Pobl y Cwm- gwaith a gwewyr

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.    
Rhan 6 o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.

Y chwareli oedd prif ddiwydiant y cyfnod hwnw. Dechreu yn fore ar ei gwaith tan yn hwyr y nos. Doedd dim llawer o wyliau yr adeg hono, ond dydd Sadwrn pen mis. Byddai y rhan fwyaf o honynt ddim yn gweld goleu dydd am agos i saith mis mewn blwyddyn, y rhai hyny oedd yn gweithio yn bell tan y ddaear. Gwaith caled i chwarelwyr yw troi y graig yn fara i gynnal eu teuluoedd.

Roedd trên pwrpasol i'r gweithwyr  o Trawsfynydd i'r Blaenau, trên gweithiwrs oedd ei henw. Byddai pob un dyn yn ei le yn yr un carage bob amser. Dyna olygfa na wnaf fi ei anghofio, gweld y dynion yn dod oi gwaith fin nos yn dyrfa a'i gwynebau a'i dillad yn llwyd wyn o laid y gareg. Yn eu hesgidiau hoelion trymion yn clecian ar y ffordd fel swn taranau. Byddai torf yn cyrhaedd o giat y stesion i cornol Engedi, bob un yn dri a pedwar rheng. Byddai gwahanu yn fan hono am Belleview a Highgate a'r gweddill yn cyrchu i bob ran o'r Llan. Roedd rhan fawr o'r dyrfa wedi mynd am Pant Llwyd a Chwm Cynfal. Gweithwyr y chwareli oeddynt hwythau bron i gid. Dynion y chwareli welid ar y ffordd tua pump or gloch y dydd yr adeg hono yn sgwrsio yn braf am helyntion y dydd, nid ceir fel sydd heddyw yn gwibio heibio dyn fel mellden.

Byddai damweiniau yn digwydd yn fynych yn y chwareli y pryd hyny, a doedd fawr iawn o gyfleusderau at wella i'r bobl. Os oedd rhaid cael llawfeddygyniaeth, roedd yn rhaid hefyd i'r arian fod ar law yn barod cyn y gwnai y meddyg ddechreu ar y gwaith, a chofio y cyfnod, yn mhob gwaeledd roedd yn rhaid i laweroedd o deuluoedd ddioddef y canlyniadau am fod yr arian yn brin.

Ychydig iawn o bobl cyffredin fydda yn mynd at y meddyg. Os na fyddai rhyw salwch neillduol o fawr arno. Byddai pawb yn gofalu fod pethau at wella wrth law yn y ty ganddynt. Os byddai anwyd ar rhywun Tinti-Riwbob a Baragoric fyddai ffisig. Os byddai caethder yn y frest rhoi gwlanen coch a camphor arni. Os dolur gwddw, rhoi sligen o gig moch gwyn yn draed yr hosan fyddai chwi yn ei wisgo y diwrnod hwnw, a'i lapio fo am y gwddf a rhoi safty pin iw ddal yn saff. Os byddai ddim archwaeth bwyd arnoch, rhaid cymeryd llwyaid fawr o Wermod lwyd y peth cynta yn y bore.

Os yn ddi-fywyd ac yn isel ysbryd, cymeryd tri dropyn o Asipheta bob bore, wedi ei roi ar lwmp o siwgr gwyn. At boen cefn, gwasgu gwlan o ddwr camimel berwedig a'i lapio am y cefn. Os oedd cur pen arnoch roedd hyn yn arwydd nad oedd y bowels ddim yn dda, dose o Natur Herbs. Os byddai gofid fel cryd cymalau ar ryw ran or corff, wel dyna fo, rhwbio hefo Oil Morris Evans nes byddech chwi yn cynhesu a'r boen yn diflanu yn llwyr. Ond cofiwch roedd o yn drewi.

Dechreu y gaua cymeryd llond llwy o triogl  a brwmstan wedi ei cymysgu i gadw gwaed yn lân rhag cael plorod. Byddai gan fy nhad eli llosg wedi ei wneyd cartre, ac un i tynu cyrn oddiar draed ac i wella llosg eira. Rhaid oedd cael rywbeth i stopio ddanodd, clap bach o soda yn y dant, neu halen, neu ddwr oer. Doedd fawr o ddeintyddion ar gael yr adeg hono. Os yn pesychu yn galed rhaid oedd cymeryd llefrith poeth gyda mwstard, neu fenyn ynddo.

Doctor Roberts rwyf fi yn ei gofio cynta. Un o deulu Dr Roberts Isallt, sydd a'i hanes yn hyddysg trwy'r wlad. Y clefydau oedd yn brawychu y trigolion y pryd hyny oedd Diptheria, Ticáu, Clefyd Ysgyfaint, Frech Goch a Clwy Coch a Frech Wen. Bu Dr R.Lloyd, un o fechgyn Ffestiniog yn feddyg yn y Llan am gyfnod. Daeth Dr D.M.Evans ar ol hyny, am gyfnod o ryw bymtheg mlynedd ar hugain.
--------------------------

Gallwch ddilyn y gyfres gyfa' trwy glicio ar y ddolen 'Pobl y Cwm' isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.