Bwci Be?!

Gwaith diweddaraf OPRA Cymru (sydd wedi ei leoli yn Llan Ffestiniog) a’u perfformiad olaf yn Ysgol y Moelwyn

Llun OPRA Cymru

Roedd yn teimlo reit gyffyrddus eistedd yn neuadd Ysgol y Moelwyn i weld opera ddiweddaraf OPRA Cymru: Bwci Be?! Roedd yn Nos Galan Gaeaf a dyma wledd berthnasol iawn i noson fel hon. Tu allan roedd heidiau o blant yn hel a thu mewn roedd ysbrydion a drychiolaethau yn perfformio i gynulleidfa oedd yn wir werthfawrogi. 

Mae’r OPRA yn sôn am ferch ifanc, Hedydd sy’n cael ei herwgipio wrth gerdded mewn mynwent, i Annwfn ac yna ei brwydr i gael dod adref. Ceir perfformiadau gwych gan y cantorion a oeddynt hefyd yn ddawnswyr reit wych. 

Roedd y set yn lliwgar iawn a chafwyd cerddoriaeth odidog a pherthnasol i opera ar y fath thema.

Roedd lot o synau oedd yn dychryn a chreu ansicrwydd. Roedd yr iaith yn ffitio i’r gerddoriaeth fel maneg ac roedd popeth wedi ei blethu efo’i gilydd ar y llawr perfformio ... yr ysbrydion, gweision brenin Annwfn sef Gwyn ap Nudd, yr ysbrydion a’r meidrolion ... roedd yr opera yn gampwaith. 

Roeddwn yn falch iawn fy mod wedi cael bod yno ac roedd gofyn i bawb, ar y ffordd i mewn ddarlunio rhywbeth dychrynllyd ar fathodyn mawr, a'i wisgo trwy gydol y perfformiad! Diolch i Patrick Young eto am noson lwyddiannus ac am ei waith yn paratoi yr operau hyn sy’n teithio ar hyd a lled Cymru. Diolch hefyd i Claire Victoria Roberts am gyfansoddi'r gerddoriaeth ac i Gwyneth Glyn am roi geiriau priodol iawn i’r opera hon. Noson Dda ac os nad oes rhywun heb weld perfformiadau OPRA Cymru gwneuch yn siŵr o fynd i’w gweld pan ddaw’r opera yma nesa. Bydd manylion yn Llafar Bro siŵr o fod.   

TVJ

Gwenda, Linda ac Anwen gyda’u ticedi yn barod i fynd i mewn ... Llun TVJ

 

- - - - -

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2025

 

 

Adnewyddu'r Hen Aelwyd

Cynhaliwyd seremoni arbennig yn ddiweddar i ddathlu cwblhau prosiect Antur Stiniog, efo cefnogaeth Cyngor Gwynedd. 

Mae adeilad Yr Aelwyd bellach wedi’i drawsnewid yn ganolfan gymunedol ac ieuenctid fodern ar gyfer y dref. Mae'r adeilad (Aelwyd yr Urdd gynt) wedi bod yn ganolbwynt i weithgareddau cymdeithasol ers degawdau, gan gynnal dawnsfeydd, cyngherddau, aelwyd ac adran yr Urdd, boreau coffi, a mwy. Fodd bynnag, oherwydd dirywiad sylweddol yng nghyflwr yr adeilad, bu’n rhaid rhoi’r gorau i’w ddefnyddio.

Dafydd Wigley yn rhoi sgwrs am yr ymgyrch iawndal llwch y chwarelwyr. Llun BroCast Ffestiniog

 

Fel rhan o weledigaeth Antur Stiniog i adfywio canol y dref, manteisiwyd ar gyfle i fuddsoddi yn Yr Aelwyd, gan sicrhau ei ddyfodol fel adnodd cymunedol gwerthfawr.

Dywedodd Hefin Hamer, Cadeirydd Antur Stiniog: 

“Mae gwaith eiddo Antur yn cynnig cyfle i ni adnewyddu asedau sy'n hanfodol i'n cymuned ni, gan fod yr adeilad yn adnodd pwysig ar gyfer ein dyfodol. Mae hyn yn creu gofodau lle gall pobl ifanc Ffestiniog, ynghyd â rhwydwaith o fentrau cymunedol a chymdeithasau, wneud defnydd o'r Aelwyd. Rydym yn edrych ymlaen at weld mudiadau'n dychwelyd ac yn cynnig cyfleoedd yma yng nghalon y dref. Fel Cadeirydd Antur Stiniog, hoffwn ddiolch i Gyngor Gwynedd, trwy’r prosiect Llewyrch o’r Llechi am y cyfle i greu hwb arloesol ynni effeithlon sy'n dathlu ein treftadaeth a rhoi lle i ddyfodol ffyniannus.”

Paneli egni haul, a blychau nythu gwennol ddu. Rhai o elfennau amgylcheddol yr aelwyd ar ei newydd wedd.  Llun Paul W

Mae’r cynllun yn rhan o gyfres o welliannau yn deillio o ddynodiad Safle Treftadaeth y Byd Tirwedd Llechi Gogledd Orllewin Cymru, sy’n defnyddio’r statws byd-eang hwn i ysgogi datblygiad economaidd a chymdeithasol. Ymhlith y buddsoddiadau pellach yn yr ardal mae:

1. Ardal aml-chwaraeon newydd yn Y Parc – adnodd rhad ac am ddim ar gyfer y gymuned gyfan.

2. Murlun llechi trawiadol yng nghanol y dref yn darlunio elfennau hanesyddol megis y llwybr igam-ogam, tomennydd llechi, Melin Maenofferen a’r car gwyllt, wedi ei gwblhau gan gwmni lleol Original Roofing Company,

3. Llwybr teithio llesol Newydd rhwng y dref a Llechwedd, gan wella diogelwch i gerddwyr a beicwyr ar hyd yr A470.

Mae cynlluniau pellach ar y gweill gan Antur Stiniog, gan gynnwys ail-ddatblygu Siop Ephraim a Chaffi Bolton yn asedau cymunedol, ynghyd â gwelliannau i isadeiledd y dref gan Gyngor Gwynedd- megis arwyddion, biniau a meinciau newydd. 

Dywedodd y Cynghorydd Medwyn Hughes, Aelod Cabinet Economi a Chymuned Cyngor Gwynedd:

“Mae’n bleser gennym fedru cefnogi ymdrechion adfywio fel hyn yn y dyffrynnoedd llechi, trwy alluogi cymunedau i ymfalchïo yn eu treftadaeth dra hefyd yngwneud gwahaniaeth gweledol positif i ganol trefi.

 

Mae buddsoddiadau o’r fath yn cyfrannu at dwf cymunedau bywiog lle gall pobl ifanc fwynhau, datblygu a ffynnu. Maent yn rhan allweddol o’n diwylliant i’r dyfodol.”

Fel rhan o ddathliadau agor Yr Aelwyd ym Mlaenau Ffestiniog, cynhaliwyd cyfarfod arbennig nos Wener, 24 Hydref, pan ddaeth Dafydd Wigley i adrodd hanes y frwydr, dros ddegawdau, i sicrhau iawndal i'r chwarelwyr a'u teuluoedd yn sgil yr effaith a gafodd llwch llechi ar eu hiechyd. Testun a achosodd poen a phryder i nifer fawr o deuluoedd yn yr ardal dros y blynyddoedd

Am ragor o wybodaeth am Safle Treftadaeth y Byd Tirwedd Llechi Gogledd Orllewin Cymru ewch i: www.llechi.cymru

- - - - - - 

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Tachwedd 2025 (heb y lluniau uchod)

 

Mwy o Adloniant; Diwylliant; Chwyldro

Mae Cyfres Caban YesCymru Bro Ffestiniog yn ôl i godi’n calonnau, am y pedwerydd gaeaf. Ac am noson gafwyd ar nos Wener olaf mis Hydref!

Roedd Tŷ Coffi Antur Stiniog yn llawn dop eto, a phobol wedi dod o bell ac agos i fwynhau sgwrs a chân gan Dafydd Iwan, yn ogystal â chyflwyniad gan gadeirydd cenedlaethol YesCymru, bwyd da Burrito Blasus Blaenau, a diod a chroeso cynnes Helen yn y caffi. 

Phyl Griffiths agorodd y noson, efo cyflwyniad i’r argraffiad diweddaraf o’r llyfryn hanfodol ‘Annibyniaeth yn dy Boced’. Bwriad y llyfryn ydi ateb rhai o’r cwestiynau mwyaf cyffredin am annibyniaeth i Gymru – mewn ffordd gyfeillgar, ffeithiol ac hawdd ei ddeall. 

Un ddadl gyffredin yn erbyn annibyniaeth ydy bod Cymru, â’i phoblogaeth o 3.16 miliwn yn “rhy fach” i fod yn annibynnol. Ond mae 18 o genhedloedd annibynnol yn Ewrop yn unig sydd â llai o boblogaeth. Ymhlith yr enghreifftiau, mae: Lithwania – 2.7 miliwn; Slofenia – 2.1m; Cyprus – 1.26m; Lwcsembwrg – 672,000; Gwlad yr Iâ – 375,000 -Beth sydd gan y cenhedloedd hyn yn gyffredin? Nid eu maint, na gallu a doniau eu pobl, ond y ffaith eu bod yn genhedloedd sofran sydd â rheolaeth lawn dros eu heconomïau.

