Pobl y Cwm- dechrau'r ysgol

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.  
Rhan 2 o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.

Wedi i mi gyrhaedd fy mump oed roedd rhaid cychwyn i'r Llan am yr ysgol, rhyw ddwy filltir o ffordd i gerdded, doedd dim son am bus na motocar yr adeg hono. Roedd pedwar o honom yn mynd o'r un ty. Llond tin o fara llaeth a bag o frechdanau at ginio.

Un diwrnod, a Dei a John wedi cychwyn am yr ysgol o flaen fy chwaer a finau. Mae'n siwr fod awydd bwyd wedi dod at yr hogia, a dyma eistedd i lawr ar ben rhiw Tŷ Coch i gael tamad o'r bara llaeth. Roedd dau neu dri o fechgyn y Cwm wedi dod atynt ar ei ffordd i'r ysgol, ac roedd yn rhaid i bob un cael tamad o'r bara llaeth. Darfyddodd y bara llaeth yn gynt nac yr oeddynt wedi meddwl, a dyna Dei yn dweyd mewn braw, "Dyna ni wedi byta bara llaeth i gid, heb gofio am Annie a Nell". Ond ta waeth am hyny, ddaru ni ddim llwgu, er i ni fod heb fara llaeth y diwrnod hwnw.

Miss Edwards oedd y Brifathrawes yn yr ysgol fach y pryd hyny, a Miss Jones yn Isathrawes, y ddwy yn dod o'r Blaenau. Mae rhai o'r teuluoedd yno heddyw. Ni fum i yn hir iawn yn class y Babanod. Rwyn cofio cael fy symud i secon class, cael llechan las a ffram bren iddi, a pensil gareg i ysgrifenu arni. Fy enw yn gynta peth, ci, cath, iar, afal, oran, cnau. Roedd eu lluniau ar y board du yn blaen mewn chalk gwyn.

Dysgu gwnio wedyn, pisin bach o calico, wedi troi hem yn barod, a smotyn glas a smotyn coch arno, in dysgu i wneyd y pwyth yn union ac yn un faint. Roedd yn yr ysgol fach y pryd hyny Cardicul bach tlysion a del ac ar yr un ochr ir cardyn roedd y geiriau "Never Absent Never Late" iw enill i bob un or plant a wnai gadw wythnos gyfan heb colli na bod yn hwyr 'run waith. Mi fyddwn i yn gweld hi'n braf ar y plant fydda enill y garden, a finau mor anlwcus byth yn cael yr un. Mi wn i y byddwn yn colli gryn dipyn o fy ysgol. "Dim yn gry" medda nhw.

Yr adeg hono roedd dyn yn dod o cwmpas y tai i ddweyd y drefn os byddai plant yn colli ysgol. Cof da genyf am Mr Evans y Schoolboard. Mi fydda gen i ei ofn. Hen creadur tal tenau yn gwisgo Het Sgwar bob amser ac ambarelo mawr gry yn ei law. Yr ydwyf fel taswn i yn ei glywed o y funud yma:
 
       "Wel Ellen Price be ydi mater heddyw heb fod yn yr ysgol?"

Mi fyddwn yn teimlo yn euog ac yn swil, ond chwarae teg iddo, mi fydda yn gwenu bob amser.

Byddem yn cael dima bob un, unwaith yr wythnos, meddwl pa le i'w gwario oedd y peth nesa. I siop Francis Evans, cael llond bag bach o dda-da bob lliw a llun. Tro arall i siop Hugh Jones Manod i nol gwerth dima o buscuit ar siap ABC. I siop D.Roberts i nol taffi cartre, wedi Mrs Roberts ei wneud, a'i roi ar blat tin mawr ar y cownter, a morthwl bach del ganddi yn ei dorri, ac os digwydd iddo dorri yn fân cawsem gegiad o hono ganddi, a dyna falch fyddwn i. Y tro arall i siop Mary Roberts i nol sodo cake, dima am un pisin o'r sodo cake, a hono yn un dda. Fel byddai Glangaua yn agosau byddai Mrs Roberts, Siop Baker yn gwneyd Indian Rock, a byddem bob amser yn gofalu mynd i'r siop hefo dima i nol Indian Rock William Griffith, y goreu yn y wlad.

Os byddai genyf eisiau copi i ysgrifenu a pencil, wel i siop David Roberts, Bwcs. Byddai ganddo fo bob math o bapurau a llyfrau a pensils ar draws ei gilydd ar y cownter. Byddwn hefyd yn galw heibio siop Sadler W.Williams Tyddyn G.Mawr, a byddwn yn cael mincgegyn gwyn fel swllt ganddo yn aml.

O tipyn i beth cefais fy symud i Standard one. Miss M.A.Hughes oedd yr athrawes, a chael dechrau ysgrifenu hefo penholder a ink ar copy top line. Roedd yn y class ar y pryd ryw ugain o blant, rwyf yn ei cofio yn dda, a gallaf ei henwi i gid bron. Bum gyda Miss Hughes am gyfnod o dri class.

Defnyddir y llun uchod fel enghraifft yn unig, i ddarlunio'r cyfnod; nid Ysgol y Llan ydyw. Diolch i VPW am ei ddarparu.  (Ysgol Annarparedig Penmachno, tua 1905)
------------------

Gallwch ddilyn y gyfres gyfa' trwy glicio ar y ddolen 'Pobl y Cwm' isod.