Coed pinwydd yn ymledu dros y Manod

Diolch yn fawr i DR am dynnu’n sylw ni at y broblem yma yn y golofn Manion o’r Manod. 

Mae Cymdeithas Eryri wedi dod yn ymwybodol o’r broblem hon yn y blynyddoedd diwethaf. Yn araf deg, mae coed bytholwyrdd newydd tywyll yn lledaenu. Mae’n bosibl y byddan nhw, yn y pen draw, yn gorchuddio arwynebedd mawr o ucheldir Eryri. Mae’r rhan fwyaf ohonyn nhw’n goed sbriws Sitka, ond mae yn binwydd camfrig a chedrwydd coch y gorllewin hefyd. Rhai o’r ardaloedd sydd wedi cael ei heffeithio waethaf yw’r tir uchel uwchben dyffryn Lledr a Mynydd Mawr. 

Nid yw’r rhain wedi cael eu plannu’n fwriadol, wrth gwrs. Maen nhw’n tyfu o hadau coed conwydd sydd wedi cael eu chwythu gan y pedwar gwynt o goed aeddfed o fewn planigfeydd presennol. Er mwyn mynd i’r afael â’r broblem, mae Cymdeithas Eryri wedi dechrau trefnu dyddiau gwaith lle mae gwirfoddolwyr yn mynd allan efo llifiau llaw i reoli’r coed hyn, cyn iddyn nhw dyfu ac ymledu ymhellach. Rydan ni wedi trefnu dyddiau fel hyn ger Penmachno ac ar y Berwyn yn barod*.  

Dim ond yn reit diweddar nes i weld y golofn yma a dwi wrthi’n trio darganfod pwy sy’n ffermio’r tir yma ar ochr y Manod Bach. Ydych chi’n gwybod? Os felly, tybed a fyddech cystal â chysylltu ar fi ar 07539 322678 neu director@snowdonia-society.org.uk - mi fyddai Cymdeithas Eryri yn hapus i drefnu diwrnod neu ddyddiau gwaith i reoli’r coed hyn. 

Ydych chi wedi ystyried cymryd rhan mewn diwrnod gwirfoddoli Cymdeithas Eryri? 

Yn ogystal â rheoli coed conwydd ymledol, fyddwn ni’n hel sbwriel o lwybrau cerdded ar ochr Yr Wyddfa a Chadair Idris, yn rheoli jac y neidiwr ymledol, yn torri eithin sydd wedi tyfu o gwmpas henebion o’r oes efydd ac yn plannu coed brodorol. Mae’n ymarfer corff da, mae’n lot o hwyl ac mae o am ddim! Os hoffech chi gymryd rhan, ewch at ein gwefan ni sef: www.snowdonia-society.org.uk/cy/gwirfoddolwch

Rory Francis
- - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025

- - - - - - 

 * Mae swyddogion y Gymdeithas wedi cydweithio efo Cyfoeth Naturiol Cymru fwy nag unwaith yn nalgylch Llafar Bro hefyd, gan ddod a llond bws mini o wirfoddolwyr i Gwm Greigddu ar gyrion y Rhinogydd. Gwaith gwerthfawr iawn i glirio coed conwydd rhag lledu i Warchodfa Natur Genedlaethol y Rhinog (Gol.)

 

Crwydro- Taith Lobsgows

Erthygl yn ein cyfres CRWYDRO, gan Iona Price

Pleser pur ydi dangos rhyfeddodau ardal ‘Stiniog i fobl sydd ddim yn gyfarwydd  gyda’r fro – a dyna beth wnes i gyda Cymdeithas Edward Llwyd ar Ionawr y 4ydd. 

Maes parcio Antur Stiniog oedd y man cychwyn.  Rhaid oedd cyfarch pawb trwy ddyfynnu Gwyn Thomas ‘Breichled o dref ar asgwrn y graig’. Byddai enwau’r mannau ar ein taith lawr i'r dref-Talwaenydd, Rhiwbryfdir, Glanypwll yn cyfleu gwlybaniaeth gweddill y tirwedd. O’n cwpas gwelem ddyfeisgarwch ein cyndeidiau yn rheoli’r gwlybaniaeth hwn. Ar yr un llaw,  ar gyfer anghenion   peiriannyddol y diwydiant llechi,  ac ar y  llaw arall trwy sychu’r tir i greu rhannau o’r dref.

I ddeall ein treftadaeth o drawsnewid tirwedd amaethyddol i dirwedd diwydiannol rhaid oedd gofyn i bawb ddychmygu’r tirlun cyn i John Whitehead Greaves lesio’r tir yn 1846. Dyma ni’n ôl yn Lechwedd ar y Cyd, hen dir comin gyda’i hawliau pori ac ambell grugiar. Anghofiwch unrhyw ffordd- does dim i'w nodi ond dau adeilad - Corlan a Thŷ Unnos.