Mae ar gael yn Siop Lyfrau’r Hen Bost am £5, neu gallwch ei lawr-lwytho am ddim o wefan cy.yes.cymru

Gyda Delyth yn arwain y noson efo’i gofal a’i gallu arferol, mi glywsom rywfaint o hanes Dafydd Iwan: ei fagwraeth; ei ddeffroad gwleidyddol; troeon trwstan, ac wrth gwrs ei yrfa gerddorol hirhoedlog a llwyddianus. Ac mi ddewisodd gasgliad o ganeuon arbennig i gyd-fynd efo’i hanesion. Wrth gwrs, Yma o Hyd oedd yn cloi’r noson a bu’r gynulleidfa’n cyd-ganu efo fo ac yn cyd-ddyheu am ddyfodol gwell i Gymru. Diolch i bawb gyfranodd at noson gofiadwy arall.

Ar benwythnos prysur o weithredu gan ganghennau’r mudiad trwy Gymru, bu nifer o gefnogwyr Bro Stiniog yn chwifio baneri dros annibyniaeth ar Bont Maentwrog mewn haul braf fore Sul, yr ail o Dachwedd, a chael cefnogaeth arbennig gan y gyrrwyr a’r teithwyr. Heb os, mae’r gefnogaeth yn cynyddu a hynny’n codi calon y criw hwyliog!

Dim ond rhai o griw YC Bro Stiniog yn dangos eu lliwiau ym Maentwrog

Mae hanes noson Caban Tachwedd, efo Gwyn Vaughan Jones, Siri Wigdel, a Gai Toms ar gael yn rhifyn Rhagfyr rwan. Yn y cyfamser, cofiwch ddilyn YesCymru Bro Ffestiniog ar y cyfryngau cymdeithasol!   PW

- - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2025

Dolen at hanes nosweithiau eraill y gyfres

 

 

Stolpia -Y Dwymyn Aur

Rhwng y blynyddoedd 1848 ac 1860 bu i gannoedd o ddynion ddal ‘y dwymyn aur’ ac aeth llawer ohonynt o Gymru, ac amryw o wledydd eraill, i chwilio am y mwyn melyn gwerthfawr yng Nghaliffornia, U.D.A, a  thalaith Victoria yn Awstralia. 

Aeth rhai o’r ardal hon i Ballarat oddeutu 1856. Digwyddodd yr un peth eto fyth rhwng 1896 ac 1899 pan ganfuwyd aur yn y Klondyke, yn rhanbarth Yukon, gogledd-orllewin Canada. Y mae’n rhaid bod y rhuthr am aur wedi cael dylanwad ar chwarelwyr ein hardal gan iddynt enwi ponc yn Chwarel Holland gynt yn ‘California’, a rhan o Chwarel Llechwedd yn ‘Klondyke’- lle dywedir y canfuwyd tipyn bach o aur. 

Yn y llun cyntaf cawn olygfa o’r rhuthr am aur yn y Klondyke ym 1898, Bu cloddio am aur yn ‘Stiniog hefyd, sef yng Nghwm Bywydd, Cwm Teigl, Cwm Cynfal, Llwynygell, a sawl lle ar y Migneint. Bu ewythr i’r diweddar Jo Wyn Jones, Prifathro Ysgol Maenofferen gynt, yn gyrru’r lefel yng Nghwm Bywydd ym mis Mai 1888. ‘Yr Ogof Aur’ yw’r enw gan rai ar y lefel sydd ar ochr dde i’r llwybr sy’n arwain draw at ymyl Tyn Cefn. Darganfuwyd plwm, arian ac aur ar dir Teiliau Mawr hefyd yn 1889.

Yn yr 1880au bu rhai yn chwilio am aur ym mro Trawsfynydd, sef ar diroedd Plas Capten, Yr Ysgwrn a Bod Fuddai. Bu dau o’r Blaenau yn arolygu’r gwaith cloddio yn y lleoedd hyn, sef E. Meredith Owen ac O. J. Owen. Dyma’r adeg hefyd y bu cloddio gan un Mr Hudson o Lerpwl yng ngwaith aur Bwlch y Llu, a adnabyddid yn ddiweddarach fel ‘Mwynfa Prince Edward’. Daeth y lle hwn yn bur enwog gan iddynt ddefnyddio peth o’r aur i wneud modrwyau i rai o deulu brenhinol Lloegr. 

Yn ddiweddarach, sef yn 1924, bu ymchwil am aur yn ardal Gellilydan gydag un Mr Holt yn arolygu’r gwaith. Yn ôl y diweddar gyfaill Alan Tudor, Solihull (Maentwrog gynt), ar y ffin rhwng Penyglannau a Fferm Gellilydan y gyrrwyd y lefelydd prawf a bod dau agoriad i’w gweld yn mynd i lawr ar ogwydd a rheiliau yn un ohonynt. Yn ôl maint y domen wastraff gerllaw ni pharhaodd y gwaith yn hir. - Pwy all roi mwy o’i hanes inni? Yn yr ail lun gwelwn ŵr yn archwilio’r mwyn a gloddiwyd.

 

Blew Geifr, Sgrympiau Gŵyl Grog a Haf Bach Mihangel 

Dyma eiriau a glywais sawl tro pan oeddwn yn gweithio yn y chwarel yn yr 1960au, sef tair idiom yn ymwneud â’r tywydd a’r hinsawdd. Y mae’r cyntaf yn cyfeirio at gymylau sirws (cirrus), sy’n ymdebygu i flew cyrliog a geir ar eifr. Tueddant i fod yn gymylau gwyn ysgafn yn bur uchel yn yr awyr ac yn arwydd o law. 

Cymylau blew geifr. Llun gan PiccoloNamek dan drwydded Comin Creadigol (CC Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Ystyr yr ail, sef sgrympiau, yw cawodydd trwm sydyn o law, neu genllysg, ond rhai ysbeidiol, fel rheol, yn enwedig ym mis Medi. Syrthia Gŵyl y Grog ar Fedi 14, a dyna sut y cafwyd yr enw hwn. Y mae ’sgrympiau penwaig’ yn enw arall arnynt. Cawsom rhai oddeutu canol y mis diwethaf, on’do? 

Y mae’r ymadrodd ‘Haf Bach Mihangel’ neu ‘Haf Bach Gŵyl Mihangel’ yn golygu sbelan o dywydd braf ogylch diwedd mis Medi (Gŵyl Mihangel 29 Medi), a dechrau mis Hydref. Credaf imi glywed y dywediad ‘Ha’ Bach Dic Pengwern’ amdano yn ein hardal. Tybed pa mor gyffredin yw’r ymadroddion hyn heddiw?

- - - - -

Ymddangosodd erthygl Steffan ab Owain yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025

 

Rhod y Rhigymwr -Hen Ŷd y Wlad

Wrth geisio cael trefn ar fy llyfrgell, fe ddes i ar draws nifer o hen gyfrolau bach difyr. Un ohonyn nhw ydy ‘Hen Ŷd y Wlad’ gan John Lloyd Jones [Llyfrbryf Meirion], Blaenau Ffestiniog - ‘Casgliad o Bert-Ddywediadau a Digrifion Hen Drigolion’. 

Daeth ei draethawd yn fuddugol yn Eisteddfod Gŵyl Dewi Eglwys Saesneg Blaenau Ffestiniog. Argraffwyd gan J. D. Davies & Co. Swyddfa’r Rhedegydd ym 1911. Mae fy nghyfaill Steffan ab Owain wedi manylu ar hanes y Wasg yma’n ‘Stiniog mewn ysgrifau diddorol sawl blwyddyn yn ôl.

Ym mhennod ola’r gyfrol fechan 55 tudalen, fe gawn yr hyn a eilw’r awdur yn ‘ddifyrion barddonol’ - nifer o englynion gan mwyaf ynghyd ag ambell bennill a rhigwm gan feirdd a rhigymwyr lleol.

Ymddengys fod yr hen gymeriad o fardd, Morris Jones - Meurig Elen, Tanygrisiau [fu farw ym 1883] yn un tra sydyn ei ymatebion, a hynny ar gynghanedd. Roedd o a thri chyfaill yn dod i fyny o Danygrisiau un pnawn Sadwrn pan oedden nhw’n adeiladu’r farchnadfa. 

 

Gwnaeth un o’r cyfeillion sylw am y farchnadfa pan atebodd Meurig efo’r cwpled yma:

‘Marchnadfa rad frad i fro,

Neu i ddiawliaid gribddeilio’.

Gofynnodd Evan Davies, Tŷ Hen i Meurig pan oedd o’n rybela un tro:

‘Ai rybela wyt ti Meurig

I ennill dy fara a’th gig?’

“Ia”, meddai Meurig,

‘Diofid ydwyf Evan, - er bawlyd

    Rybela ym mhobman;

‘Wy’n lluchio bob yn llechan,

Rhai’n grych, rhai gwych a rhai gwan’.

Soniais am William Williams - Gwilym Ystradau [1813-61] rai blynyddoedd yn ôl yn y golofn. Dyma ddau englyn o’i waith yng nghyfrol y Llyfrbryf:

I’r Enllibiwr

Hyll leban yw’r enllibiwr - gwenwynig

   Ei anian a’i gyflwr;

Di-ras yw - yn drahaus ŵr,

Dwfn ei fost, a fyn fwstwr.

Cybydd

Y cybydd beunydd a boena - ei ben

   I hel byd ac elwa;

Ei dduw ef ydyw ei dda

A dim wedi’r byd yma.

Bardd arall o’r cyfnod yma oedd William Jones - Alwenydd - mab Evan a Jane Edwards, Tŷ’r Ynys, Llan Ffestiniog. Bu yntau farw ym 1883 yn Rhiwbryfdir. Mae ganddo ddau englyn i Wraig Lot - y cyfeirir ati yn Llyfr Genesis fel yr un a drowyd yn golofn o halen am iddi feiddio troi ei phen i edrych ar ddinistr Sodom a Gomora, er i Dduw rybuddio pawb rhag gwneud hynny:

Cofiwch Wraig Lot

Gwiriondeb peidio gwrando - rhybudd Iôr

   Er boddhad mawr iddo;

A dirwyn drwg drwy hen dro

Annoeth hynod wnaeth honno.

