Vivian am nifer o gymeriadau ac roedd llun ganddo ar y sgrîn trwy gydol y ddarlith i ni gael gweld at bwy yr oedd yn cyfeirio ... llun a dynnwyd tua dechrau'r 1970au. Rhestrodd rai o'r campau a'r doniolwch, ond hefyd, roedd yn talu teyrnged i'r cymeriadau hynny fu'n rhan bwysig o'i fywyd - a chymeriadau yr oedd y mwyafrif yn y gynulleidfa yn eu hadnabod. 

Tua diwedd y sgwrs, talodd deyrnged i Goronwy Owen Davies (Goronwy Post), fel un o'r cymeriadau a ddylanwadodd arno fwyaf yn ystod ei gyfnod yn y Cwt Letrig. Noson ddifyr iawn.

Cyhoeddwyd ar y diwedd fod y tymor drosodd a thalwyd terynged i'r holl siaradwyr am roi i ni dymor mor amrywiol, addysgiadol a difyr. Apeliwyd am siaradwyr ar gyfer y tymor nesaf ... rhoddir gwybodaeth yn Llafar Bro tua mis Medi am amserlen Tymor 2025-26 ...rhowch eich bryd ar ymuno efo ni y tymor nesaf a bydd croeso i bawb wrth gwrs ... hen a newydd. T

Tecwyn Vaughan Jones

- - - - - -

Dwy erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 2025

Campus!

Dathliadau lleol a llwyddiant i’r timau pêl-droed a rygbi.

Llongyfarchiadau enfawr i Glwb Rygbi Bro Ffestiniog a Chlwb Pêl-droed Amaturiaid Blaenau Ffestiniog ar ddod yn bencampwyr yn eu hadrannau eleni, a sicrhau dyrchafiad i chwarae yn yr haen nesaf i fyny y tymor nesa!

Daeth Bro yn bencampwyr Adran 3 y gogledd-orllewin trwy guro Bangor, ar Gae Dolawel, ar y 5ed o Ebrill. Y sgôr terfynol oedd 29 – 17, efo Dyfan Daniels, Math Churm, Sion Hughes, a Ioan Hughes yn cael cais bob un. Llwyddod Huw Evens i drosi derigwaith, ac mi giciodd Moses Rhys gic cosb yn llwyddianus hefyd. Carwyn Jones oedd seren y gêm.

Roedd yn ddiwrnod braf, a thorf dda wedi troi allan i genfogi, ac aelodau o dimau plant y clwb wedi rhoi dechrau da i awyrgylch y pnawn trwy groesawu’r chwaraewyr i’r maes trwy dwnel o faneri gwyrddion! Gwych bawb; llongyfarchiadau eto. Bydd edrych ymlaen garw at gael chwarae yn Adran 2 eto.

Daeth criw da o chwarewyr, hyfforddwyr, swyddogion a chefnogwyr i’r clwb ganol mis Mai ar gyfer y cinio blynyddol, a chroesawyd bawb i’r noson gan Sion Arwel Jones a’r cadeirydd Glyn Daniels. 

Darllenodd Rhian neges gan y llywydd, Gerallt Rhun, a diolchodd Huw James i’r chwaraewyr, y noddwyr, yr hyfforddwyr, y gwirfoddolwyr, y cefnogwyr a’r pwyllgor am eu cefnogaeth i’r Clwb ar hyd y tymor. Diolchwyd hefyd i’r staff am y bwyd blasus. 

Daeth Mr Alun Roberts o Undeb Rygbi Cymru draw i gyflwyno’r tlws i’r tîm a’u llongyfarch am fod yn bencampwyr Adran 3. Pob hwyl yn Adran 2 flwyddyn nesaf hogia’.

GWOBRAU: 
Chwaraewr y chwaraewyr: Huw Parry
Chwaraewr yr hyfforddwyr: Ioan Hughes
Chwaraewr y cefnogwyr: Huw Parry
Chwaraewr mwyaf addawol: Llion Jones
Cynnydd mwyaf: Ben Buckley
Clwbddyn: Callum Evans

Diolchodd capten y tîm Huw Parry i’r hyfforddwyr i gyd sef Huw, Sion, ac Elfyn am eu hymroddiad di-flino unwaith eto i’r Clwb. Cafwyd noson lwyddiannus a hwyliog iawn.

Ar ben arall y dref, daeth yr Amaturiaid yn bencampwyr adran 1 y gorllewin, Cynghrair Arfordir y Gogledd. 

Dim ond pwynt oedd y Blaenau ei angen i sicrhau eu lle ar frig yr adran erbyn canol Ebrill, ond bu’n rhaid gohirio’r dathliadau llawn, am nad oedd yn bosib chwarae yn erbyn y Mountain Rangers ar nos Fercher yr 16eg, oherwydd y glaw trwm. Ond daeth newyddion fod Caergybi -yn yr ail safle- wedi colli eu gêm hwythau, ac nad oedd felly yn bosib i neb gael mwy o bwyntiau na’r Chwarelwyr. 

Bu hen ddathlu yn nhafarn y Manod pan ddaeth yn amlwg eu bod yn bencampwyr! 

Ar y nos Fercher ganlynol, safodd chwaraewyr Bethesda Rovers mewn dwy res i groesawu’r Amaturiaid i’r cae a’u cymeradwyo fel pencampwyr, a chyflwynwyd tlws y gynghrair i’r tîm ar ôl y gêm yng Nghae Clyd yn erbyn CPD Mountain Rangers ar Ddydd Sadwrn, Mai 17eg.

Enillodd y Blaenau y gêm yn erbyn Pesda o ddwy gôl i ddim, a chyn hynny, ar y 21ain, roedden nhw wedi chwipio 6 heibio’r Fali. Sior Jones oedd seren y gêm honno, ar ôl rhoi 2 yn y rhwyd. Iwan Jones oedd seren gêm Pesda. Enillodd y Blaenau eu dwy gêm arall yn ystod y mis hefyd: 2-0 yn erbyn Caergybi ar y 5ed a 2-7 yn y Gaerwen.

Pob lwc i chi yn Uwchadran Cynghrair Arfordir y Gogledd hogia, mae’n amlwg eich bod yn haeddu eich lle yno!

Ar ôl llongyfarch y clwb ar ddod yn bencampwyr eu hadran, mae’n braf cael dathlu eto, a’u llongyfarch ar ennill Cwpan Her Sgaffaldiau Mabon yn Llangefni. Gwych!

Mae hen edrych ymlaen rwan am y tymor newydd; gwyliwch y cyfryngau cymdeithasol am fanylion gemau cyfeillgar cyn hynny.

Noson Wobrwyo'r clwb:
Chwaraewr y Rheolwyr - Cai Price 
Chwaraewr Ifanc y Rheolwyr - Sion Roberts 
Chwaraewr y Chwaraewyr - Iwan Jones 
Chwaraewr y Flwyddyn - Owain Jones-Owen
Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn - Sion Roberts 
Datblygiad Mwyaf - Elis Jones 
Chwaraewr y Cefnogwyr - Iwan Jones 
Prif Sgoriwr - Sion Roberts 
Clwbddyn y flwyddyn - Gary Flats
Maneg Aur - Bradley Roberts 
Diolch i Dei Wyn a Tom Woolway am greu’r gwobrau.

Mewn newyddion o’r Cymru Premier, llongyfarchiadau anferthol i Sion Bradley o’r Manod, ar ennill yr uwch gynghrair genedlaethol efo’r Seintiau Newydd, wedi iddo sgorio o’r smotyn yn eu buddugoliaeth diweddar yn erbyn y Bala. Gwych Sion!
- - - - - - - - - 

Addasiad o erthyglau a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Mai a Mehefin 2025

Geiriau- PaulW. Lluniau o dudalennau facebook y ddau glwb.

 

Stolpia -Oes Gafr Eto?

Geifr Gwyllt ein Bryniau
Y mae hanes ein geifr gwyllt, neu eifr an-nof (feral) a geir ar fynyddoedd a bryniau Eryri yn ymestyn yn ôl ganrifoedd lawer a chredir bod rhai ohonynt yn ddisgynyddion i rai a oedd yno yn amser Gerallt Gymro yn y flwyddyn 1188 gan iddo gofnodi gweld rhai ar ei deithiau. Yn wir, cred rhai bod eu hil ar greigiau Eryri yn ystod Oes yr Haearn, neu‘n gynt, hyd yn oed.

