Atgofion Gosodwr

Dafydd Roberts sy'n adrodd ei hanes yn nyddiau cynnar Llafar Bro.

Anodd credu bod 40 mlynedd wedi mynd heibio ers ymddangosiad cyntaf 'Llafar Bro' yn Hydref 1975.  Roedd dalgylch 'Stiniog yn un o'r ardaloedd cyntaf yng Nghymru i fentro cynhoeddi papur bro misol yn y Gymraeg.  Papur yn llawn hanesion lleol, atgofion y darllenwyr a barn am wahanol bynciau llosg y dydd -  ac felly y mae hyd heddiw.

Ychydig flynyddoedd yn ôl bu Iolo Williams a Shân Cothi yn recordio rhaglenni o'r enw Bro.  Wrth wylio'r rhaglen o ardal Caernarfon, a gweld grŵp mawr o wirfoddolwyr wrthi'n 'gosod' eu papur hwy daeth llu o atgofion melys yn ôl am y cyfnod y bûm innau'n 'gosod' Llafar Bro yn fisol rhwng 1979 a 1984.

Dechreuai'r gwaith fel arfer ar nos Wener gydag ymweliad gan y golygydd ar y pryd – y Parch Emlyn Williams neu Bryn Jones – gyda'r deunydd ar gyfer y rhifyn cyfredol.  Roedd gan Emlyn Williams bob amser dair amlen A4.

Cynnwys y gyntaf oedd y dudalen flaen a'r darnau pwysicaf – rhaid oedd sicrhau eu bod hwy yn y papur yn ddi-feth; yn yr ail roedd darnau y colofnau misol a'r lluniau i gyd-fynd oedd yn llenwi crynswth y rhifyn; a'r drydedd yn llawn pytiau wrth gefn pe tae angen rhagor i lenwi'r rhifyn dan sylw. Roedd cyfrifoldeb edrychiad y papur wedyn yn syrthio i ddwylo'r gosodwr.  Byddai'r golygydd yn gweld y rhifyn gorffenedig am y tro cyntaf ar noson y plygu yn Siambr y Cyngor.  Dipyn o gyfrifoldeb felly!

Y dasg gyntaf oedd mesur canol chwe darn o gerdyn gwyn 30 modfedd wrth 21 modfedd.  Yna mesur tair colofn 4 modfedd o led o bopty'r canol.  Marcio wedyn, yn ysgafn â phensil y colofnau i gyd.  Yr ail dasg oedd torri'r tudalennau teip yn golofnau.  Y teipyddesau'r adeg honno oedd Laura Price a Heddus Williams.  Ond cyn eu gludo rhaid oedd gwneud penawdau gyda 'Letraset' - tudalennau plastig maint A4 gyda llythrennau'r wyddor mewn amrywiol faint a theip, yn ogystal â rhifau a phatrymau.

Llun o Gronfa Comin Wikimedia

I greu pennawd rhaid oedd gosod y dudalen letraset ar gerdyn gwyn annibynnol, rhwbio'r llythyren angenrheidiol yn galed â phensil er mwyn ei throsglwyddo ar y cerdyn. Roedd rhai penawdau angen bod yn fwy na'i gilydd, ac felly'n cymryd rhagor o amser.

Penderfynu wedyn ar ba dudalen roedd newyddion y gwahanol ardaloedd yn mynd cyn eu gludo'n ofalus ar dop y colofnau penodedig gyda Cow Gum - glud arbennig ar gyfer gosod penawdau papur newydd.  Yna'n ôl i'r dudalen flaen a gosod pennawd arbennig Llafar Bro gyda'r un glud.  Defnyddid y Pritt Stick  bondigrybwyll i ludio'r holl golofnau a deipiwyd, megis newyddion yr ardaloedd, chwaraeon, Sgotwrs 'Stiniog, erthyglau, ac yn y blaen.  Roedd hysbysebion yn cael dos o'r Cow Gum.

Y lluniau oedd y dasg nesaf – penderfynu faint o le i'w roi iddynt.  I wneud hynny rhaid oedd gweld faint o ofod oedd rhwng y colofnau.  Weithiau gellid chwyddo llun, neu os yn rhy fawr, ei leihau trwy osod papur du o'r maint cywir ar y cerdyn gwyn.  Rhaid oedd rhifo'r darn du a rhoi'r un rhif ar gefn y llun oedd i gyd-fynd ag ef.

Y dasg olaf oedd rhifo'r tudalennau â'r letraset.  Roedd y cyfan i'w gwblhau cyn noswylio ar y Sul. Bore Llun aed a'r cardiau gwyn gorffenedig i'r wasg ym Mhenygroes i'w hargraffu.  Ymhen yr wythnos, ar noson y plygu, dychwelid y cardiau gwyn a'r lluniau gyda rhifyn y mis i Siambr y Cyngor tref. Roedd un dasg fach ar ôl.

Rhaid oedd tynnu'n ofalus y penawdau a ludiwyd â'r Cow Gum oddi ar y tudalennau a'u cadw tan y rhifyn nesaf.  “Arf” da oedd yr hen Cow Gum! A dyna ni.  Ddeugain mlynedd yn ôl dyna'n fras waith misol gosodwr Llafar Bro. 


---------------------- 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn penblwydd Llafar Bro yn 40 oed, Hydref 2015.
Dafydd oedd yn gyfrifol am ddylunio 'bathodyn' cyntaf Llafar Bro. Gweler y dudalen 'Cefndir' am fwy o'r hanes.