Ei chofio wneir tra chwyf nen - y miloedd

   Gymylau mewn wybren;

O! Mor chwith fu troi merch wen

Yn welw golofn halen.

Dyma englyn gan Lewis Edwards - Llewelyn Twrog [1832-61] i’r ‘tepot’. Rhaid cofio ein bod ni’n ôl yn y cyfnod pan ddodwyd y tegell ar y tân i ferwi dŵr - pan nad oedd sôn am y dyfeisiadau trydanol a ddefnyddir yn ein ceginau heddiw:

Tepot

Un i droi gwledd o’r dŵr glân - frwd depot!

   Hyfryd ‘dap’ y pentan;

Bochog ddarllawydd bychan

Yw’n trwytho te wrth y tân.

Bu Robert Jones [Robin Bryn Moel] yn ddirwestwr pybyr un tro. Ceisiodd un a alwai ei hun yn gyfaill iddo ei gael i newid ei feddwl, a mynd efo fo am beint i’r dafarn leol. Ond roedd Robin yn daer na thorrai ei ardystiad.  A dyma ei ateb efo’r englyn yma:

Ni cheisiaf fedd na’r gyfeddach - er blys

   I’th blesio di’r gelach,

Pe crefit lawer cryfach

Da’i sut ‘n y byd, satan bach.

Cynhwysir yr englyn Saesneg yma’n y bennod - englyn enwog Gwilym Deudraeth [1863-1940] - ‘bardd yr awen barod’. Dywed y Llyfrbryf i Gwilym adrodd yr englyn o’r maen llog tra’n traddodi anerchiad farddonol, pan udodd mul o gae cyfagos. O glywed hwnnw, torrodd y gynulleidfa oedd yn gwrando allan i chwerthin. Ar ôl iddyn nhw ddistewi, meddai’r cynganeddwr slic:

So well he sings his solo - in the field,

   With a full crescendo;

He does on end, as you know

A tender rallentando.

- - - - - -

Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025

Senedd Stiniog -Torchi Llewys

Er i gyfnod yr haf fod yn brysur dros ben, nid oes seibiant wrth i aelodau’r siambr dorchi llewys i ymwneud â’r gwaith a’r cynlluniau diweddaraf.

Ymgasglodd y Cynghorwyr ar yr 8fed o Fedi ar gyfer y cyfarfod misol arferol. Cafwyd ymweliad gan Sam Edwards, swyddog menter newydd o’r enw Perthyn, ac fe eglurodd yn fras i’r siambr beth oedd pwrpas y fenter. Dywedodd ei fod yn cynnig cymorth i fudiadau a mentrau cymunedol newydd drwy gynnig cyngor am unrhyw grantiau cychwynnol sydd ar gael, ffioedd cofrestru, costau twrnai ayyb. Eglurodd fod y mudiad yn cyfro Conwy, Môn a Gwynedd a bod yr iaith Gymraeg yn elfen annatod ohono. Awgrymodd y Cynghorwyr y dylent gysylltu â Menter y Wynnes a Chwmni Bro hefyd i weld a fyddai modd iddynt gydweithio yn y dyfodol. Diolchwyd iddi am ei chyflwyniad ac am ei hymdrech i ddod o flaen y Cyngor Tref.

Derbyniwyd gohebiaeth gan aelod o’r cyhoedd yn holi ynglŷn â sefyllfa’r hen giosg ffôn ar Stryd Glynllifon. Nid oes unrhyw ddefnydd yn cael ei wneud ohono ar hyn o bryd a does dim ffôn wedi bod ynddo ers tro byd, a does gan y Cyngor Tref mo’r hawl i’w ddymchwel. Cytunodd y Cyngor Tref i’w gadw dan glo ar hyn o bryd ac i edrych ar y posibilrwydd o roi ‘De-fib’ ynddo yn y dyfodol agos.

Mae’n amhosib bellach i gael cyfarfod heb i’r Parc godi ei ben. Nid newyddion drwg tro yma diolch byth, ond penderfyniad y dylai’r Clercod drefnu a chyfweld a phenodi swyddog fydd yn gyfrifol am agor a chau’r gatiau er mwyn ceisio cael gwell trefn ar y lle. Trefniad byr dymor bydd hwn oherwydd tenantiaid y Pafiliwn fydd yn gyfrifol am hyn pan fydd yr adeilad hwnnw’n barod i rywun fynd iddo. Y sefyllfa ar hyn o bryd - mae’r cynlluniau’n ôl yn nwylo’r pensaer yn dilyn ymweliad safle gan is-bwyllgor y Cyngor Tref. Manylwyd ar y rhestr waith gwreiddiol a phenderfynwyd gwneud newidiadau iddo. 

Wrth sôn am y Parc, parhau mae saga’r MUGA! (Ardal Chwarae Aml-ddefnydd... multi-use games area) Disgwyl mae’r Cyngor i gael prisiau gan ambell gwmni er mwyn codi uchdwr y ffens o’i amgylch. Gan mae arian cyhoeddus sy’n cael ei wario, mae’n rhaid cael dyfynbrisiau gan wahanol gwmnïau. Mae’r broses yn hirwyntog weithiau ac mae angen amynedd sant, fel trio troi tancer yn Llyn Ffridd ond, dyfal donc….

O dan eitem “Rhybudd o Gynnig”:

• Soniwyd bod Maer tref Rawson, Chubut, eisiau cryfhau’r cyswllt sydd rhyngddynt hwy a ninnau’n Stiniog. Cytunodd bawb fod hyn yn beth da. Rydym, fel y gwyddoch, yn anfon un aelod ifanc o’n cymdeithas yno’n flynyddol a braf fyddai cael croesawu person ifanc o Batagonia yma atom ni yn yr un modd. Cytunodd y Cynghorydd Rory Francis i lunio cytundeb teithio ffurfiol gyda thref Rawson. 

• Cais gan y Cynghorydd Marc Thomas i archebu dwy fainc ar gyfer trigolion Manod, i’w cyfnewid â’r hen rai gyferbyn â’r Wynnes. Mae’r ddwy sydd yno wedi cael llawer o ddefnydd ac wedi gweld dyddiau gwell. Cytunodd pawb.

Yn y cyfarfod Mwynderau (22/09), manylwyd a derbyniwyd yr adroddiadau diweddaraf gan swyddogion y Llwybrau Cerdded, y Caeau Chwarae a Chynnal a Chadw. Gwelwyd bod ychydig o waith clirio coed angen ei wneud o bopty rhai o’r llwybrau cerdded ond mae rhai pethau yn gyfrifoldeb Cyngor Gwynedd. Felly, cytunwyd i basio’r pethau hynny ymlaen i Gaernarfon a gofyn am gael diweddariad ganddynt pan fydd y gwaith wedi ei wneud. 

Cytunwyd i brynu hadau blodau gwyllt cynhenid i’r Berllan, ynghyd â llogi peiriant ysgraffio am benwythnos. Hefyd, fe gytunwyd i brynu offer, bylbiau ac yn y blaen ar gyfer ein meithrinfa fach newydd (fydd dan oruchwyliaeth ein garddwyr). Y gobaith yw y bydd y buddsoddiad dechreuol hwn yn arbed arian sylweddol i’r Cyngor Tref yn y dyfodol gan ein galluogi i dyfu planhigion ein hunain ac felly’n dileu’r angen i brynu blodau o feithrinfeydd allanol. 

Penderfynwyd hefyd wneud cais i 'Cadw Cymru’n Daclus' am eu pecyn ‘Perllan’. Mae’r pecyn yn cynnwys 15 coeden, 320 o fylbiau cynhenid, offer garddio ac ati. Dwi’n siŵr y cytunwch ei fod yn becyn gwerth i’w gael. Mae’r clerc mewn cysylltiad â nhw eisoes.

Yn dilyn cais gan glwb pêl-rwyd y dref, cytunwyd i ofyn i'r cwmni a osododd y cae MUGA yn y Parc i gynnwys marciau cwrt pêl-rwyd arno. Bydd yn siŵr o gael defnydd cyson gan y clwb.

Derbyniwyd gohebiaeth gan gwmni ‘Crazy Road Walls’, yn holi tybed a fyddai gan y Cyngor ddiddordeb mewn cael ymgynghoriad ar-safle hefo nhw i drafod y posibilrwydd o gael Parc Sglefrio newydd. Fel y gwyddoch, mae’r un hen wedi ei ddymchwel am iddo ddechrau mynd yn beryglus i’w ddefnyddio. Cytunwyd i fynd ymlaen â hyn gan obeithio y cawn gyngor arbenigol gyda’r prosiect - o’r grantiau sydd ar gael i’r adnoddau diogelwch diweddaraf ayyb. Bydd yr ymgynghoriad yn cael ei hysbysebu pan gawn ddyddiad penodedig, gan obeithio y daw pawb sydd â diddordeb draw i’r safle i gyfrannu.

Digon i gadw pawb yn brysur dros y gaeaf felly.

Hwyl am y tro, DMJ. Safbwynt fy hun yn unig.

PEN-BLWYDD HAPUS I LLAFAR BRO YN 50 OED!

Ym mis Hydref 1975 y cyhoeddwyd rhifyn cyntaf Llafar Bro ac mae wedi gwasanaethu'r ardal yn ffyddlon ar hyd y blynyddoedd … 11 copi'r mis heb fethu'r un a hyd yn oed yn ystod Clo'r Covid fe gaed copïau digidol o’r papur. 