Pan oeddwn yn hogyn yn yr 1950au, byddai gweld geifr hwnt ac yma ar greigiau Nyth y Gigfran, Cwmorthin a godre’r Allt Fawr yn beth gweddol gyffredin. Gyda llaw, os gwelid hwy yn crwydro i lawr i waelodion y mynydd, byddai’n arwydd o dywydd mawr i ddod ymhen ysbaid o rhyw ddiwrnod neu lai. 

Bu gostyngiad yn eu niferoedd am gyfnodau rhwng yr 1970au a’r 1990au, ond y maent i’w weld  ar gynnydd unwaith eto. Yn ddiweddar, a phan oeddwn yn mynd am dro efo Jes, fy ngast ddefaid ffyddlon, deuthum ar draws y creadur hwn yn y llun isod. Chwarae teg iddo, nid oedd yn fygythiol o gwbl, dim isho ein twlcio o gwbl, ac ar ôl imi dynnu ei lun, aethom o’n tri ar ein amryfal lwybrau. 

Ychydig ar ôl cyfarfod ein cyfaill corniog daeth i’m cof yr amser pan ddaeth rhyw hen fwch gafr i lawr o’r mynydd i’r Rhiw yn yr 1950au a dechrau crwydro o gwmpas y lle fel y byddai’r defaid a geid ar ein strydoedd gynt. Pa fodd bynnag, roedd hwn yn un digywilydd, yn drewi i’r entrychion, ac o dro i dro, byddai’n bwgwth ein twlcio efo’r cyrn mawr ar ei ben. 

Un prynhawn penderfynodd ein dilyn i fyny at siopau Market Place, ger y Neuadd, ac fel yr oedd hi’n digwydd bod, roedd yn dywydd cynnes iawn, ac roedd drws Siop Mr Penhall (tad Wyn a Melody) sef yr un agosaf at y North Western Hotel (Ring Newydd) yn llydan agored. Y mae’n rhaid ei fod wedi gweld rhywun yn dod allan o’r siop efo rhywbeth yn ei law a daeth i’w ben i edrych beth oedd i’w gael yno. Y peth nesaf a welsom oedd yr hen fwch yn mynd ar ei ben am waelod y cownter gwydr a’i dwlcio yn iawn nes yr oedd y jariau da-da a’r danteithion ar hyd y llawr. 

Y mae hi’n debygol ei fod wedi gweld adlewyrchiad ohono’i hun yn y gwydr ac wedi meddwl bod un o’i debyg eisio cwffas, ac iddo gael myll efo’r bwch dychmygol.

Wel, gallwch ddychmygu sut yr oedd Mr Penhall yn teimlo ar ôl i’r hen fwch greu llanast a gadael  drewdod yn ei siop a’i gaffi. Piciodd i nôl ei frwsh llawr a’i hel oddi yno i’r ffordd a chau’r drws yn glep arno rhag ofn iddo ddychwelyd yno. 

Os cofiaf yn iawn, bu’r hen fwch yn crwydro wedyn ger Y Cwm (Commercial Hotel) ac mae’n debyg bod rhywun wedi ei riportio i’r awdurdodau gan i Griffith Williams, Talweunydd (tad John, Rowenna, a‘r diweddar Dafydd) ddod heibio wedyn gyda'i fan a’i bacio i’w chefn a mynd a fo yn ôl i droed Moel Iwerddon, neu rywle, a dyna’r tro olaf inni ei weld.

Dywediadau am y Geifr
Y mae hi’n amlwg bod y geifr wedi bod yn ddylanwad arnom ar hyd y canrifoedd gan fod amryw o hen ddywediadau ac idiomau amdanynt yn ein hiaith. Dyma ychydig enghreifftiau.

Fel gafr ar daranau – yn llawn cyffro, neu mewn panig.
Pan ddel tro ar y geifr, yr afr gloff fydd ar y blaen.
Barf yr afr / Barf y bwch – y blodyn Tragopogon pratensis
Blew geifr - cymylau hirfain, weithiau gydag ychydig o dro arnynt - cirrus. Arwydd glaw.
Bwch dihangol (scapegoat)

- - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Y Wynnes Cymunedol

Mae'n debyg bod 17 menter gymunedol yn nalgylch Llafar Bro, gyda 77 o bobl ar eu byrddau ac mae'r Pengwern yn Llan Ffestiniog yn esiampl adnabyddus o sut mae mentrau cymunedol yn gallu bod yn destun llwyddiant.

Pan gaewyd y drysau yn Chwefror 2009, roedd sawl un yn ofni mai dyma'r tro olaf y gwelir tafarn yn Llan Ffestiniog. Ond, yn dilyn cyfarfod cyhoeddus yn fuan wedyn, fe benderfynwyd datblygu menter gymunedol i'w hailagor ac yma fe anwyd Pengwern Cymunedol Cyf.

Yn dilyn ymdrechion arwrol i godi arian a gyda chymorth Llywodraeth Cymru, fe brynwyd yr adeilad yn Mawrth 2011, a dros y misoedd wedyn, fe adnewyddwyd yr adeilad gan dîm ymroddgar o wirfoddolwyr. Fe agorwyd y bar a'r ystafell weithgaredd erbyn diwedd Mai 2011 ac ymhen blwyddyn wedyn, roedd y gegin a'r bwyty wedi ei hailagor. Roedd tair ystafell wely ar gael erbyn Tachwedd 2013, ble mae bellach naw ar gael. 

Mae’r weledigaeth tu ôl i'r Pengwern ar ei newydd wedd, wastad wedi bod er budd cymuned Llan Ffestiniog, ond drwy ddefnyddio adnoddau o fewn y gymuned ehangach i wella ymhellach ar y gwaith da y maent wedi ei gyflawni dros y ddegawd a mwy ddiwethaf.

Tra bod y Pengwern yn hen law bellach o fewn byd y mentrau cymunedol, mae yna adeilad hanesyddol lleol arall sydd dim ond yn cychwyn ar y daith o ailagor y drysau.

Wedi ei gofrestru fel gwesty'n wreiddiol, gwelwyd enw Y Wynnes ar Gyfrifiad 1871 (ond mae'n bosib y gall fod ychydig yn hŷn), cafodd ei gofrestru rhyw ddegawd yn ddiweddarach fel tŷ tafarn. Yn ôl yn sôn, roedd yna barchedig lleol gyda'r enw Wynne (does neb yn siŵr os mai enw cyntaf neu cyfenw ydoedd hwn) a oedd yn berchen ar nifer helaeth o lefydd yn y Manod ac felly credir mai dyma tarddiad yr enw Y Wynnes ar y dafarn hynafol hon.

Fe gaewyd drysau'r Wynnes yn 2017, ac yn ôl Nia Parri-Roberts, sydd wedi byw yn Manod ers dros dri degawd, er ei bod hi'n adeg trist iawn, roedd y trigolion "wedi meddwl y byddai rhywun arall yn ei gymryd drosodd" ac nad oeddynt byth wedi meddwl na fyddai'n agor eto. Ymhen hir a hwyr, dywedodd Nia fod y gymuned wedi "dechrau sylweddoli mai adfail oedd gena ni, a doedd o ddim yn mynd i ailagor heb i ni wneud rhywbeth am y peth."

Bellach, yn dilyn cyfarfod cychwynnol, ble fynychodd 60 o bobl a mwy a sawl un arall yn ymddiheuro na fedrant fynychu ar y noson, mae'r gefnogaeth tuag at y syniad o brynu ac ailagor adeilad oedd yn arfer bod yn nghalon cymuned Manod, rhywle oedd wastad yn brysur ofnadwy, wedi bod yn hynod galonogol ac mae trafodaethau ar y gweill i weld be ellir ei wneud i adfer yr adeilad hanesyddol yma. Pan blannwyd y syniad yma, roedd y trigolion yn ei gweld hi fel 'breuddwyd fawr', a'r frawddeg "fysa ni'n cicio'n hun os nawn ni ddim trio" i'w glywed yn aml – ond bellach, gyda chefnogaeth gref ymysg y gymuned leol, mae'n teimlo fod posib gweld dyfodol llewyrchus i'r Wynnes, fel tŷ tafarn, ond sydd a gweithredoedd eraill o fewn ei waliau yn ystod y dydd, megis siop, caffi, rhywle i bobl ifanc, hŷn, dysgwyr, crefftwyr...mae'r posibiliadau yn niferus! 

