Pobl y Cwm - y trigolion

Pennod olaf y gyfres.
Efo'r cyflwyniad gwreiddiol gan Vivian P Williams.

Daw atgofion y ddiweddar Ellen Williams i ben gydag ychydig o mwy o hanes y Cwm a fu mor annwyl yn ei llygaid. Cawn ganddi y tro hwn enwau'r rhai a drigai yng nghartrefi Cwm Cynfal yn y flwyddyn 1900, ac ym 1946. Fel gyda'i hysgrifau dros y misoedd blaenorol, ni wneir ymdrech gennym i newid ar arddull ei chyflwyniad mewn unrhyw fodd, rhag colli dim o'r naws gartrefol, wladaidd ynddynt. Pan yn cyfeirio at 'heddiw' yn yr ysgrifau, rhaid cofio iddynt gael eu cofnodi yn ystod y 1970au.     
- - - - - - - -
 

Rhaeadr y Cwm

Cwm Cynfal, cwm anwyl i mi, nis gwn a oes rhywun yn gwybod prun ta cwm sydd wedi gael ei enwi oddiwrth yr afon prun ta afon sydd wedi cael ei henwi oddiwrth y cwm.

Tarddle afon Cynfal yw y Mignint. Cychwyna o Gerigyreirch a daw Afon Gam yn gwmni iddi gyda'r enw Groesddwyafon, a daw Afonlas o gyfeiriad Graigwen iw huno yn afon Cynfal. Rhed drwy ganol plwyf Ffestiniog a phlwyf Maentwrog nes iddi uno yn y Ddwyryd. Weithiau rhed yn llithrig ac yn droellog, ac yn araf yn wyn risialaidd glan a chlir. Dro arall yn wyllt ac yn swnllyd gynddeiriog gan lluchio ei dyfroedd yn drochion coch ei glanau. Dyma adeg mae Rheadr y Cwm yn werth ei weld, ac amser y bydd y pysgodwyr wrth eu bodd.

Ochr dde [gogledd -gol.] i afon Cynfal, yr amaethwyr a chymdogion fel yr wyf fi yn eu cofio oedd yn byw ar ddechreu canrif 1900:

1. Ffarm y Cwm, Robert a Jane Humphreys.
2. Bontyrafongam, William Roberts a'i briod, dau fab a merch.
3. Foelgron, roedd dau dŷ yno heb fod yn mhell oddiwrth y Llyn. Yn 1 Foelgron roedd William a Dorothy Owen yn byw, a pump o blant, pedwar mab ac un ferch, Sarah Ann, mae hi yn byw yn y Blaenau heddyw, ac yn cofio ei hun yn mynd i Hafodfawrisa a chael te yno, a mynd hefo Jane Owens, merch Hafodfawrisa i lanhau yr Hen Babell.
4. Rhif 2 Foelgron, Owen ac Ann Davies, mab a pedair o ferched, Mae un or merched yn byw heddyw yn Llety Gwylym.
5. Hafod Offeiriaid, Robert ac Ellen Evans, dau fab a dwy ferch.
6. Soflmynydd, Thomas a Cathrine Jones, a merch a dau fab mabwysiedig.
7. Bryn Llech, Edward a Jane Jones a pump o feibion a phedair merch.
8. Bryncyfergid, Humphrey a Kate Evans, dau fab ac un ferch.
9. Bronerw, Robert ac Elizabeth Jones, dau fab.
10. Bron Goronwy, Dafydd ac Ann Price, tri mab a pum o ferched.
11. Tyddyngwynbach, Harry a Mary Williams a dau fab. Bu iddynt hwy fel teulu ymfudo i Australia yn 1906.
12. Tyddyngwynmawr, Owen a Sarah Williams a dau fab.
13. Bontnewydd, Price a Chathrin Jones, pedwar mab ac un ferch.
14. Cefnpanwl, Ann Richards, gwraig weddw, tri mab.
15.Bodloesygad, Barbra Roberts, gwraig weddw, un mab a merch ac wyr.
16. Tycoch, John a Margiad Morris, dau fab a dwy ferch.
17. Pantglas, Pierce a Harriet Williams, un mab dwy ferch.
18.Wenallt, Harry Parry ai briod, tair o ferched.
19.Tynffridd, Meredydd a Mary Parry, un ferch fabwysedig.
20. Tynffridd bach, John a Alice Jones.