Dyma gyfle i ddiolch i’r holl wirfoddolwyr sydd wedi bod ynghlwm â’r papur ers y dechreuad, y dosbarthwyr ffyddlon, y cyfranwyr achlysurol a’r colofnwyr parhaol, y rhai sy’n hysbysebu yn y papur ac yn talu am gael gwneud ac sy’n help mawr iawn i’r papur lwyddo yn ariannol. Hefyd rhaid diolch i’r darllenwyr wrth gwrs sydd wedi cadw'r papur ar ei draed am bum degawd trwy ei brynu yn gyson. Diolch i chi i gyd!

Ond, yn y paragraff cyntaf ar dudalen flaen y rhifyn cyntaf mae Cadeirydd Cymdeithas Papur Bro yn gofyn:

“A oes angen papur newydd sbon i gylch Ffestiniog? A fyddai gan y papur hwnnw gyfraniad pendant i fywyd a diwylliant yr ardal? Credaf fy mod yn siarad dros y mwyafrif wrth ateb yn ffafriol i’r ddau gwestiwn yma.”

Roedd yn iawn wrth gwrs ac mae’r darllenwyr wedi parhau i’w brynu. Aiff yn ei flaen:

“Yr atebion pendant yma yw’r symbyliad sydd tu ôl i’r fenter newydd bleserus hon – y teimlad fod yma le i bapur Cymraeg sydd yn ymwneud yn hollol a’r ardal; papur sydd yn cael ei gynhyrchu gan bobl yr ardal, a heb unrhyw gyswllt a chwmnïau a diddordebau oddi allan i’r plwyfi. Eich papur chi! Y nod yw gwasanaethu'r chwe rhanbarth yng nghylch Ffestiniog – Tanygrisiau, Blaenau, Y Manod, Llan Ffestiniog, Maentwrog, Gellilydan a Thrawsfynydd.”

Ac mae hyn wedi parhau. Roedd gwaith y gwirfoddolwyr yn dra gwahanol i’r hyn ydi o rŵan. Roedd gosod y papur at ei gilydd yn waith anodd - nid fel heddiw pan fo technoleg ddiweddar yn medru gwneud gwaith fel hyn drosoch … papur a phâst a theipwyr yn teipio pob gair oedd i ddechrau … dim anfon e-byst neu wneud gwaith ar y cyfrifiadur fel heddiw. Mae’r 50 mlynedd diwethaf wedi gweld chwyldro yn y modd y caiff papurau bro eu cynhyrchu a bellach maent yn lliwgar ac wedi ei gosod yn broffesiynol. Chwarae teg i'r gwirfoddolwyr cyntaf mi ddaru nhw weithio'n galed i gael popeth i drefn ar ben bob mis.

Rhan o'r arddangosfa ddathlu, yn Oriel Llyfrgell y Blaenau

Roedd Llafar Bro yn rhan o fudiad cenedlaethol yng Nghymru yn y 1970au … cynhyrchwyd degau ohonynt ymhob rhan o’r wlad a theg dweud nad oedd ardal yng Nghymru heb Bapur Bro ac mae’r mwyafrif llethol yn dal i fynd heddiw mewn cyfnod lle mae pobl yn medru cael eu newyddion lleol o ffynonellau eraill ond tebyg fod y papurau bro yn dal i ffynnu oherwydd bod y darllenwyr yn ei hoffi a hir y pared hynny. Maent yn rhad er fod prisiau papurau dyddiol wedi cynyddu yn sylweddol. Ymdrech i roi gwasanaeth lleol yn Gymraeg oedd nod y papurau hyn ac ymdrech i gael pobl leol i uniaethu gyda newyddion eu bro a chael barn bro yn hytrach na barn Llundain a dinasoedd Lloegr lle cynhyrchir y mwyafrif llethol o bapurau dyddiol.

Mae tudalennau blaen y rhifynnau cynharaf yn codi dadl bob tro ac mae nifer o’r darllenwyr yn ateb gyda’i barn yn y rhifynnau canlynol … rhywbeth nad sydd yn digwydd yn aml yn ddiweddar. 

 

Yn y rhifyn cyntaf cawn groeso a bwriad y papur newydd hwn ac yna yn yr ail [chwith] cawn ddadansoddiad o’r Stryd Fawr a Heol yr Eglwys efo’r siopau sy’n cau. 

 

Yn y trydydd rhifyn ceir cwyn am yr holl lanast ar ochr y ffordd i lawr i Danygrisiau efo'r holl waith o dirlunio un ochr o’r ffordd … pobl yn flin iawn mae’n debyg! Ac roedd y pennawd ddim yn helpu i leddfu’r consýrn: 'O’r Nefoedd Dyma Le’! 

 

 

Yn rhifyn Ionawr 1976 cawn ddadansoddiad o’r manteision a’r anfanteision o gael cynnwys y Blaenau yn y Parc Cenedlaethol … ond penderfynu yn erbyn gwnaeth yr awdurdodau ar y pryd. Yn rhifyn Chwefror 1976 ceir ymateb chwilboeth i’r holl dai haf sy’n cael eu creu yn y fro … dyma’r cyfnod pan gofnodwyd fod ‘holl’ dai pentref Rhyd yn dai haf a bod Tanygrisiau yn dechrau mynd yn hafan i dai haf … beth oedd i’w wneud? Wel fawr ddim a deud y gwir, dim ond rhybuddio'r dref a'r trigolion i fod yn fwy gwyliadwrus o'u treftadaeth. ‘Trwy Ofer Esgeulustod’ oedd y pennawd bryd hynny yn 1976. Ceir sylwadau ymhob un o’r rhifynnau cynharaf

Mae consýrn yn dal i fodoli yn dref heddiw. Mae pobl yn dal i boeni am y Stryd Fawr a Heol yr Eglwys sy’n dal efo siopau gwag a tydi pethau wedi newid dim dros y 50 mlynedd diwethaf mae’n ymddangos ac felly gyda’r Parc Cenedlaethol a dan ni'n dal heb fentro i mewn er bod sôn parhaol am wneud hyn. Felly gyda thai haf sydd wedi cynyddu yn sylweddol mewn nifer dros y 50 mlynedd diwethaf ac mae'r Cyngor Sir wedi cyflwyno mesurau llym i leihau y broblem fel y mae’n cael ei gweld. Yn sicr mae mwy o Saesneg i’w glywed ar ein strydoedd heddiw nag oedd yn 1975 ac rydym yn dal i sôn am hyn. 

Ac er fod bomio yr IRA bellach wedi peidio ers rhai blynyddoedd rydym yn dal i resynu am y bomiau sy’n syrthio ar bobl Iwcrain a thrigolion Gaza ac mae’r dioddefaint ofnadwy yr hil-laddiad yn Gaza yn troi stumog rhywun. Ond rhaid cofio ni siaradwyr Cymraeg ein bod ni YMA O HYD ac yn dal i fynd ac mae Llafar Bro yn dal i fynd a dal i gyfrannu. Ond ‘byddwch wyliadwrus o’ch treftadaeth’ … mae sylwadau’r Cadeirydd yn y rhifyn cyntaf yr un mor briodol heddiw!

TVJ

- - - - - - - - -

Dyma rai o'r cyfarchion penblwydd yn rhifyn Hydref:

Llongyfarchiadau

Am hanner canrif, mae Llafar Bro wedi bod wrth galon cymunedau ardal Ffestiniog - yn rhannu ein straeon, yn dathlu ein diwylliant, ac yn cryfhau’r iaith Gymraeg. Rydym yn llongyfarch pawb sydd wedi bod yn rhan o’r gwaith o gasglu, paratoi a dylunio’r papur, boed hynny yn y gorffennol neu y presennol, ac am eu hymroddiad a’u gwasanaeth. Boed i Llafar Bro barhau i ysbrydoli ac i hysbysu pobl yr ardal am flynyddoedd lawer i ddod.  Llongyfarchiadau oddi wrth Liz Saville Roberts a Mabon ap Gwynfor  (Aelodau Seneddol, San Steffan a Senedd Cymru)

-----

Dymuna Clwb Rygbi Bro Ffestiniog ddiolch am gefnogaeth Llafar Bro dros hanner canrif gan fod Llafar Bro yn wastad yn cynnwys adroddiadau Bro. Diolch eto!

-----

Mae Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog yn falch o longyfarch Llafar Bro ar ddathlu ei hanner canmlwyddiant eleni. Diolch hefyd i’r sawl sydd wedi cyfrannu cymaint tuag at sefydlu’r Gymdeithas Hanes. Bydd ein disgynyddion yn ddiolchgar ichi am rannu eich hanes ar eu cyfer. Braint i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog yw cael rhannu’r wybodaeth am y dathliad arbennig i’n papur bro, mewn arddangosfa arbennig yn oriel Llyfrgell y Blaenau. Daliwch ati, a diolch am fod rhan mor bwysig a chefnogol i’ch hardal.

-----

Diolch am eich gwasanaeth! Hoffai pawb yn Seren a Gwesty Seren longyfarch Llafar Bro am wasanaethu'r gymuned dros y 50 mlynedd ddiwethaf!