Rhoddir y gair olaf i Gwenlli Evans, un o'r bobl sy'n gweithio yn ddiflino i sicrhau dyfodol i'r adeilad - "Cadw’r hen Wynnes, a dod â lot o bethau eraill mewn iddo fo". 

Cadwch lygad dros y misoedd nesaf am unrhyw ddiweddariadau gyda'r fenter gyffrous hon ac fe ddymunwn bob lwc iddynt.
- - - - - - -

Rhan o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Llongyfarchiadau Seren!

Braf yw cael cyhoeddi ein bod wedi ennill gwobr CLAS Cymru (Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol). Gwobr yw hon wedi ei hariannu gan Lywodraeth Cymru am lunio gardd gymunedol ragorol gan wneud defnydd da o lefydd gwyrdd. Mae’r cydweithio rhwng Seren a’r Dref Werdd wedi bod yn arbennig er mwyn cyrraedd y safon yma.

 

Yn rhifyn Ionawr, roeddem yn sôn am greu gwlybdir yng Ngerddi ‘Stiniog gan ddefnyddio coeden fawr oedd wedi syrthio yn y gerddi yn dilyn tywydd gaeafol. Wel, os ewch heibio'r Gerddi rŵan, fe welwch fod y llyn bach yn llawn dŵr a bod y planciau wedi eu defnyddio i greu cuddfan gwylio adar. Mae ein diolch yn fawr i Hefin o'r Dref Werdd am dorri'r goeden ddisgynnodd yn blanciau ar gyfer y prosiect hwn ac roedd hi'n rhyfeddol i weld ei grefftwaith. Diolch o galon i Meg a Hefin o'r Dref Werdd am y gefnogaeth.

Bechgyn lleol yn anelu at y Brig
Yn ystod wythnos gyntaf mis Mai, bu chwe bachgen ifanc (5 ohonynt o ardal 'Stiniog) yn ceisio taclo Her 4000 Cairngorm, a hynny er mwyn codi arian i Seren. Mae'r her yn cynnwys dringo y PUM mynydd sydd dros 4000 troedfedd o fewn Parc Cenedlaethol y Cairngorm (y parc cenedlaethol mwyaf yn ynysoedd Prydain) - a hynny o fewn 24 awr! Mae'r daith o gwmpas 22 milltir o hyd, gyda tua 2400 metr o uchder ymysg golygfeydd ysblennydd a thir heriol.

Maent o'r farn bod Seren yn darparu gwasanaethau a chefnogaeth hanfodol i oedolion sydd ac anghenion arbennig, gan eu helpu i fyw bywydau cyflawn ac annibynnol.

[Erbyn hyn -diwedd Mai- mae'r apêl JustGiving wedi codi mwy na tair gwaith y nod gwreiddiol o £1000. Gwych!]

Y chwech sy'n drigo yw: Sion Jones, Chris Baker, Cybi Williams, Tomos Pugh ac Elgan a Garmon Lewis. Diolch am eu cefnogaeth! 

Cefnogaeth Cwmni ADRA – Prosiect Budd Cymdeithasol
Yn dilyn cais llwyddiannus cafodd Hefin, Gwyndaf a Gethin fynd gyda un o’n staff, Joss i dderbyn offer fel rhodd gan gwmni ADRA.    

Llinos Bracegirdle sydd yn cydlynu’r prosiect ar ran ADRA, er mwyn dangos brwdfrydedd eu cwmni i  gefnogi'r gymuned leol.

Cafwyd sawl darn gwerthfawr o offer gwerthfawr ganddynt a fydd o gymorth inni mewn sawl i leoliad o fewn Seren. Byddwn yn rhagweld eu defnyddio wrth adeiladau a thrwsio dodrefn yn Harods, gwaith Cynnal a Chadw cyffredinol ar draws holl unedau'r cwmni a hefyd gwaith bob dydd yn y Gerddi. Mae hyn yn arbed cost sylweddol inni fel cwmni bach sydd a sawl lleoliad i’w gynnal.
Mae’n rhodd werthfawr iawn a diolch o galon i gwmni ADRA am roi cefnogaeth i’n cais.

- - - - - -

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Yr Ysgwrn -cynnig arbennig!

Mae Yr Ysgwrn wedi ail-agor ac mae cynnig arbennig i ddarllenwyr Llafar Bro!

Dyma ein hoff amser yma yn yr Ysgwrn – amser ail-agor am y flwyddyn! Daeth yn amser i groesawu ymwelwyr o bell ac agos, i gael cynnau tân rheolaidd yn y ffermdy ac i’n tywyswyr gael gwared ar we pry cop y cof yn barod am dymor arall o adrodd hanes Bardd y Gadair Ddu.

Agorwyd ar Ebrill 12fed, ac mae cynnig arbennig i ddarllenwyr Llafar Bro! 

Os ddewch chi â rhifyn Ebrill efo chi i’r Ysgwrn, cewch docyn mynediad dau am bris un i’r ffermdy. Bydd y cynnig yn dod i ben ar Hydref 31 2025, felly cadwch eich copi'n ddiogel.

Mi fyddai’r Ysgwrn yn lle gwahanol iawn heb ewyllys da degau o bobol sydd wedi rhoi eu hamser o’u gwirfodd ers ymhell dros ganrif. Mae’r traddodiad hwnnw ddechreuodd teulu Hedd Wyn wrth i ymwelwyr ddod draw i weld y ffermdy ar ôl ei farwolaeth ym Mrwydr Passchendaele ym 1917 yn parhau, ac mae gwirfoddolwyr yn aelodau gwerthfawr o’r tîm. Beth am ymuno â nhw? Efallai eich bod chi’n mwynhau sgwrsio ac yn awyddus i rannu’r hanes? Neu awydd dod draw i helpu yn y caffi a’r oriel? Neu bosib eich bod chi eisiau magu mwy o brofiad yn y sector treftadaeth er mwyn mynd ymlaen i weithio yn y maes ar ôl graddio? Beth bynnag fo’ch rheswm dros ddod yma, mae yna ddigon o bethau allwch chi eu gwneud, megis:

•    Tywys ymwelwyr o amgylch y ffermdy
•    Gwneud paneidiau a gweini
•    Unrhyw waith twtio a glanhau yn yr Oriel a'r caffi
•    Gwaith glanhau neu glirio tu allan, megis hel dail neu roi dŵr i flodau
•    Gofalu bod y llwybrau cerdded mewn cyflwr da

Dros y Pasg, roedd gweithgareddau yma i blant yn y Beudy Llwyd, gan gynnwys:
Helfa wyau Pasg gyda cherfluniau gwiail ar hyd y daith. Dathlu’r Gwanwyn gyda’r Pethau Bychain. Ysgol Goedwig. A Gweithdy peintio wyau Gwanwyn gydag Ella Jones.

Bydd Emma Metcalfe yn dechrau Clwb Garddio yn fuan hefyd, felly cadwch lygad ar y cyfryngau cymdeithasol am fwy o wybodaeth am hynny.

At sylw athrawon a rhieni - Bydd grant trafnidiaeth o £100 ar gael i’r 20 ysgol gyntaf sy’n archebu ymweliad ar gyfer 2025/26, felly soniwch wrth eich ysgolion!
- - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

 

Y Gymdeithas Hanes -Apêl Heddwch

Daeth Iona Price, Tanygrisiau atom ym mis Mawrth i roi sgwrs hynod ddiddorol ar Apêl Heddwch Merched Cymru 1923-24. 

Aeth dros gan mlynedd heibio ers i ferched Cymru greu’r ymdrech arwrol hon i ddileu rhyfel, a hyn yn dilyn galanastra'r Rhyfel Mawr pan laddwyd cymaint o fechgyn ifainc Cymru yn ffosydd Ffrainc a Gwlad Belg.