Ochr chwith [ochr ddeheuol -gol.] i afon Cynfal, 1900:
 
1. Tyddyn bach, Jane Jones, gwraig weddw, dau fab a merch.
2.Hafodfawrucha, Thomas Weaver ai briod, a thair o ferched, Saeson. Goruchwyliwr coedwigoedd oedd T.H.Weaver., Yn Hafodfawrucha y dechreuwyd planu'r coed yn Cwm Cynfal, ryw dro tua dechreu y ganrif 1900.
3. Hafodfawrisa, William a Ellen Owen, tri mab a dwy ferch.
4. Cochgwan, Robert a Martha Jones, tri mab a dwy ferch.
5. Brynsaeth, Thomas a Betsan Williams ac un mab, mae o yn byw yn Clogwynbrith heddyw.
6. Llechgoronwy, yn feudy ar y pryd, yn perthyn i ffarm Tynfedwen.
7. Tynfedwen, Richard a Sarah Williams a saith o feibion a dwy ferch.
8. Cae Iago, Cathrine Owen, gwraig weddw, dau fab a merch ac wyr.
9. Brynmelyn,  Evan a Gwen Roberts, tri mab a dwy ferch a wyres.
10 Brynrodyn,  Evan a Sarah Jones, teulu newydd ddod yno o Patagonia.
11. Garth, Dafydd Jones, gwr gweddw, un mab a dwy ferch.
12. Cynfal Fawr, Pierce a Chathrin Jones, un mab a pedair merch, mae un ferch, Gwen yn byw yn Ne Affrica heddyw.
    -----------------------------------------

Amaethwyr a chymdogion Cwm Cynfal yn 1946. [Gogledd]:

1. Ffarm y Cwm, Gruffydd a Ellen Davies, un mab.
2. Bontyrafongam, Nid wyf yn gwybod pwy oedd yno ar y pryd, gan fod dau neu dri o deuluoedd wedi bod yn byw yno yn y cyfamser.
3. Foelgron, Y ddau dy wedi mynd yn fyrddin.
4.
5. Hafodoffeiriaid, neb yn byw yno.
6. Soflmynydd, Thomas Lewis, hen lanc yn byw ei hun.
7. Brynllech, John a Gwennie Roberts, un ferch.
8. Bryncyfergid, Evan Evans, gwr gweddw, dau fab a thair merch.
9. Bron Erw,  Robert John a Elizabeth E.Jones, dwy ferch a mab.
10. Bron Goronwy, Rolant a Jennie James.
11.Tyddyn Gwynbach, Ar yr 11fed o Tachwedd 1946, ymfudodd John a Gwennie Roberts yno ac un ferch.
12.Tyddyn Gwynmawr, Thomas a Sarah Smart, un ferch, un mab.
13. Bontnewydd, Huw a Jane Roberts, un mab.
14. Cefnpanwl, John a Laura Morris, dwy ferch a mab a dwy wyres.
15. Bodloesygad, Robert a Ann Jones, tair o ferched ac un mab.
16. Pant Glas, Saeson.
17. Ty Coch, Robert a Lina Williams ac un mab.
18. Ffarm Tynffridd, Gwynedd a Gwyneth Lloyd.
19. Tynffridd, Elizabeth Jones, gwraig weddw.
20. Wenallt, Huw John a Megan Ephraim ac un ferch fach.

[Ochr ddeheuol, 1946]:

1.Tyddyn bach, Jeffrey.
2. Hafodfawrucha, Sam a Maggie Williams, dau fab a merch.
3, Hafodfawrisa, Harry a Sarah Jones, dwy ferch a mab.
4. Cochgwan, yn wag.
5. Brynsaeth, Daniel a Ann J.Davies, pump o ferched a dau fab.
6. Llechgoronwy, Fred Williams a'i briod, un ferch.
7. Tyn y Fedwen, Ellis a Winnie Thomas, dwy ferch a mab.
8. Cae Iago, Gwen Roberts, gwraig weddw, dwy ferch a pump mab.
9, Bryn Melyn , Edward a Lowie Roberts, tair merch a dau fab.
10. Bryn Rodyn, Robert a Gladys Jones, dwy ferch.
11. Garth, Petr a Annie Jones.
12. Cynfalfawr, Pierce a Mary E. Jones, dwy ferch a mab.
------------------------------------

Ysgrifenwyd yr atgofion yn wreiddiol ym 1978; a bu'r gyfres yn rhedeg yn Llafar Bro yn ystod 1999 a 2000.
Dilynwch y gyfres gyfa' efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.