----- 

Rydym mor falch o glywed bod Llafar Bro wedi cyrraedd ei 50oed , Pen-blwydd hapus mawr i chi. Rydwyf wedi bod ynghlwm â’r Dref Werdd ers 6 mlynedd a chyd-weithio gyda Llafar Bro ers hynny gyda gwybodaeth i’r cyhoedd am ein holl waith llesiant ac amgylcheddol mae’r Dref Werdd wedi ei greu dros y blynyddoedd. Roeddwn yn ymwybodol iawn o Llafar Bro pan oedd y gŵr yn olygydd 25 mlynedd yn ôl, ac ar ôl i mi symud i’r ardal, ac wedi bod yn ei ddarllen yn frwd ers hynny. Rydym erbyn hyn yn dosbarthu Llafar Bro ar draws yr ardal, ac wrth ein boddau yn gallu lledaenu newyddion y gymuned i’r gymuned. Ymlaen i’r 50 mlynedd nesaf. Rhian Williams a’r Tîm

----- 

Ymddangosodd yr uchod i gyd yn rhifyn Hydref 2025 

Arddangosfa LLB50

 

Stolpia- Y Nadolig

COEDEN NADOLIG

Er bod yr arferiad o addurno'r Goeden Nadolig yn dyddio’n ôl i’r 16eg Ganrif yn rhai o wledydd Ewrop, megis Yr Almaen, Estonia a Latfia, ni ddaeth y ffasiwn hwn yn boblogaidd ym Mhrydain tan yr 1840au, a than y cyflwynodd y tywysog Albert, gŵr y frenhines Fictoria, yr arferiad ym mhalasdai y teuluoedd brenhinol. Pa fodd bynnag, cydiodd y traddodiad ymhlith y cyfoethog drachefn, ac o fewn dim o amser roedd y werin bobol wedi’u dilyn.

Ond, tybed pa bryd y daeth yr arferiad i blwyf Ffestiniog? Wel, efallai y bydd yr aralleiriad hwn o’r North Wales Chronicle yn ateb y cwestiwn:

Ar ddydd Gwener 25, Ionawr 1861 cynhaliwyd yr Ŵyl Coeden Nadolig gyntaf a welwyd yn Ffestiniog yn Ysgol Genedlaethol Ffestiniog a Maentwrog (h.y. Ysgol Penrallt Goch). Addurnwyd yr ystafell Ysgol ar raddfa eang dan oruchwyliaeth merched o’r gymdogaeth, a phan ddaeth tywyllwch y noswaith arddangoswyd coeden nobl a osodwyd y tu ôl i’r llenni wedi eu haddurno ag anrhegion gan ryfeddu’r plant. Roedd oddeutu cant o blant yno i gyd, a phob un yn llygad-dystion i achlysur nas gwelwyd ei debyg o’r blaen.Ymatebodd y plantos wrth ei gweld trwy glapio eu dwylo yn eiddgar. Wrth gwrs, roedd amryw o bwysigion yr ardal yn bresennol, megis teulu’r Rheithordy, teulu Casson, Blaen y Ddôl, teulu Chessell, Penmount, ayyb. Cafodd y plant anhregion, te a theisennau, yng nghwmni’r gwahaddedigion, a diwrnod gwerth i’w gofio.

Y mae hi’n edrych yn debyg iawn mai yn ein haddoldai yr arddangoswyd y rhai cynharaf yn ein bro. Dyma enghraifft o’r 1880au. 

Coeden Nadolig. Prydnawn ddydd Sadwrn diweddaf, yn Assembly Room, Blaenau, dangosid coeden Nadolig, er budd i eglwys y Bedyddwyr (Calfaria), i leihau y ddyled drom sydd ar yr addoldy. Yr oedd yno dair coeden yn llawn o anrhegion yn ôl gwerth y tocynau. (Baner ac Amserau Cymru, 29 Rhagfyr, 1886).

Erbyn yr 1950au roedd bron pob tŷ yn yr ardal efo coeden Nadolig o fath a cheid rhai mewn te partis ar gyfer y plant yn y capeli a’r ysgolion a chan wahanol gymdeithasau y fro. Dyma un enghraifft:

Plant gweithwyr Chwareli Oakeley a Lord yn cael te parti Blwyddyn Newydd yng Ngwesty’r Frenhines (Y Queens) yn 1956 a’r goeden Nadolig yn y cefndir.

 

EISTEDDFODAU'R NADOLIG

Bu Eisteddfodau’r Nadolig yn boblogaidd iawn ar un adeg yn ein hardal, yn enwedig yr un gan yr Annibynwyr. Nid yn unig y cynhelid rhai yn ein haddoldai a’n neuaddau, byddid yn cynnal rhai yn ein chwareli, hefyd. Dyma ambell enghraifft o’r blynyddoedd 1879 ac 1910, gyda’r Awdl Bryddest yn un o’r prif gystadlaethau yn yr eisteddfodau.

Sylwer ar ffugenwau’r ymgeiswyr yn y gystadleuaeth,- y mae sawl un digon digrif yn eu plith ac oni byddai’n braf cael gweld eu cynnyrch ? Credaf i rai o’r eisteddfodau hyn barhau hyd at yr 1940au, os nad yn ddiweddarach. Tybed a yw rhai o’n darllenwyr yn cofio mynychu rhai ohonynt ac yn gallu rhannu eu hatgofion am yr hyn a ddigwyddai ynddynt? 

O.N. - Diolch i bawb sydd wedi cymryd diddordeb yn y golofn tros y flwyddyn. Gobeithio cewch chi i gyd. NADOLIG LLAWEN a LLAWER OHONYNT .

Steffan ab Owain
- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2024

Cadi ym Mhatagonia

Dyfarnwyd Ysgoloriaeth Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog i Cadi Dafydd eleni ac am dair wythnos ym mis Awst bu draw ym Mhatagonia ac yn cryfhau'r berthynas sydd eisoes yn bodoli rhwng tref Rawson (sef gefeilldref y Blaenau ym Mhatagonia) ac yn creu a magu perthnasau newydd trwy ei hymweliad. 

Mae Cadi yn newyddiadurwraig sy’n cyfrannu erthyglau ardderchog yng nghylchgrawn Golwg bob wythnos ac yn naturiol roedd ei diddordeb mewn magu cysylltiadau yn y byd hwnnw yn Rawson. Mae’r sawl sydd wedi ennill yr ysgoloriaeth hon wedi ymhél a magu cysylltiadau mewn nifer o feysydd ond dyma’r tro cyntaf i enillydd fentro i’r byd newyddiadurol. 

Cyfarfu Cadi a Donald Thomas a fu'n gweithio ar bapur yr El Regional gan ddilyn ôl troed ei dad yn y maes. Bu ei dad yn gweithio i’r papur Cymraeg Y Drafod ym Mhatagonia ac fe’i derbyniwyd i Orsedd y Beirdd ym 1951. 

 

Bu'n cymryd rhan yn yr Arddangosfa 'Chwarelwyr a’u diwylliant yn y diaspora Cymreig’. Mae’r arddangosfa yn olrhain dylanwad y saer maen yn y gymdeithas Gymreig yn Chubut. Cafwyd perfformiadau o gerddoriaeth Gymreig yn ogystal

Ac mae Cadi wedi cael gafael ar gopi o’r Diario Chubut y papur newydd a chopi o’r papur a gyhoeddwyd ar ddydd ei geni!

 

Hyd yn hyn bu wyth* o bobl ifanc ardal y Cyngor Tref yn manteisio ar yr ysgoloriaeth hon i ymweld â Rawson a Phatagonia ac mae’r cysylltiad wedi tyfu’n sylweddol ers i’r ysgoloriaeth gael ei chreu a bellach mae sôn y bydd person ifanc o Chubut yn medru dod i Stiniog ar ymweliad i weld sut yr ydym ni yn byw yma a gobeithio’n wir y caiff hyn ei wireddu. Erbyn hyn mae cysylltiadau pwysig wedi eu creu a hynny ar wahanol lefelau rhwng pobl Rawson a'r Blaenau a Llan a diolch i’r ysgoloriaeth am anfon cenhadon blynyddol i’r maes hwn!

TVJ

- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025

*Mae dolen i erthyglau rhai o'r enillwyr ar dudalen  Edrych Tuag at Borth Madryn

 

Ychydig eiriau... Dweud cyfrolau

Hanes lansio nofel graffeg newydd Lleucu Gwenllian

Cafwyd lansiad hyfryd i nofel raffeg newydd yr awdur a’r darlunydd lleol Lleucu Gwenllïan yn Siop yr Hen Bost ym mis Medi. 

Mae Lleucu bellach yn byw yng Ngogledd Macedonia, a daeth hi a’i gŵr, Dime, draw i ddathlu cyhoeddi Gwen ac Arianrhod (Gwasg Carreg Gwalch). 

 

Diolch i Lleucu am dreulio diwrnod cyfan yn darlunio Gwen ac Arianrhod ar ffenest y siop cyn y noson.

 

Stori i bobol ifanc yw Gwen ac Arianrhod, ond mae hi’n apelio at ddarllenwyr a charwyr celf o bob oed, mewn gwirionedd. 

 

Dilyna hanes Gwen wrth iddi symud i ysgol newydd yng Nghricieth, a gadael ei bywyd yng Nghaerdydd a’i ffrind gorau, Non. Mae bywyd ddigon diflas, y tywydd yn wael ac mae hi bellach wedi datblygu ffobia o nofio. Ond daw newid byd pan mae hi yn cyfarfod Arianrhod, tywysoges Cantre’r Gwaelod un diwrnod ar lan y mor. 

Ymunodd Delyth Medi, un o olygyddion Gwasg Carreg Gwalch, a’r noson er mwyn holi ’chydig ar Lleucu am y nofel, ei hysbrydoliaeth a’r broses o fynd at i sgrifennu a darlunio. Holwyd hi hefyd am y themau dwys yn Gwen ac Arianrhod, sy’n cyffwrdd ar gyfeillgarwch, galar a’r trafferthion o dyfu fyny. Roedd hi’n ddifyr iawn clywed Lleucu yn siarad am sut mae hi’n mynd ati i ddarlunio a siapio’i straeon.