Yn 1923, gydag erchyllterau’r Rhyfel Mawr wedi ysbrydoli cenhedlaeth yn erbyn gwrthdaro o’r fath, trefnodd merched Cymru ymgyrch nas gwelwyd ei thebyg o’r blaen dros heddwch byd. Llofnododd 390,296 o ferched ddeiseb goffa drwy Undeb Cynghrair y Cenhedloedd yn galw am ‘Gyfraith nid Rhyfel’ – i America ymuno, ag arwain Cynghrair y Cenhedloedd newydd – drwy apelio at ferched America ‘o gartref i gartref’.

Crëwyd Llyfr Coffa hyfryd mewn lledr a memrwn ac arno lythrennau aur. Fe’i cynhyrchwyd gan Wasg Gregynog, y chwiorydd Gwendoline Davies a Margaret Davies Hefyd, saernïwyd cist dderw fawr. 

Roedd yn cynnwys yr holl lofnodion i’w gyflwyno i Arlywydd yr Unol Daleithiau, Calvin Coolidge, a’i gadw yn yn Sefydliad y Smithsonian yn Washington. Roedd ymgyrch Deiseb Heddwch Merched 1923 yn ymdrech ryfeddol ac yn cynnwys bron pob cartref yng Nghymru, gydag ymgyrchwyr heddwch yn mynd o ddrws i ddrws, gyda chymorth trefnwyr sir a chymuned y ‘Gynghrair’. Nododd y wasg yn Efrog Newydd fod y ddeiseb derfynol a gyflwynwyd i ferched America yn fwy na 7 milltir o hyd!

Bu gwragedd yn America wrthi'n brysur yn gwneud trefniadau i roi cyhoeddusrwydd i'r ddirprwyaeth. Prawf o ddoethineb dewis Annie Hughes Griffiths, Cadeirydd Cynghrair y Cenhedloedd Cymru, yn dal Cofeb Heddwch Menywod Cymru, i arwain y ddirprwyaeth oedd y derbyniad a gafodd ei hanerchiad i'r dorf: anerchiad a draddododd sawl gwaith i wahanol gymdeithasau yn ystod y daith, oherwydd nid Efrog Newydd oedd yr unig gyrchfan, gan y trefnwyd i'r gwragedd deithio wedyn i Washington, ac i'r Tŷ Gwyn, i gyfarfod â'r Arlywydd Coolidge. 

Dylid pwysleisio mai prif bwrpas y daith a'r ddeiseb oedd cysylltu menywod Cymru â menywod America. Naws anffurfiol oedd i'r cyfarfod gyda’r Arlywydd, ac yr oedd y trefnwyr yn awyddus i bwysleisio mai digwyddiad anwleidyddol ac amhleidiol ydoedd.

Teithiodd y ddirprwyaeth o Gymru i America ym mis Mawrth 1924 a chafodd gefnogaeth sefydliadau merched America oedd yn cynnwys rhagor na 20 miliwn o bobl.

Un o’r eitemau mwyaf a drysorir yn Archifau’r Deml Heddwch yng Nghaerdydd yw Deiseb Heddwch y Merched, ochr yn ochr â chasgliadau gan Gynghrair y Cenhedloedd. 

Trosglwyddodd Iona y cyfarfod i Gareth Jones, Cadeirydd y Gymdeithas oedd wedi bod wrthi yn gwneud ei ymchwil ei hun i’r gefnogaeth a gafodd y Ddeiseb yn y Blaenau a’r Llan.

‘… es i chwilio ar y wefan am enwau a rhyfeddu at yr enwau a ddaeth i’r golwg ac fe heliais dipyn at ei gilydd. Roedd nifer fawr o enwau o’r Blaenau ac yn eu plith nifer o wragedd oedd yn dilyn yr arfer o ddefnyddio enwau eu gwŷr ac felly yn anodd eu hadnabod! 

Ond ceid enwau megis Miss Hughes, Yr Erw yn y Sgwâr; mam Merêd sef Charlotte Evans, Bryn Mair, Tanygrisiau; S. Lloyd, mam y Parch O.M.Lloyd a Catarina Paganuzzi (pawb yn cofio’r siop hufen iâ'r teulu ar y Stryd Fawr); Miss Brymer, Darbod, sef Siop Brymer lle mae’r Eglwys Gatholig rŵan, ac yn byw gyda hi oedd Ann Beale; Laura Davies, Siop y Gloch ac yn ddiddorol ei gŵr hi oedd yn hebrwng hogiau ifanc yr ardal i fynd i ryfel  - tybed beth oedd ef yn ei feddwl fod ei wraig wedi arwyddo'r ddeiseb hon?! Daeth dau enw o deulu Vaughan, Plas Tanymanod a hefyd Lady Newborough oedd yn byw yng nghartref y teulu ym Mryn Llywelyn.

Roedd nifer fawr o’r merched yn famau oedd wedi colli plant yn y Rhyfel Mawr ac yn awyddus i ddangos eu cefnogaeth i heddwch oedd wedi costio’n ddrud iawn i’r merched hyn.
Ym Mhantllwyd, Llan roedd Jini Owen yn byw a fu unwaith yn canlyn Hedd Wyn ac fe arwyddodd hithau'r ddeiseb.’

Noson arall i’w chofio yng nghalendr y Gymdeithas a diolch i Iona am ei hymchwil trylwyr.
Tecwyn Vaughan Jones

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Nid dim ond ymchwilio i'r hanes wnaeth Iona, ond roedd hi'n allweddol yn yr ymgyrch i ddod a'r ddeiseb yn ôl i Gymru. Diolch Iona (Gol.)

 

Y Llais

Efallai fod ganddo ni gystadleuaeth canu hynod boblogaidd yma'n Nghymru yn barod, ond mae rhyddfraint The Voice yn fyd enwog! 

Dechreuodd yn yr Iseldiroedd yn 2010 fel syniad a fyddai'n herio'r cyfresi hynod boblogaidd American Idol a'r X Factor a bellach mae yna fersiwn Gymraeg, Y LLAIS, ar ein sgriniau teledu ni'n wythnosol. I'r sawl sydd ddim yn gyfarwydd a fformat Y Llais – mae pob un o'r cantorion yn camu ar y llwyfan i ganu o flaen y gynulleidfa, tra bod y beirniaid (a elwir ar y rhaglen yn 'Hyfforddwyr') yn eistedd mewn cadeiriau enfawr coch, gyda'u cefnau i'r llwyfan. Galluogir hyn mai ar sail llais yn unig y maent yn profi'r perfformiad. Os yw'r llais yn plesio, yna maent yn gwasgu botwm ac mae'r gadair fawr goch yn troi i wynebu'r perfformiwr.

Mae trigolion yr ardal hon wedi bod yn ymwybodol erioed o'r rhan hollbwysig y mae ardal 'Stiniog wedi chwarae yn nhapestri y byd cerddorol yng Nghymru, ond bellach, gallwch ychwanegu enw nid un, ond DWY gantores ifanc arall, wrth iddynt hedfan drwy'r clyweliad cyntaf ac ymlaen i'r rhan nesaf.

(h.) Y Llais

Hanna Seirian oedd y gyntaf i wneud ei marc ar yr hyfforddwyr, gyda'i pherfformiad hudol hi o'r glasur a ysgrifennwyd gan Mei Emrys, Tri Mis a Diwrnod. Roedd hi'n amlwg fod yr hyfforddwyr yn cytuno gyda'r farn leol yma, wrth i'r pedwar ohonynt bwyso eu botymau i deimlo mwy o wefr y perfformiad hwn. 

Yn hwyrach ymlaen yn yr un bennod, fe brofwyd yr un wefr eto, wrth i Abi Jade Lewis, sy'n wreiddiol o Blaenau, ond bellach wedi ymgartrefu ar ochr arall y Crimea, yn Llanrwst hudo pawb gyda'r fersiwn bendigedig hi o'r gân draddodiadol, Ar Lan y Môr gan arwain at 4 troad arall yn y cadeiriau coch enwog.

Er mawr ymdrech gan y brodor o 'Stiniog, methodd Yws Gwynedd (un o'r hyfforddwyr) a denu'r un o'r ddwy i'w dîm, gyda Bronwen Lewis sicrhau lleisiau'r ddwy fel rhan o'i thîm hi.    

