Rhod y Rhigymwr -Hen Ŷd y Wlad

Wrth geisio cael trefn ar fy llyfrgell, fe ddes i ar draws nifer o hen gyfrolau bach difyr. Un ohonyn nhw ydy ‘Hen Ŷd y Wlad’ gan John Lloyd Jones [Llyfrbryf Meirion], Blaenau Ffestiniog - ‘Casgliad o Bert-Ddywediadau a Digrifion Hen Drigolion’. 

Daeth ei draethawd yn fuddugol yn Eisteddfod Gŵyl Dewi Eglwys Saesneg Blaenau Ffestiniog. Argraffwyd gan J. D. Davies & Co. Swyddfa’r Rhedegydd ym 1911. Mae fy nghyfaill Steffan ab Owain wedi manylu ar hanes y Wasg yma’n ‘Stiniog mewn ysgrifau diddorol sawl blwyddyn yn ôl.

Ym mhennod ola’r gyfrol fechan 55 tudalen, fe gawn yr hyn a eilw’r awdur yn ‘ddifyrion barddonol’ - nifer o englynion gan mwyaf ynghyd ag ambell bennill a rhigwm gan feirdd a rhigymwyr lleol.

Ymddengys fod yr hen gymeriad o fardd, Morris Jones - Meurig Elen, Tanygrisiau [fu farw ym 1883] yn un tra sydyn ei ymatebion, a hynny ar gynghanedd. Roedd o a thri chyfaill yn dod i fyny o Danygrisiau un pnawn Sadwrn pan oedden nhw’n adeiladu’r farchnadfa. 

 

Gwnaeth un o’r cyfeillion sylw am y farchnadfa pan atebodd Meurig efo’r cwpled yma:

‘Marchnadfa rad frad i fro,

Neu i ddiawliaid gribddeilio’.

Gofynnodd Evan Davies, Tŷ Hen i Meurig pan oedd o’n rybela un tro:

‘Ai rybela wyt ti Meurig

I ennill dy fara a’th gig?’

“Ia”, meddai Meurig,

‘Diofid ydwyf Evan, - er bawlyd

    Rybela ym mhobman;

‘Wy’n lluchio bob yn llechan,

Rhai’n grych, rhai gwych a rhai gwan’.

Soniais am William Williams - Gwilym Ystradau [1813-61] rai blynyddoedd yn ôl yn y golofn. Dyma ddau englyn o’i waith yng nghyfrol y Llyfrbryf:

I’r Enllibiwr

Hyll leban yw’r enllibiwr - gwenwynig

   Ei anian a’i gyflwr;

Di-ras yw - yn drahaus ŵr,

Dwfn ei fost, a fyn fwstwr.

Cybydd

Y cybydd beunydd a boena - ei ben

   I hel byd ac elwa;

Ei dduw ef ydyw ei dda

A dim wedi’r byd yma.

Bardd arall o’r cyfnod yma oedd William Jones - Alwenydd - mab Evan a Jane Edwards, Tŷ’r Ynys, Llan Ffestiniog. Bu yntau farw ym 1883 yn Rhiwbryfdir. Mae ganddo ddau englyn i Wraig Lot - y cyfeirir ati yn Llyfr Genesis fel yr un a drowyd yn golofn o halen am iddi feiddio troi ei phen i edrych ar ddinistr Sodom a Gomora, er i Dduw rybuddio pawb rhag gwneud hynny:

Cofiwch Wraig Lot

Gwiriondeb peidio gwrando - rhybudd Iôr

   Er boddhad mawr iddo;

A dirwyn drwg drwy hen dro

Annoeth hynod wnaeth honno.

Ei chofio wneir tra chwyf nen - y miloedd

   Gymylau mewn wybren;

O! Mor chwith fu troi merch wen

Yn welw golofn halen.

Dyma englyn gan Lewis Edwards - Llewelyn Twrog [1832-61] i’r ‘tepot’. Rhaid cofio ein bod ni’n ôl yn y cyfnod pan ddodwyd y tegell ar y tân i ferwi dŵr - pan nad oedd sôn am y dyfeisiadau trydanol a ddefnyddir yn ein ceginau heddiw:

Tepot

Un i droi gwledd o’r dŵr glân - frwd depot!

   Hyfryd ‘dap’ y pentan;

Bochog ddarllawydd bychan

Yw’n trwytho te wrth y tân.

Bu Robert Jones [Robin Bryn Moel] yn ddirwestwr pybyr un tro. Ceisiodd un a alwai ei hun yn gyfaill iddo ei gael i newid ei feddwl, a mynd efo fo am beint i’r dafarn leol. Ond roedd Robin yn daer na thorrai ei ardystiad.  A dyma ei ateb efo’r englyn yma:

Ni cheisiaf fedd na’r gyfeddach - er blys

   I’th blesio di’r gelach,

Pe crefit lawer cryfach

Da’i sut ‘n y byd, satan bach.

Cynhwysir yr englyn Saesneg yma’n y bennod - englyn enwog Gwilym Deudraeth [1863-1940] - ‘bardd yr awen barod’. Dywed y Llyfrbryf i Gwilym adrodd yr englyn o’r maen llog tra’n traddodi anerchiad farddonol, pan udodd mul o gae cyfagos. O glywed hwnnw, torrodd y gynulleidfa oedd yn gwrando allan i chwerthin. Ar ôl iddyn nhw ddistewi, meddai’r cynganeddwr slic:

So well he sings his solo - in the field,

   With a full crescendo;

He does on end, as you know

A tender rallentando.

- - - - - -

Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025