Braf iawn clywed bod ail nofel raffeg ar y ffordd, yn ddilyniant i Gwen ac Arianrhod. Diolch i bawb am ddod i’w gwneud hi’n noson gartrefol a llwyddiannus.      CD

Dyma lyfr sy’n torri tir newydd yn y Gymraeg. Mae’r nofel graffig hon gan Lleucu Gwenllian a Gwasg Carreg Gwalch yn wledd i’r llygad. 

Drwy gydol y 74 tudalen, rydym yn cael ein tywys yn sensitif drwy gyfres o emosiynau: galar, tristwch, hapusrwydd, pryder, rhyfeddod … ac mae uniaethu â’r cymeriadau yn hawdd, diolch i’r darlunio gwych. Heb fawr ddim geiriau ysgrifenedig, mae’r nofel yn dweud cyfrolau. Bydd yn sicr yn ffordd o gael cynulleidfa ffresh i fwynhau llenyddiaeth Gymraeg, yn ogystal â dod ag elfen newydd i’r rheinny sydd eisoes yn mwynhau beth sydd gan y maes i’w gynnig. Atodiad perffaith i unrhyw silff lyfrau! 

Hanna Hopwood 

(Rhan o adolygiad a gomisiynwyd gan Garreg Gwalch ar gyfer www.gwales.com, trwy ganiatâd Cyngor Llyfrau Cymru)

Medrwch brynu’r llyfr yn Siop yr Hen Bost. Pris £9.99 

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025

 

Ffair Llan

Yn anffodus, fu dim 'ffair' fel y cyfryw yn Llan eleni, ond daeth criw o gymwynaswyr at ei gilydd i drefnu prynhawn o stondinau yn y neuadd, a hwyl i'r plant yn Y Pengwern. Dyma bwt o erthygl o rifyn Hydref. 

Be am yrru eich atgofion i mewn..?

 

Fel y dywedodd cyfaill wrthyf yn ddiweddar, nid yw Ffair Llan fel y bu. 

Yn y dyddiau a fu nid hon oedd yr unig Ffair G’langaeaf (Tachwedd 13) a gynhelid yn Llan yn y dyddiau a fu. Ceid wyth ffair* y flwyddyn yno ar un adeg. Mae’r rhain I gyd wedi mynd ac yn y dyddiau sydd ohoni mae’n syndod bod ffair o gwbl yn dal yno

Mi fydd ffair eto yn Llan – mae’n debyg. Gwaharddwyd y trefnwyr rhag defnyddio y ffordd fawr i osod stondin ond … mae rheolau Iechyd a Diogelwch wedi lladd rhai o’n traddodiadau gwerin gan gynnwys y ffeiriau a rhaid cyfyngu bellach ar faint a safle’r ffair a fu. Gormod o draffig, methu cau’r ffordd, a pherygl andwyol i’r bobl sy’n cerdded! Dal i leihau mae’r ffair ond mae’n dal i fod … ond nid fel yr oedd!

TVJ

 - - - - 

Addasiad ydi'r uchod, o ddarn yn rhifyn Hydref 2025 

 

* Pennod o gyfres Stolpia- FFAIR LLAN

 

Stolpia- Chwarel Maenofferen

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Tra ar daith yn mynd heibio Chwarel Maenofferen yn ddiweddar synnais wrth weld cyflwr truenus y bonc a’r felin. Yn wir, methwn a chredu bod y lle wedi dirywio cymaint ers 1980 pan oeddwn yn gweithio yno.

Roedd y chwarel hon yn enwog yn ei dydd, ac yn yr 1860au roedd William Fothergill Cooke, Aber Iâ (Portmeirion heddiw), sef cyd-ddyfeisydd y telegraff trydan, yn un o berchnogion y cwmni. Dyna sut y cafwyd yr enw ‘Lefel Cooke’ ar y twnnel tanddaearol a naddwyd gyda pheiriant tynelu George Hunter yn ystod cyfnod W.F.Cooke fel cyfarwyddwr. (Diolch i Dylan Jones am y llun).

Datblygwyd y chwarel yn ystod y degawdau dilynol a bu’n eithaf llewyrchus gyda chynnydd sylweddol yn y cynnyrch, sef o ryw 400 tunnell yn 1861 i gymaint a 8,600 tunnell yn 1882, ac erbyn hynny, cyflogid oddeutu 430 o ddynion yno. Pa fodd bynnag, erbyn 1980au roedd wedi gostwng i ryw dri dwsin a daeth cloddio am lechfaen i ben yno ar ddiwedd yr 1990au.

Yn dilyn, ceir enwau rhai o’r sefydliadau a chwmniau a ddefnyddiodd llechi Chwarel Maenofferen tros y blynyddoedd i doi eu hadeiladau: Ysbyty Neilltuo (Isolation Hospital) Stanhope, Durham; General Omnibus Co Garages, Llundain; Pwerdy Trydan, Abertawe; Infantry Barracks, Aldershot; Swyddfa Bost y Fyddin, Regent’s Park, Llundain; Royal Carpet Factory, Wilton, Salisbury; Storfeydd Grawn y Llywodraeth, Caerdydd, Abertawe, Barri ac Avonmouth; Aircraft Factories, Waddon, Croydon, Machine Gun Factory, Burton,- a sawl lle arall. 

Towyd llawer o adeiladau y cwmniau rheilffyrdd canlynol, hefyd- London, Brighton and South Coast Railway; Great Northern Railway; Great Eastern Railway. 

 

Allforiwyd rhai i bedwar ban byd hefyd, e.e. British Residency, Penang, Malaysia; Club Building, Constantinople; Rheilffordd Orllewinol F.C. Ouset, Yr Ariannin; Neuadd y Dref, Copenhagen, Denmarc, ac amryw o leoedd eraill.

 

Rai blynyddoedd yn ôl deuthum ar draws y llun hwn yn hysbysu llechi’r chwarel mewn arddangosfa (O bosib yn yr 1930au) ond ymhle y bu hi tybed? Ysgwn i a oes un ohonoch chi yn gwybod ?

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Manion o'r Manod- traffig a chwyn

Teithio trafferthus

‘Dwi wedi cael llond bol o drafeilio’n ôl a ‘mlaen rhwng Manod a Blaenau. Sawl un ohonoch sy’n teimlo’r yn fath? Ei bod yn mynd o ddrwg i waeth efo ceir yn parcio ymhob man ac yn ei gwneud yn anodd i deithwyr eraill basio’u gilydd.

Pam fod dim un arwydd ar y ffordd, neu ar hyd yr ymylon yn rhybuddio gyrrwyr i arafu, er enghraifft ar dro Tabernacl a Bethania. Cymharwch hyn efo llefydd eraill ar hyd yr A470, fel Dolwyddelan lle mae’r geiriau ARAF/SLOW a bandiau cochion yn ymddangos ar y ffordd mewn tua deg lle! 

Problem arall ydi’r darn rhwng y Wynnes ac Eglwys Holl Saint Cymru, lle mae llinellau dwbl melyn er mwyn sicrhau llefydd pasio diogel, ond nad ydyn nhw’n amlwg i yrrwyr diarth. Oes posib cael arwydd i dynnu sylw at y llefydd pasio hyn tybed? Be’ ydi barn ein cynghorwyr?

Hefyd, ger hen gapel Disgwylfa a’r safle bws, rydw i wedi bod o fewn modfeddi i gael damwain ddwy waith wrth basio cerbydau eraill. Tydi rhai o’r ceir sy’n teithio i gyfeiriad y Blaenau’n ddim yn arafu i weld oes oes cerbyd yn dod o’r cyfeiriad arall, ac mae angen llinellau melyn sydd o leiaf hyd tri char yno i wneud y safle’n fwy diogel. Gofynnaf yn garedig i’r cynghorydd sir i edrych i mewn i’r posibilrwydd o wneud hyn gan fy mod i’n poeni’n ofnadwy fod damwain yn mynd i ddigwydd yno.

Drain ac ysgall, mall ai medd... 

Mi fues i am dro yn ddiweddar, ar ddiwrnod ofnadwy o braf, i Dyddyn Gwyn, a thorri ‘nghalon o weld fod hen reilffordd y Blaenau i’r Bala wedi diflannu yn llwyr. Yr hyn welwch chi heddiw ydi tyfiant rhemp wedi gorchuddio’r cledrau a llwybr y rheilffordd. 

Pam o pam fedrwn ni ddim troi gwely’r hen lein yn llwybr diogel i gerddwyr a beicwyr? Mi fyddai hynny o les arbennig i’r dref ac i’r trigolion, ac yn golygu na fyddai raid i feicwyr gystadlu efo’r trafferthion teithio yr ydw i’n son amdanynt uchod. Ac wrth gwrs mae gennym siop yn Stiniog erbyn hyn -Beics Blaenau- sy’n llogi ac adnewyddu beics. Gobeithio y cawn newyddion yn fuan ar ddyfodol y lein!