Cafodd y ddwy eu cadw ar wahân ar gyfer yr Ailalwadau, ble roedd yn rhaid i'r hyfforddwyr dorri tîm o 8 lawr i ddim ond 3. Roedd y ddau dîm o 4 yn perfformio yr un gân, gan obeithio fod eu fersiwn nhw yn plesio Bronwen a'i chyfaill, Steffan Rhys Hughes. 

Bu i Hanna ganu fersiwn gwych o Euphoria, cân ac enillodd cystadleuaeth yr Eurovision i Loreen a Sweden yn 2012, tra bod Abi yn taclo cân sy'n dipyn fwy poblogaidd yn agosach i adref, sef Anfonaf Angel o waith Robat Arwyn a Hywel Gwynfryn. Er y perfformiadau gwych, yn anffodus, ni fu llwyddiant i'r ddwy a daeth eu taith ar Y Llais i ben.

Mae yna le i longyfarch Yws fodd bynnag, wedi iddo gael ei enwi yn Seren y Sîn yng Ngwobrau'r Selar yn Aberystwyth yn ddiweddar. Prif enillydd y noson oedd y gantores ifanc, Buddug, sydd yn rhyddhau deunydd ar label recordio Yws, sef Recordiau Cosh
- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

 

Senedd Stiniog -Caeau Chwarae a'r Berllan

Aeth yr heuldro heibio, felly bellach mae mwy o oleuni na thywyllwch yn ein dyddiau o’r diwedd! Amser felly i ninnau dynnu’n pennau o’r pridd a (gobeithio) mwynhau’r heulwen.  Penderfynwyd yng Nghyfarfod Mwynderau, y byddai oriau agor haf y Parc rhwng 8 y.b – 10 y.h, ac yn parhau hyd Calan Gaeaf ble fydd yr oriau’n newid yn ôl i 8 y.b – 5 y.h. O hyn ymlaen dyma fydd oriau’r Parc bob blwyddyn.  Yn y gorffennol, bu’r oriau’n newid gyda’r clociau, ond er nadu dryswch, penderfynwyd aros gyda’r oriau hyn o hyd. Byddai hyn yn galluogi’r Cyngor i gael rhoi arwyddion parhaol wrth giatiau’r Parc er gwybodaeth i’r cyhoedd.  

Mae pethau’n mynd ymlaen yn dda gyda’r prosiect MUGA [Ardal Chwarae Aml-Ddefnydd] yn y Parc hefyd a disgwylir i’r gwaith gychwyn yn fuan.  Mae’n debygol y bydd ychydig o fân anawsterau i’r cyhoedd, ond tydi’r Cyngor ddim yn rhagweld y bydd rhaid cau’r Parc am unrhyw gyfnod yn ystod y gwaith. Yn anffodus, mae’r caffi wedi cau ar hyn o bryd, ond mae gwaith uwchraddio adeilad Y Pafiliwn yn mynd ymlaen yno.

Deallwyd o adroddiad y Swyddog Caeau Chwarae eu bod mewn cyflwr da ar hyn o bryd ac ar agor i’r plantos. Yr unig waith yw tocio coed wrth gae chwarae Tanygrisiau a doedd dim i’w adrodd gan y Swyddog Cerdded Llwybrau ‘chwaith, felly does dim esgus rhag mynd i grwydro yn yr awyr iach!  

Darllenais ganlyniad arolwg yn ddiweddar ble dywedwyd mai dim ond un o bob deg o weithwyr llawn amser oedd yn neilltuo 10 munud y dydd i eistedd allan ym myd natur.  Arolwg Brydeinig ydoedd ond go brin fod hyn yn wir i weithwyr ardal mor brydferth a hon gobeithio.  

Y Berllan -llun o dudalen FB y Cyngor

Yn dilyn trafodaeth ac archwiliad mae'r Berllan, ym Mhant-yr-ynn wedi ail-agor i’r cyhoedd.  Os nad ydych wedi bod yno eto, mae’n werth ei weld, yn enwedig ar noson braf.  Mae’n le heddychlon iawn, a does unman gwell i weld yr haul yn machlud heibio’r Moelwynion ar fin nos.  Gorau byd os oes pwt o awel, i gadw’r gwybaid bach i ffwrdd!

Cafwyd wybod gan y Cyng. Elfed Wyn ab Elwyn (Rhiw a Bowydd) fod Cyngor Gwynedd wedi cytuno i osod bin baw cŵn yn Ninas, Rhiw, dim ond i’r Cyngor Tref gytuno i gyfrannu at y costau o’i wagio.  Cytunodd y Cyngor i wneud hyn.  Os ewch am dro at droed inclên y Doman Fawr, fe welwch fod bagiau baw cŵn yn hongian o frigau’r coed fel addurniadau Nadolig!  Afiach, pam fod pobol yn gwneud hyn ‘dwch?  Ta waeth, y gobaith ydi bydd hyn yn darfod pan fydd y bin yn ei le.

Y prif bethau i’w hadrodd o’r Cyfarfod Arferol oedd bod y Cyngor wedi cytuno i dderbyn cyfrifoldeb dros Diffibrilwr ger Caffi Llyn, Tanygrisiau. Daw hyn a nifer y diffibrilwyr yn yr ardal mae’r Cyngor yn gyfrifol amdanynt i chwech.

Derbyniwyd adroddiad, ‘Diweddariad yr Heddlu’.  Daeth Dion a Delia o’r Heddlu draw atom i egluro’r sefyllfa diweddaraf yn yr ardal.  Dywedwyd fod 90 o achosion troseddol wedi bod yn yr ardal ers y Nadolig.

Bwriedir y Cyngor ddiolch i’r RSPCA am ei gwasanaeth milfeddygol, rhad ac am ddim i’r rhai sy’n gymwys yn yr ardal ac am ei hannog i barhau gyda’r gwaith.

Mae pethau cyffrous ar y gweill a gobeithio y gallwn rhoi fwy o fanylion i chi dros y misoedd nesaf. 
Diolch am ddarllen, eich geiriau caredig a’ch ffyddlondeb i’r golofn.

Hwyl am y tro.
DMJ
- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

 

Dechrau Wrth Ein Traed

Daeth cyfres arall o nosweithiau Caban i ben ar nos Wener olaf mis Mawrth. Mae rhai yn ofergoelus am y rhif 13, ond roedd hon -ein trydedd noson ar ddeg ers dechrau’r gyfres yn Ionawr 2023- yn achlysur arbennig eto.

Y tro hwn, Ffion Dafis, y cyflwynydd, actores ac awdur oedd yn rhoi sgwrs, ac Osian Morris oedd yn canu. Ffion sydd biau’r bennawd uchod, wrth iddi son am ba mor bwysig ydi cynnal digwyddiadau lleol yn ogystal â chyfrannu at yr ymgyrch genedlaethol dros annibyniaeth. 

Soniodd am ei hoffter o Stiniog, am iddi dreulio rhan o’i phlentyndod yn Nolwyddelan, ac mi gawsom ni gip ar ei thrydydd llyfr a darn yn manylu ar ei thaith yn ôl i’r gogledd o’r brifddinas, “mae’r tir yn mynd dan groen rhywun...” meddai a’r penderfyniad yn hawdd yn y diwedd i symud i ardal wyntog ‘y fegin fawr’ yn Islawrdref Dolgellau -hyfryd iawn. Edrychwn ymlaen at gyhoeddi’r llyfr!

Wrth gyflwyno Osian, disgrifiodd Hefin ein cadeirydd fo fel canwr-gyfansoddwr efo tinc o’r blues, ac heb os mi gawsom ni wledd o’i sgiliau gitâr, a chaneuon gwerin eu naws. Caneuon gwerinol, amgylcheddol, o’r pridd rhywsut, a’r geiriau yn portreu cynefin y canwr, sy’n ennill ei fara ‘menyn fel saer maen a waliwr cerrig, a’r caneuon yn frith o son am fryniau ei fro, a’r adar, blodau a chymeriadau cefn gwlad. 

Ewch i chwilio am ei albwm ‘O’r Ceubren’ ar y gwasanaethau ffrydio, mae’n haeddu mwy o sylw ar y cyfryngau Cymraeg yn sicr.

