Stolpia -Hen Bapurau Newydd

Erthygl o gyfres Steffan ab Owain, y tro hwn yn edrych ar rai o bapurau newydd eraill y fro.Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn 250, Mawrth 1998.
 
Hen bapurau newydd ‘Stiniog.
Dyma ‘Llafar Bro’ wedi cyrraedd Rhifyn 250, ynte? Llongyfarchiadau iddo .... a bydded i lawer iawn o rifynnau ohono ymddangos eto. Rwan, dyliwn ni sydd o gylch yr hanner cant oed yma a throsodd gadw mewn cof nad yw’n pobl ifanc yn cofio papur wythnosol diwethaf ‘Stiniog heb son am y rhai a ddiflannodd gyda’r deinosoriaid. Felly, rhoddaf ychydig o hanes yr hen newyddiaduron wythnosol a ymddnagosodd o weisg ein tref i chi isod.

W. Lloyd Roberts, cyd sylfaenydd Y Rhedegydd

Dechreuaf gyda’r un cyntaf ... ac yn wir, yr un a barhaodd hiraf.

Yn ddiau, y mae’r mwyafrif ohonoch wedi clywed amdano – os nad ydych wedi gweld copi ohono ... ie, ‘Y Rhedegydd’.

Daeth y papur Cymraeg a Radicalaidd hwn allan gyntaf yn 1878 a bu’n rhedeg am lawer blwyddyn, ac hyd at y flwyddyn 1951.

Darllener Rhamant Bro, 1992 os am fwy o’i hanes.

Y newyddiadur nesaf i’w ddilyn oedd ‘Y Gwir’ yn 1889, ac yna yn 1891 daeth ‘Y Chwarelwr’ allan o wasg Humphrey Evans. Taid y brodyr Evans, Gwasg y Faner oedd y gŵr hwn. Ni pharhaodd y ddau yma ddim mwy na rhyw flwyddyn neu ddwy, fodd bynnag.

Erbyn diwedd y ganrif, sef yn 1899 daeth newyddiadur arall allan o wasg Thomas Williams. Enw hwn oedd ‘Y Glorian’, ac o beth gasglais, bu yn cylchredeg hyd at tua 1916. Gwelodd degawd cyntaf yr ugeinfed ganrif cymaint a phedwar papur newydd wythnosol yn ymddangos o weisg ‘Stinog ... h.y. ar wahan i’r Rhedegydd a’r Glorian, cofiwch.

Yn y flwyddyn 1903 daeth Lewis Davies a phapur o’r enw ‘Y Gloch’ allan o’i wasg yn y ‘Co-operative Buildings’, lle bu’r Clwb Sboncen rai blynyddoedd yn ôl. Yna, yn 1906 daeth Thomas Williams ac ail bapur allan o’i wasg brysur sef ‘Yr Arweinydd’.

Cofier, roedd y gweisg hyn yn argraffu llyfrau, pamffledi, rhaglenni a thocynnau, a.y.b. yn ogystal.

Gwelodd y flwyddyn 1908 bapur newydd o’r enw ‘Yr Aelwyd’ yn cystadlu yn galed yn erbyn y pedwar arall. Hyd yn oed gyda phoblogaeth o ddeng mil o bobl methaf a deall sut yr oedd Lewis Davies yn disgwyl i hwn werthu digon i gadw’i ben uwchben y dŵr ... oherwydd o beth welwn i, nid oedd ddim gwahanol i’r un o’r lleill!

Pa fodd bynnag, erbyn diwedd y ddegawd cyntaf, sef oddeutu 1910 ymddangosodd ‘Y Gwyliedydd Newydd’, eto o wasg Lewis Davies, Credaf i’r Aelwyd a’r Arweinydd barhau tan tua 1915/1916, ond bu i’r Gloch ddarfod ychydig flynyddoedd cyn hynny. Serch hynny, ail-ymddangosodd Y Gloch ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, oddeutu 1922, mi gredaf, a pharhaodd tan tua 1936.

Fel y gwelwch, byrhoedlog oedd hanes amryw o’r papurau newydd yma, ac yn sicr, nid oedd galw am gymaint a saith o newyddiaduron ar y tro ym Mlaenau Ffestiniog a’r cyffiniau. Byddai dau bapur gyda gwahanol safbwyntiau ac agweddau gwleidyddol wedi bod yn ddigon derbyniol, feddyliwn i ... ond wedyn, nid felly y bu pethau, a phwy ydwyf i, i newid hanes, ynte?

-------------------------


Gallwch ddilyn cyfres Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.