Hapus Dyrfa 

Pleser, ar y llaw arall, oedd cael mynd am dro i ben Bryn Glas ar noson braf, a gweld y bwrlwm ar gae pêl-droed Cae Clyd. Dyma’r dorf fwyaf i mi weld yno ers tro byd, i weld y darbi lleol yn erbyn Penrhyn. Pob lwc i’r Amaturiaid y tymor hwn; maen nhw i weld yn gwneud yn dda yn y gynghrair uwch hyd yma. DR

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Senedd Stiniog

Ambell bwt o newyddion o siambr y Cyngor Tref, gan Dei Mur a Rory Francis. 
(Pwysleisir mae barn bersonol y ddau gynhorydd a geir yma)

Yn anffodus, parhau mae’r trafferthion o amgylch y cae chwarae aml-ddefnydd MUGA, yn y Parc. Bu'n rhaid galw’r Cynghorwyr am gyfarfodydd anarferol sawl gwaith dros y mis diwethaf. Plant yn wyllt o fewn y cae yn cicio peli dros y ffens ac yn taro cerbydau’r cymdogion, hefyd yno’n hwyr wedi oriau agor y Parc. Mae’r Cynghorwyr oll yn cytuno fod hyn yn annerbyniol. Cytuniwyd i godi’r ffens o amgylch y cae, 2m pob pen ble mae’r goliau ac 1.2m ar hyd yr ochrau. Daw hyn a’r uchdwr at rhwng 14 – 16 troedfedd ar yr ochrau preswyl a’r cae bowls, fel yr awgrymwyd inni wneud.

Dechrau Awst, cafwyd agoriad swyddogol Perllan Pant-yr-Ynn a braf oedd cael gweld y lle yn ei ogoniant. Mae’r coed yn altro a’r planhigion lliwgar yn werth eu gweld. Daeth ambell i deulu lleol draw yn y prynhawn i fwynhau’r lluniaeth ysgafn a ddarpariwyd gan Seren, (drwy gronfa gymunedol Heddlu Gogledd Cymru), ac i eistedd ar y meinciau yn mwynhau heddwch byd natur. Dim traffig i’w glywed, dim ond trydar yr adar mân a mwmian y gwenyn. Pleser pur.

Nes ymlaen yn y mis cynhaliwyd y diwrnod teuluol blynyddol, ‘Hwyl yn y Parc’. Cafwyd ei gynnal eleni yng Nghae Chwarae Tanygrisiau. Bydd darllenwyr selog y golofn yn gwybod fod y Cyngor wedi cytuno i wneud yr wŷl yn un symudol, gyda’r rhesymeg fod pob rhan o’r dalgylch yn elwa ohono yn ei thro. Rhaid cyfaddef, bu’r ymateb gan drigolion Tanygrisiau yn bositif iawn, gyda sawl un yn falch o weld yr wŷl yno. Cafwyd dau ddiwrnod prysur dros ben mewn heulwen bendigedig. Braf oedd gweld pawb yn mwynhau gyda digon i ddiddori’r plant a’r oedolion. Rhaid diolch yma’n enwedig i’r clercod ac i’r is-bwyllgor, sef y Cynghorwyr Marc Griffiths, Morwenna Pugh, Mark Thomas a Peter Jones am eu holl waith caled yn trefnu a rheoli’r digwyddiad. Dwi’n siwr eu bod yn hapus iawn o’i weld yn lwyddiant ysgubol.

Yn ystod un o gyfarfodydd Gorffennaf, yn dilyn cynnig gan y Cynghorydd Dafydd Dafis, cytunodd y Cyngor i hedfan baner Palesteina. Nid yw cynghorau plwyf / tref i fod i ochri mewn digwyddiadau gwleidyddol, er dwi bron yn sicir imi weld baner yr Wcrên yn hedfan yn Niffwys unwaith hefyd. Ta waeth, roedd yn fwy o bleidlais moesol na gwleidyddol. Mae’r faner wedi ei gostwng a’i chadw o’r neilltu erbyn hyn. Cafwyd pedwar cwyn, ac iach o beth dwi’n meddwl oedd cael pobol yn ei thrafod, ac mewn tref o faint Stiniog ni ellid disgrifio’r weithred fel un sy’n ‘hollti’r gymuned’. 

Y Ddraig Goch a baner Palesteina dan y Garreg Ddu ac awyr las Stiniog. Llun Paul W

Maent yn dweud mae’r ffordd orau i anfad gael ffordd ei hun ydi i bobol dda wneud dim; ac er mor bitw oedd y weithred hon o chwifio’r faner, dwi’n hynod falch, yn hynod browd o’m cyd-gynghorwyr am eu penderfyniad dewr i wneud hynny.  ‘A’u llygaid llawn llwgu’, oedd un o linellau gorau Ymryson y Beirdd o’r Babell Lên imi o ‘Steddfod ‘Recsam eleni ond tybed beth oedd eich bloedd chi pan ofynnwyd y cwestiwn, “A Oes Heddwch?”    DMJ

. 

Derbyniwyd llythyr oddi wrth Gyngor Gwynedd yn cynnig gwneud gwaith i wella lloches bws Heol Foty, ger swyddfa Gisda, ar yr amod fod y Cyngor Tref yn barod i gymryd cyfrifoldeb am yswiriant a chynnal a chadw’r lloches ar ôl i’r gwaith gael ei gwblhau. Roedd o leiaf un Cynghorydd am wrthod, ar y sail y dylai Gwynedd gynnal y lloches bws. Ond gytunodd y mwyafrif, ar y sail mai dyna’r drefn gyda’r llochesi bws eraill a bod trigolion yn haeddu cael lloches bws o safon os ydyn nhw’n aros am fws yn y glaw.
Derbyniwyd adroddiad gan Bensaer yn rhestru’r gwaith fyddai, yn ei farn o, yn angenrheidiol i ddod ag adeilad Pafiliwn y Parc i gyflwr addas i’w osod fel caffi unwaith eto. Ond yr oedd y Cynghorwyr yn pryderu am rai o’r cynlluniau. Ni fydden nhw, er enghraifft, yn darparu dau ddrws rhwng y gegin â thoiled. Cytunwyd, ar gais y Cyng. Dafydd Dafis i gynnal cyfarfod arbennig i benderfynu pa waith yn union y dylid ei wneud. 

Cyflwynwyd cais cynllunio gan gan Breedon Trading Limited i ymestyn y caniatâd i weithio Chwarel yr Oakeley tan 2065. Mi wnaeth y Cyng Peter Jones ddadlau y dylid cefnogi hwn ar y sail cadw swyddi. Mi wnaeth y Cyng Dafydd Dafis ymateb fod 2065 yn bell i ffwrdd, fod yna bryder wedi bod am lwch o’r ‘crusher’ ac y dylid craffu’n ddyfnach ar y cais. Yn y pendraw, penderfynodd mwyafrif y Cynghorwyr gefnogi’r cais. 
RF    
- - - - - - - 

Addasiad o'r erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi yw'r uchod.

 

Dyddiadur Is-y-coed

Colofn Rhod y Rhigymwr, gan Iwan Morgan, o rifyn Medi 2025

Bydd Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam 2025 yn aros yn y cof am yn hir. Ces dreulio bron i wythnos lawn yn troedio’r maes eang a mwynhau amrywiaeth o weithgareddau. 

Dydd Sadwrn, 2 Awst:
Fel hen fandar fu’n ceisio chwythu’r iwffoniwm ym Mand Corris ers talwm, cefais flas ar wylio cystadlaethau’r bandiau ar y teledu. 

Da iawn chi Seindorf yr Oakeley ar ddod yn ail yn eich dosbarth! 

Nos Sul, 3 Awst:
Er bod Aled ein mab hynaf yn perfformio ar lwyfan y maes gyda Daniel Lloyd a Mr Pinc, dewis mynd i’r Gymanfa Ganu wnes i a gadael i Alwena a Rhydian fynd i gefnogi. 

Hoffais ddull di-lol Ann Atkinson o gyflwyno a chafwyd emynau a thonau oedd yn plesio’n fawr.

 

Dydd Llun, 4 Awst:
Bu’n rhaid codi’n fore i fynd i’r Orsedd, ac er mai yn y Pafiliwn y cynhaliwyd y Seremoni Urddo, roedd naws arbennig iddi dan arweiniad cadarn yr Archdderwydd Mererid. 

Mynychu darlith gan yr Athro Eurig Salisbury ar y bardd o’r 17eg ganrif - Huw Morys, Eos Ceiriog.
Croesawyd Prifardd newydd i’r llwyfan yn Seremoni’r Coroni - Owain Rhys o’r Tyllgoed, Caerdydd. Ei gasgliad o gerddi – ‘Adfeilion’ ddaeth i’r brig mewn cystadleuaeth a ddenodd 28 o ymgeiswyr. ‘Casgliad yn cyflwyno darlun tyner o sefyllfa sy’n wynebu cymaint o deuluoedd heddiw’ ydy’r casgliad yma’n ôl un o’r beirniaid, Ifor ap Glyn. Canu am ei fam, sydd bellach yn gaeth dan rwymau dementia wnaeth y bardd. A’r ‘fam’ arbennig honno ydy Manon Rhys - enillydd Medal Ryddiaith Prifwyl Wrecsam 2011 a Choron Prifwyl Maldwyn a’r Gororau 2015.

Dydd Mawrth, 5 Awst:
Dewis dilyn yr Eisteddfod ar y teledu wnes i, a rhaid ydy canmol yr arlwy. Roedd Heledd Cynwal a Trystan Ellis-Morris, ynghyd â Nia Roberts - y tri mor brofiadol bellach - yn cyflawni eu gwaith yn broffesiynol. Rhaid canmol Tudur Owen yn fawr hefyd

Dydd Mercher, 6 Awst:
Methu cyrraedd rhagbrawf yr unawd cerdd dant dan 21 oed mewn pryd oherwydd y traffig, ond cawsom gyfle i wrando ar ddatganiad Elain Iorwerth (Trawsfynydd) ar y llwyfan ac ymhyfrydu’n ei llwyddiant yn cipio’r wobr gyntaf am gyflwyno ‘Yn Genedl Drachefn’ ar y gainc ‘Gwyrfai’

Derbyn croeso yng nghynulliad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn y prynhawn pryd y dyfarnwyd Gwobr Goffa Eilir i academydd dan 40 oed am gyfraniad nodedig i faes y gwyddorau ac addysgu’r gwyddorau drwy’r Gymraeg. 