Mae criw YesCymru Bro Ffestiniog rwan yn trefnu’r gyfres nesa’ ac yn edrych ymlaen yn arw i gael croesawu Bryn Fôn yn ein noson gynta’ yn yr hydref: mae’r manylion i’w cadarnhau ond rhowch nos Wener olaf bob mis yn eich dyddiadur rwan! Gadewch i ni wybod hefyd os oes rhywun penodol yr hoffech weld yn dod i Stiniog i’n diddanu.

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Lluniau- Gai Toms, Hefin Wyn Jones. Geiriau- PW

Ôl-rifynnau Llafar Bro

Siomedig oedd deall fod Cyngor Gwynedd wedi penderfynu dod a’u harfer o rwymo papurau bro y sir i ben, er eu bod yn parhau i gefnogi trwy brynu’r papurau yn fisol.

Mae casgliad cyflawn o Llafar Bro yn Llyfrgell y Blaenau, ers y rhifyn cyntaf yn Hydref 1975. Ers y dechrau mae Cyngor Gwynedd wedi talu am eu rhwymo, fesul blwyddyn, mewn clawr caled coch, ond yn dilyn cyfnod hir o lymder a chyllidebau’n gostwng o flwyddyn i flwyddyn, rhaid oedd dirwyn y traddodiad i ben gyda chyfrol 2021.

Oherwydd hyn, mae pwyllgor Llafar Bro wedi penderfynu mynd ati i rwymo’r rhifynnau ein hunain, ac ar y 14eg o Fawrth, cyflwynodd ein cadeirydd Rhydian Morgan, ac un o’n panel golygyddion Cadi Dafydd, gyfrolau 2022, 2023, a 2024 i ofal staff y llyfrgell, Jillian Williams a Rachel Martin.

Mi fydd pob* rhifyn -o Hydref 1975 hyd Rhagfyr 2024- ar gael felly, i’w darllen a’u mwynhau a’u harchwilio hyd tragwyddoldeb -neu o leiaf tra bydd llyfrgelloedd cyhoeddus yn parhau i agor eu drysau! Gyda’ch cefnogaeth chi, ddarllenwyr annwyl Llafar Bro, bydd y pwyllgor yn trafod o flwyddyn i flwyddyn a ddyliwn ni barhau i dalu am rwymo’r rhifynnau. Beth ydych chi’n feddwl?

*Yr eithriadau wrth gwrs ydi’r rhifynnau digidol a gyhoeddwyd yn ystod Gofid Covid, ond mae’r rhain i gyd ar gael ar wefan Bro360, diolch i gydweithrediad cwmni Golwg. Mae dolen i’r dudalen berthnasol ar wefan Llafar Bro hefyd.

Ewch draw i’r llyfrgell am sbec felly, i bori trwy bron i hanner canrif o’ch hoff bapur bro; mi gewch groeso cynnes bob tro gan y staff hawddgar.

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ebrill 2025

Llun a geiriau gan PW

 

'Moment o Falchder' Mared

Tra bod eraill yn gwirioni ar redeg milltiroedd ac eraill wrth eu boddau yn neidio ar gefn beic a thaflu eu hunain lawr allt, mi nai adael i'r linell hon o glincer o gân o 1992, gan y band, Y Profiad adlewyrchu yr hyn sydd yn cynyddu'r adrenalin ynof fi:

"Ma genai broblem, mae o gen i 'rioed, dwi methu stopio siarad am bêl-droed" 

Dwi ddim yn meddwl mod i ar ben fy hun yma chwaith? Mae hyn yn sicr yn wir yn ein tŷ ni, gyda Dad yn ddilynwr brwd o'r gêm hefyd. Mae fy mam ar y llaw arall i'r gwrthwyneb, mwy neu lai yn casáu popeth am y gamp ac yn cymryd dim diddordeb o gwbl. Er hynny, mae datblygiad diweddar un enw yn benodol wedi hyd yn oed dwyn sylw fy mam ac mae'r person dan sylw yn haeddu'r holl fri y mae hi'n ei gael bellach.

Wrth feddwl am y geiriau 'Pêl-Droed' a 'Trawsfynydd', does dim ond un enw i'w grybwyll bellach, sef Mared Griffiths, ac mae dechrau 2025 wedi bod yn dipyn o uchafbwynt i'r ferch sydd newydd ddathlu ei phenblwydd yn 18 oed yr wythnos ddiwethaf.

Doedd 2024 heb orffen yn rhy ddrwg iddi chwaith, wedi iddi fod yn rhan o'r garfan a greodd hanes draw yn Nulyn, wrth i Dîm Cenedlaethol Merched Cymru gyrraedd un o brif gystadlaethau UEFA am y tro cyntaf yn eu hanes! Yn dilyn gadael Academi'r Gogledd CBDC yr haf diwethaf i ymuno â charfan Dan 21 Manchester United, cafodd ei henwi ar y fainc i'r tîm cyntaf, a hynny ar gyfer y gêm yn erbyn merched Wolves yng Nghwpan Merched FA Lloegr.

Gyda chwta 10 munud yn weddill, daeth y foment iddi wneud ei hymddangosiad cyntaf ar y lefel hŷn, a hynny gan gymryd lle y profiadol Melvine Malard, un sydd wedi curo Cynghrair y Pencampwyr ar 4 achlysur! Mae pawb yn breuddwydio am gael y cyfle i gamu ar y cae a chreu argraff, ond dwi'm yn meddwl fod hyd yn oed Mared wedi breuddwydio am yr hyn a ddigwyddodd ar ei hymddangosiad cyntaf dros y clwb? 

O fewn 7 munud, roedd hi wedi llwyddo i rwydo ei gôl gyntaf ac mewn cwta 15 munud ar y cae, roedd hi wedi cael ail gôl mewn buddugoliaeth gyffyrddus o 6 – 0 i'w chlwb. Yn dilyn y gêm, fe dderbyniodd Mared yr ail sgôr uchaf o'r holl chwaraewyr ar y cae ac ei gwyneb hi oedd i'w weld yn y newyddion ac ar gyfrifon cymdeithasol y clwb y bore wedyn, gyda dros 9500 o bobl yn hoffi'r llun, cannoedd o gefnogwyr yn ei chanmol yn y sylwadau a degau o rai eraill yn rhannu'r neges. 

Fel y soniwyd ynghynt, mae Mared wedi bod yn rhan o garfan Merched Cymru ar sawl achlysur dros y misoedd diwethaf, ond mae'n amlwg fod ei pherfformiad yn erbyn Wolves wedi denu sylw rheolwraig Cymru, Rhian Wilkinson. Cafodd Mared ei henwi ar y fainc ar gyfer gêm gyntaf y merched yng Nghynghrair y Cenhedloedd ar ddiwedd Chwefror, daeth yr awr i Mared ennill ei chap cyntaf dros Gymru hefyd, a hynny o flaen byddin y Wal Goch yn Monza, yr Eidal. 

Un a fu yno oedd Gareth Lewis, ffrind i'r teulu ac aelod ffyddlon o'r Wal Goch yng Nghaerdydd ac ar draws Ewrop – mewn neges wedi'r gêm, fe ddywedodd "Da iawn Mar, hapus i fod yna yn dy gêm gyntaf i Gymru – da iawn chdi a phob lwc yn y dyfodol, mi nei yn ffantastig". 

Gareth, Derwyn a Seimon yn Monza - Llun Ffion Eluned Owen

Mewn cyfweliad a gafodd ei rannu ar gyfryngau cymdeithasol swyddogol tîm Cymru cyn y gêm allan yn Yr Eidal, cafodd pentref Traws ei roi yn llwyr ar y map, wrth i Mared sôn am ei balchder nid yn unig o gynrychioli ei gwlad, ond hefyd ei milltir sgwâr:

"Mae dod o bentref bach fel Trawsfynydd, mae hi'n deimlad anhygoel i gael cynrychioli nhw yn ogystal a fy ngwlad. Mae'n foment o falchder i mi a fy nheulu, ac er nad ydw i wedi ennill fy nghap cyntaf eto, mae'n brofiad a hanner i deimlo'r awyrgylch sydd yn dod efo bod yn rhan o'r garfan. Dwi'n hynod ddiolchgar ac yn teimlo'r anrhydedd o gael y cyfle hwn."