Dydd Iau, 7 Awst:
Mynychu cyfarfod yn y Tŷ Gwerin i anrhydeddu Mair Carrington Roberts. Mwynhau gwrando ar bedwarawd yn cyflwyno geiriau a gyfansoddais i Mair pan dderbyniodd Fedal Goffa T. H. Parry-Williams ym Mhrifwyl y Fenni yn 2016. Dyma ddetholiad: 

Ar aelwyd ddiwylliedig
Ym mhentre’r Gwynfryn gynt,
‘Roedd seiniau cân i’w canfod
Yn gordiau ar y gwynt;
Amlygwyd lle i gainc a gair,
Ac etifeddu hyn wnaeth Mair.

Ei medrau fel athrawes
Oedd gadarn fel y graig,
I’r Alban ac i Loegr
Y cariodd ‘dân y Ddraig;’
A phan ddychwelodd i’w hen dre
Rhoes fri i’r ‘Pethe’ yn y lle.

Llwyddiannau cenedlaethol
Yn gyson ddaeth i’w rhan,
Gwnaeth graen ei beirniadaethau
Argraff mewn llawer man;
Manteisiodd y rhai hŷn a phlant
Ar faint ei dawn ym maes cerdd dant.

Fe’i hanrhydeddir heddiw
Ar lwyfan ein Prif Ŵyl,
A braint i ninnau ydyw
Cael uno yn yr hwyl, 
A chael cydnabod yr holl waith
Gyflawnodd Mair dros gyfnod maith.

 

Dydd Gwener, 8 Awst:
Eto, oherwydd traffig trwm, bu i ni fethu â chyrraedd rhagbrawf y triawdau/pedwarawdau cerdd dant agored mewn pryd, ond bu i ni lwyddo i glywed y rhai ddaeth yn fuddugol – Ceri, Ruth a Siriol. Y darn prawf eleni oedd geiriau a gyfansoddais yn ôl ym 1977 ar ôl gwylio’r rhaglen ‘Children’s Pictures of God’. Fe’i gosodwyd ar y gainc ‘Gelli Lenor’ gan Einir Wyn Jones - un o blant Cwm Teigl: 

Pan baentio’r gwanwyn wyrdd yn nail y coed
A’r blodau’n garped lliwgar dan fy nhroed,
Pan brancio’r ŵyn ar hyd y twyni iach
Daw i mi lun o Dduw fel plentyn bach.

Pan daflo’r haul ei gyfoeth dros y tir
Yn fantell aur o erwau’r wybren glir;
Pan welaf lawnder haf yn llysiau’r ardd
Caf lun o Dduw fel llencyn ifanc, hardd.

Pan ddelo’r gwyll i ‘sbeilio ‘sblander pnawn,
A chnau y cyll yn eu cwpanau’n llawn,
Pan grino dail y deri dan fy nhroed
Fe fydd fy Nuw bryd hynny’n ganol oed.

Ond pan ddêl eira fel conffeti gwyn
I wledd briodas deg y ddôl a’r bryn,
A’r iâ i roddi bollt ar gân y dŵr,
Bydd Duw â’i farf yn llaes fel rhyw hen ŵr.         

Trefnais i gyfarfod â’m cyfaill Simon Chandler [Seimon ap Lewis] yn y fan ymgynnull yng nghefn y llwyfan cyn y Cadeirio.

Roedd y profiad o gael bod yn bresennol yn yr Orsedd i’r seremoni honno eleni’n un hynod o emosiynol pan gododd y bardd buddugol, Tudur Hallam, Foelgastell, Sir Gaerfyrddin ar ei draed. Awdl neu gasgliad o gerddi mewn cynghanedd gyflawn – ‘Dinas’ osodwyd yn destun. Yng ngheiriau Peredur Lynch, un o’r beirniaid, ‘fe ganodd gân o ddyfnderoedd isaf ei fod, a llunio awdl na ddymunasai erioed ei llunio’. Mae un arall o’r beirniaid, Llŷr Gwyn Lewis yn canmol y bardd ‘am ei ddewrder, ei onestrwydd, ei genadwri inni o le mor arswydus ac unig a fydd yn gysur calon i rai sydd yn mynd drwy brofiadau tebyg i’r eiddo ef ei hun.’

Dydd Sadwrn, 9 Awst:
Daeth naw o gorau meibion i’n diddanu ar y prynhawn Sadwrn olaf – ac yn eu plith, Côr y Brythoniaid dan arweinyddiaeth John Eifion. Er na ddaeth llwyddiant y tro yma, credaf iddyn nhw lwyddo i gyflwyno rhaglen amrywiol a heriol. 

I gloi gweithgarwch wythnos orlawn, pleser fu cael eistedd yn y Pafiliwn i fwynhau’r Epilog gyda John’s Boys a chantorion ifanc disglair eraill. 

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Cwmorthin yn Hollywood?

Wel, ddim yn union! Ond dwi mor falch fod y ffilm opera newydd gan OPRA Cymru wedi cael cyfle i ymddangos fel rhan o Ŵyl Ffilm Ryngwladol Caeredin ganol Awst. Efo pedwar o ddangosiadau dros dri diwrnod, roedd ‘na ddigon o sylw iddi hi, a digon o bobl wedi ei mwynhau’n fawr iawn. 

Ie wir, opera newydd sbon, wedi ei chreu gan Gareth Glyn o Sir Fôn, ac wedi ei hysbrydoli gan olygfeydd o’r nofel enwog Caradog Prichard, ‘Un Nos Ola Leuad’. 

Golygfa o'r ffilm yng Nghwmorthin

Roedd OPRA Cymru wedi cael cefnogaeth ariannol gan Gyngor y Celfyddydau Cymru i fynd ar daith efo’r opera, ond oherwydd Cofid-19, roedd yn rhaid i ni roi’r gorau i berfformio’n fyw, a cheisio gwneud ffilm yn ei lle. Efo cefnogaeth cwmni cynhyrchu Afanti Media, comisiynwyd y prosiect gan Channel 4 ac S4C, a’r cam cyntaf oedd sesiynau recordio yng Nghaerdydd efo cast anhygoel o dda a cherddorfa WNO (Opera Cenedlaethol Cymru) yn ystod haf 2021. Ond o fewn blwyddyn, roedd y camerâu’n rholio yn Dragon Studios tu allan i Gaerdydd.

Erbyn cychwyn mis Hydref 2022, roedden ni wedi cwblhau rhyw 90% o’r ffilmio, ond, am resymau technegol, roedd rhaid i ni gael bach o seibiant. Dyna pam wnaethon ni ail-gychwyn y llynedd yng Nghaerdydd i saethu’r golygfeydd dramatig iawn wrth yml ‘Llyn Du’: llyn sydd wedi cael ei greu’n arbennig mewn stiwdio… ond sy’n edrych yn anhygoel o realistig ar y sgrîn. 

Ond beth am Gwmorthin? Wel, roedden ni’n chwilio am le tebyg iawn i amgylchoedd Bethesda, ond hefyd rhywle fyddai’n gallu awgrymu lleoliad o ffantasi’r awdur gwreiddiol: math o leoliad mae o’n ddisgrifio yn wythfed bennod y nofel. Dyma lle mae ’na weledigaeth Beiblaidd o’r Person Hardd – yr awdur ei hun? – sy’n cael ei ysbrydoli i ysgrifennu’i nofel gan Frenhines yr Wyddfa. Ac yn ein dehongliad ni, dyma grud ei greadigrwydd; rhywle yn agos iawn ‘at ddrws y nefoedd’. Pa mor hyderus ro’n teimlo, felly, pan wnaethon nhw ddewis Cwmorthin fel lleoliad mwyaf addas i ffilmio hynny! Y lle sydd yn cynnwys holl hanes y chwareli, ond hefyd yn rhoi blas i’n dychymyg ni… o nefoedd eu hunain.

Mae’r ffilm yn cynnwys cymaint o elfennau sydd fel arfer ddim yn gysylltiedig ag opera o gwbl: y peth cyntaf, yn amlwg, ydy’r ffaith ei bod yn bodoli mewn du a gwyn, sydd yn adlewyrchu ffilmau’r 50au; ac oherwydd tirwedd sain mor realistig, mae’r cantorion yn ymddangos fel pobl go iawn; hefyd, mae’r actio’n anhygoel o gynnil, ac felly ‘dach chi’n anghofio ar ôl dipyn eu bod nhw’n canu, achos bod popeth mor naturiol. 

Rywsut, mae’r ffilm yn newid y ffordd dan ni’n meddwl am opera: ac mae cwmni OPRA Cymru’n falch iawn ein bod ni wedi chwarae rôl yn hynny. 

Roedd hi’n fraint a phleser troi fyny yng Nghaeredin ar gyfer premiere y byd efo cymaint o gast a chriw, ‘roedden nhw mor falch o’u rôl yn y prosiect: cantorion fel Leah-Marian Jones, Shân Cothi, Elin Pritchard, Huw Ynyr, Sion Goronwy, a Robyn Lyn; a’r cyfarwyddwr Chris Forster, y cynhyrchydd Kirsten Stoddart; cyfarwyddwr ffotograffiaeth Ben Chads, a dylunydd Stephen Graham.  

Bydd y ffilm yn cael ei dangos mewn sinemau yng Nghymru yng nghanol mis Tachwedd efo lansiad cydamserol ym Mangor a Chaerdydd… ac yn sicr yn CellB! 
Fydd Cwmorthin yn mynd i Hollywood, felly..? Wel, pwy a wyr?!
Patrick Young

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025