Cafodd yr ail gêm yn y grŵp ei chwarae yn Wrecsam ychydig ddyddiau wedyn, ac yn anffodus ni chafodd Mared ddod oddi ar y fainc mewn gêm yn agosach i adref, ond mae'r parhad i'w rhoi ar y fainc yn dangos gymaint o ddyfodol disglair sydd gan y ferch ifanc hon o'i blaen. Cafodd hi ei henwi ar y fainc i Manchester United am y tro cyntaf yn y gynghrair hefyd, sydd yn gam mawr arall yn ei datblygiad fel chwaraewraig â dyfodol mawr o'i blaen.
Rhydian

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025

Stolpia -Cludo a Lluniau

Mwy o Hanes y Transfformar

Yn dilyn fy strytyn yn rhifyn Chwefror am y trawsnewidydd (transformer) a gyrhaeddodd Stesion London ym mis Chwefror 1961 a’m ymholiad sut yr aeth oddi yno i bwerdy trydan-dŵr Tanygrisiau, derbyniais wybodaeth ddiddorol oddi wrth Eifion Lewis, a Brian Owen amdano. 

Dywedodd y ddau mai cwmni enwog Pickfords a fu’n gyfrifol am ei gludo i lawr yno a hynny ar un o’u cerbydau pwrpasol gyda dwy lori ar bob pen iddo. Dywedwyd wrthyf bod ffilm ohono i’w weld ar YouTube hefyd. 

Wrth edrych arni hi sylwais mai 1962 oedd dyddiad y ffilm a’i bod yn dywydd hafaidd pan y trosglwyddwyd o, gan fod y plant ger yr orsaf mewn crysau ysgafn a cheid dail ar y coed. Gwyddwn mai ym mis bach 1961 oedd yr adroddiad am yr un yn y North Wales Weekly News, ac felly, y cwestiwn oedd – a oedd y pwerdy wedi derbyn dau ohonynt, y cyntaf y mis Chwefror 1961 a’r llall rhywdro yn haf 1962? Deallais mai dyna a oedd wedi digwydd. 

 

Y Ffotograffydd Isaac Hughes 

Bum yn gwrando ar sgwrs ddifyr yng Ngwesty Seren (Bryn Llywelyn) gan Gareth Roberts, Menter y Fachwen yn ddiweddar. Testun ei sgwrs oedd Isaac Hughes, un o hen ffotograffwyr Cymru. Un o Dyserth, Sir Ddinbych oedd yn wreiddiol, ond yn Beck Road, Lerpwl oedd ei stiwdio erbyn 1869. 

Daeth i’r Blaenau y pryd hwnnw gyda’i gamera a thynnu lluniau yn ein chwareli. Dywedir iddo ymweld â Chwarel Llechwedd a thynnodd amryw o luniau o’r chwarelwyr yno. Serch hynny, bu nifer o’r gweithwyr yn aflonydd a gwingo tra y tynnid y lluniau, ac roedd un hogyn wedi rhoi rhaff am wddw hen chwarelwr mewn hwyl, ac un arall fel pe tai yn bwgwth taro pen un gyda gordd.

Yn yr 1980au ar ôl i deulu symud i dŷ yn Thomas Street, Llanberis, canfuwyd rhai cannoedd o blatiau gwydr gyda ffotograffau arnynt yn yr atig. Daethpwyd i’r casgliad yn ddiweddarach mai ffotograffau Isaac Hughes oeddynt. 

Dyma un enghraifft. Sylwer ar y rhes flaen yn eistedd ar gasgenni powdwr du.
O.N. Tybed a oes lluniau o waith Isaac Hughes ar ôl yn y Blaenau? Cysylltwch os gwyddoch am rai.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025

Y Gymdeithas Hanes -Y Trên Grêt

Daeth Ken Robinson i annerch aelodau a chyfeillion y Gymdeithas yn Ysgol Maenofferen. Gareth T Jones oedd y cadeirydd a rhoddodd gyflwyniad anrhydeddus i’r darlithydd gan nodi ei gyfraniad fel prifathro yn y fro hon am bymtheg mlynedd. Mae Ken yn hanu o Borthmadog gan ddilyn gyrfa fel athro a bu’n bennaeth Ysgol Bro Cynfal yn Llan o 1991 hyd ei ymddeoliad yn 2006. 

Roedd rhan helaeth o’r gynulleidfa yn ei nabod wrth gwrs a chafodd groeso cynnes. Testun ei sgwrs oedd Y Trên Grêt yn y Blaenau a chafwyd noson o nid yn unig gael clywed y darlithydd, ond cafwyd ychwanegiadau a gwybodaeth hefyd gan y gynulleidfa. Does ryfedd fod y Cadeirydd wedi disgrifio'r cyfarfod fel ‘noson o nostalgia’ a byddai pawb yn cytuno efo hynny! 

Roedd ei destun nid yn unig yn cynnwys safle ac adeilad y Stesion Grêt yn y Blaenau ond hefyd arolwg o’r hen linell oedd yn cysylltu’r Blaenau efo’r Bala … llinell a fu unwaith yn cysylltu pentrefi’r fro. Cyn dyfodiad y rheilffordd i’r Bala roedd Trên Bach y Llan eisoes wedi bod yn cario pobl rhwng Llan a’r Blaenau o ganol y 1860au. 

Ymgorfforwyd y lein newydd trwy Ddeddf Rheilffordd Bala a Ffestiniog yn 1873 a thrwy addasu rheilffordd trên bach y llan daeth y trên fawr drwodd i’r Blaenau yn 1873. 

Trosglwyddwyd y rheilffordd i ofal y Great Western Railway yn 1911 a gyda chenedlaetholi’r rheilffyrdd ym 1948 i ofal Ardal Orllewinol Rheilffyrdd Prydeinig. 

Caewyd y lein yn 1960 i deithwyr ac i gario nwyddau yn 1961. Roedd adeiladu Llyn Celyn yn golygu boddi rhan o’r cledrau ac roedd hynny yn ergyd fawr i fodolaeth y rheilffordd. Roedd y trên yn dringo i uchder o 1,278 troedfedd (390m) ac roedd hynny ger traphont fawr Blaen y Cwm, uwchlaw Cwm Prysor. 

Addaswyd rhan o’r rheilffordd rhwng Trawsfynydd a’r Blaenau er mwyn cario gwastraff niwclear o’r Atomfa ac yn 1964, unwyd y rheilffordd â lein Dyffryn Conwy o’r Blaenau er mwyn hwyluso cario’r gwastraff i ogledd Lloegr yn Sellafield.

Aeth y darlithydd a ni ar daith trwy ddarluniau, i’r holl orsafoedd oedd ar y lein a difyr oedd cael gweld hen orsaf Manod, wedi ei hailenwi yn Llanffridd, yn y ffilm Conspirator (1949) gydag Elizabeth Taylor a Robert Taylor. Dangoswyd hen luniau arbennig o’r rheilffordd ac roedd yn wych cael gweld y rheini. Noson arbennig arall.

Yn y llun gwelir tyrfa wedi ymgasglu yn 1961 i weld yr ymadawiad olaf o’r Blaenau i’r Bala yn 1961    

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025

 

 

Newyddion o Senedd Stiniog

Y Wynnes Cymunedol:
Mae gan unrhyw etholwr o ardal Ffestiniog yr hawl i annerch y Cyngor Tref am ddeng munud, ar ryw bwnc sydd ar agenda’r Cyngor. Fis Ionawr mi ddoth Gwenlli Evans a Nia Parri-Roberts o Ymgyrch y Wynnes i wneud hyn. Fel y bydd darllenwyr Llafar Bro yn gwybod, mae grŵp egnïol wedi dod at ei gilydd i feddiannu ac ailagor y Wynnes fel tafarn gymunedol. Maen nhw wrthi’n ysgrifennu cynllun busnes, yn chwilio am grantiau ac yn mynd ati i werthu cyfranddaliadau cymunedol. Mae’r pris gofyn ar gyfer yr eiddo’n uchel, £175,000, sydd yn bryder. Gwenlli Evans yw Cadeirydd y grŵp a Nia’n Is-gadeirydd ac mae 10 o bobl fel arfer yn mynychu’r cyfarfodydd. Mi ddiolchodd y Cyngor y grŵp am eu gwaith, gan gynnig cefnogaeth gref am y fenter. 

Ymchwilio sefyllfa’r Gymraeg yn y gymuned:
Fe glywodd y Cyngor gyflwyniad gan Brosiect Bro, sy’n gwneud astudiaeth am ddefnydd y Gymraeg yn y gymuned yn lleol. Mae’r gwaith yn cael ei lywio gan Brifysgol Rhydychen a Phrifysgol Ucheldiroedd yr Alban a’r Ynysoedd, yr ail oherwydd ei fod yn mynd i ymchwilio sefyllfa Gaeleg yr Alban hefyd. Mae’r tîm yn bwriadu galw mewn 250 o gartrefi’r ardal, allan o 800, gyda holiadur. 

Ceisiadau cynllunio:
Fe benderfynodd y Cyngor gefnogi cais cynllunio i alluogi Menter Nyth y Gigfrân i ddatblygu canolfan gymunedol yn yr Hen Lythyrdy ar y gornel yng nghanol Tanygrisiau. 

Fe wnaethon nhw hefyd cefnogi’r cais i ddatblygu Garej Bowydd, ar y sail y byddai’r cynlluniau yn gwella sefyllfa’r parcio yn yr ardal.*

Roedd y Cynghorwyr yn siomedig fod Cyngor Gwynedd yn cau’r gwasanaeth gofal dydd. Cytunwyd fod y sefyllfa yn siomedig tu hwnt. Fe fydd y Cyngor yn ysgrifennu at Gyngor Gwynedd i ofyn pam eu bod nhw wedi dewis cau’r gwasanaeth yma yn Ffestiniog. 

Cyffordd Allt Goch:
Derbyniwyd llythyr oddi wrth Gyngor Gwynedd am gyffordd Allt Goch lle mae’r B4391 i Lan Ffestiniog yn gadael yr A496 o Faentwrog i Flaenau Ffestiniog. Roedd nifer o drigolion wedi lleisio pryder am ddiogelwch y gyffordd hon. Roedd llythyr Gwynedd yn nodi fod yna 23 o ddamweiniau wedi cael eu cofrestru ar yr A496 rhwng Maentwrog a Blaenau Ffestiniog dros y deng mlynedd diwethaf, a fod Cyngor Gwynedd wedi rhoi dipyn o sylw i'r ffordd drwy gyflwyno nifer o ymyraethau yn y lleoliadau lle mae hanes o ddamweiniau. Ond roedd y llythyr yn nodi hefyd nad oedd yr un o’r damweiniau hyn wedi bod wrth y gyffordd arbennig hon. Cytunwyd i basio copi o’r llythyr at y rhai wedi cwyno am y gyffordd. 

Praesept y Cyngor Tref:
Mewn cyfarfod gwahanol yr wythnos cynt, cytunodd i Cyngor i gadw praesept y Cyngor ar bron yr un lefel â’r flwyddyn diwethaf. Nid yw’r Cyngor wedi llwyddo i wario’r holl arian oedd ym mhraesept y flwyddyn hon, er enghraifft trwy ddarparu parc sglefrio newydd. Ond cytunwyd i ddefnyddio’r tanwariant yma i ariannu hwn y flwyddyn nesaf, a hefyd i roi Ardal Chwarae Aml-Ddefnydd MUGA (Multi-Use Games Area) – yn y Parc. Mae’r Cyngor wedi llwyddo i gael grant £100,000 ar gyfer hwn.
Rory Francis
- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025

* Mae cywiriad i'r adran gynllunio yn rhifyn Mai 2025

Codi Cenedl

Cafwyd noson arbennig yng Nghaffi Antur Stiniog ar yr 28ain o Chwefror, noson arall yn y Gyfres Caban. Roedd cangen Bro Ffestiniog o Yes Cymru wedi cael sgŵp arall trwy ddenu’r Athro Richard Wyn Jones i roi sgwrs y tro hwn. Mae Richard yn gyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd ac yn sylwebydd gwleidyddol craff ac arbenigwr ar etholiadau Cymru.

Roedd wedi rhyfeddu cymaint mae’r awydd am annibyniaeth i Gymru wedi cynyddu yn y 25 mlynedd ers iddo fo ddechrau ymchwilio’r maes. Roedd hyd yn oed Plaid Cymru, bryd hynny meddai, yn ymwrthod â’r gair annibyniaeth, a’r gefnogaeth ar lawr gwlad yn isel, ond erbyn hyn mae nifer o arolygon barn wedi rhoi’r gefnogaeth o gwmpas y traean. I roi hyn mewn cyd-destun, dyna lefel y gefnogaeth yn yr Alban ar ddechrau 2014, ond erbyn y refferendwm y flwyddyn honno, cafwyd 45% o blaid annibyniaeth.

Roedd y refferendwm hwnnw yn un o ddau a ddylanwadodd ar faint y gefnogaeth yng Nghymru. Bu’n ysbrydoliaeth i genedlaetholwyr Cymreig, a dyna pryd sefydlwyd fudiad YesCymru. Yr awyrgylch a’r ysbryd yn yr Alban yn 2014 ydi’r peth agosaf mae Richard wedi dod at brofi teimlad o ddiwygiad meddai!

Refferendwm Brexit oedd yr ail beth oedd yn ganolog i’r ymchwydd mewn cefnogaeth i annibyniaeth i Gymru. Mae ymchil wedi dangos mae’r rhai efo hunaniaeth Gymreig gref (hynny ydi teimlo’n Gymry nid Prydeinwyr) oedd y garfan mwayf pro-Ewropeaidd trwy ynys Prydain gyfa’ efo dim ond 16% eisiau gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae mwyafrif llethol y rhai sy’n teimlo’n ‘Gymreig Nid Prydeinig’ o blaid annibyniaeth i Gymru. Ond tua traean o boblogaeth Cymru ydi’r rheiny, tra bod tua hanner pobl yr Alban yn ‘Albanaidd, nid Prydeinig’. Felly heb ddenu poblogaeth ehangach Cymru i ystyried annibyniaeth mae’r genfogaeth wedi cyrraedd plateau. Un ffordd o gynyddu’r gefnogaeth ydi pwysleisio’r anhegwch ariannol sy’n wynebu Cymru; anghyfiawnder HS2 a thiroedd y goron ymysg y meysydd mwyaf dadleuol.

Mae’r Alban ar y blaen hefyd yn eu seilwaith, a’u parodrwydd i fod yn annibynol. Rhaid i Gymru ddatganoli’r system gyfiawnder rhag blaen, er enghraifft, ond efallai’n bwysicach na’r cwbl ydi sicrhau’r adnoddau dynol i’r dyfodol; mewn geiriau eraill gofalu bod gennym bobl dda i fod yn arweinwyr cymuned ac arweinwyr cenedl yn y dyfodol. Mae 40% o bobl deunaw oed Cymru yn gadael y wlad, a’r ganran yn llawer is yn yr Alban. Ychydig iawn ohonyn nhw sy’n dychwelyd. 

Roedd Richard yn feirniadol iawn o drefn sy’n golygu fod Llywodraeth Cymru’n gwario hanner Biliwn o bunnau bob blwyddyn ar fyfyrwyr sy’n gadael Cymru; polisi sy’n uniongyrchol arwain at golli canran fawr o bobl ifanc mwyaf deallus ein cenedl... 

“Nid yn unig ydym ni’n colli’n pobl ifanc, ond ‘da ni’n talu iddyn nhw fynd! Fedrwn ni ddim fforddio eu colli!” meddai.

Mae’n gobeithio bydd yr argyfwng addysg uwch bresenol yn gyfle i ail-lunio egwyddorion cyllido mewn ffordd sy'n gwneud mwy o synnwyr i godi cenedl.
Diolch o galon iddo am ddod draw a chodi llawer i destun trafod pellach.

Yn dilyn cyfnod o holi gan y gynulleidfa, cafwyd adloniant gan y grŵp Acordions Dros Annibyniaeth, a chyd-ganu hwyliog, ar ôl rhannu eu llyfryn ‘YesCymru Cân’. 

Mae rhywbeth yn hyfryd am forio canu alawon traddodiadol fel Moliannwn ac Ar Lan y Môr, a chaneuon newydd fel Lleucu Llwyd, a Mynd yn ôl i Flaenau Ffestiniog.
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025

Dolen at hanes noson ola' cyfres 2024/25 -Dechrau Wrth Ein Traed