Plas Waenydd sydd ar safle’r gorlan heddiw- corlan a addaswyd yn Dŷ Crwn i gartrefu’r teulu Greaves cyn iddynt adeiladu’r plas. Ymlaen â ni at y Tŷ Unnos. Dyma loches  JWGreaves am 3 blynedd tra bu’n ffrwydro tyllau yma ac acw cyn darganfod y wythien lechi a fyddai’n trawsnewid y tirwedd am byth. Heddiw mae’r tŷ unnos yng nghanol miri’r holl ymwelwyr, ond pan adeiladwyd, roedd o’n hollol anghysbell. Pwy fyddai wedi sylwi os gymerodd hi fwy nag un noson i gasglu cerrig y mynydd (winc,winc)?  Gan iddo gael ei eni a marw yn y tŷ hwn, cawsom hefyd stori David Francis, Y Telynor Dall a gafodd ei anafu yn y swyddfa gyflogau gerllaw.

Roedd Meg Thorman yn aros amdanom yn llannerch y Dref Werdd.  Yno cawsom gyflwyniad eithriadol o ddiddorol. Cawsom edmygu'r holl waith adfywio i alluogi bywyd gwyllt i ffynnu lle bu dim heblaw rhododendron a mieri. Rhaid oedd gwneud addewid i ddod a’r criw yn ôl yma cyn dod a chrwydro o amgylch y safle i ben. Cysylltwch gyda’r Dref Werdd i chwithau gael crwydro’r safle a chael hafan yn y cwt bendigedig.

Wrth ymlwybro’r Llwybr Llesiant newydd, cyrrhaeddasom Bant yr Afon. Roeddem wedi rhyw ddilyn Afon Barlwyd o’r rheadr gudd, heibio llanerch y Dref Werdd at y gwaith hydro arleosol sydd yn parhau i reoli llif y dŵr i greu ynni. Yma hefyd  rhaid oedd dychmygu y tirlun a fu ar lannau Barlwyd– yn cynnwys mynachlog, cartrefi cynnar y chwarelwyr a steshion Dinas, y gyntaf yn y dref -wedi’u claddu  heddiw dan y domen lechi 

A dyma ni erbyn hyn wedi cyrraedd y gwlybdiroedd wed’u sychu -Cwm y Pryfaid- mae’r cliw yn yr enw. Wrth  gyffordd yr A470 yn Rhiw newidwyd y pwyslais i ddiwylliant ein bro trwy dynnu sylw at safle Llys y Delyn, y cwt bychan lle bu David Francis yn hyfforddi telynorion (‘Neuadd fawr rhwng cyfyng furiau’ chwedl Waldo.) Cyfeirio’n fras at Gapel Salem, Côr y Moelwyn ac Ysbyty Louisa Oakley, cyn brysio i gyfarfod Dafydd Roberts ger Capel Rhiw. Diolch iddo am ei gyflwyniad ar waith David Nash. Braint yw gwrando ar rhywun sydd wedi bod mor allweddol o ran cartrefu y gwaith celf byd enwog. Nid oedd yn ymarferol rhoi sylw i waith Clare Langdown yng Nghapel Rhiw. Mae’n  bechod bod yr unig ddarn o’i gwaith a gomisiynwyd I'w arddangos yn lleol wedi’i symud o’r golwg.

Erbyn inni ymlwybro i ganol y dref trwy’r steshion a mynd heibio gwaith celf Howard Bowcott a Lleucu Gwenllian yn Sgwar Diffwys, roedd hi’n amser lobsgows yng Nghaffi’r Gorlan. Heb son am y lobsgows a’r cacennau blasus, rhoddodd croeso Eleri a Gwen wên ar wyneb pawb. Wedi’r ymdrech i gorlannu’r criw o le i le, roeddem wedi cychwyn a gorffen mewn Corlan.

Y trysor olaf cyn troi am adra oedd y diweddaraf -murlun godidog Sam Buckley a Kaz Bentham (llun uchod), ac arno [fersiwn o] eiriau Gwyn Thomas a ddyfynwyd ar gychwyn y daith. Roeddwn mor falch o rannu trysorau ein bro, ond y balchder pennaf oedd yn ein cymwynaswyr lleol a fu mor barod i gyfrannu a gwneud hon yn daith gofiadwy. Melys moes mwy. Mae’r criw isho dod nôl. Da di byw mewn lle diddorol.

- - - - - - - - -
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Cyfnod cyffrous i’r Wynnes

Os wnaethoch chi ddigwydd gyrru ar hyd Heol Manod ar fore Sadwrn yn ddiweddar, efallai eich bod wedi gweld rhai o drigolion y pentref yn gwisgo festiau hi-vis, bagiau coch a ffyn codi sbwriel yn bob llaw.
Ar Chwefror 1af, unodd cymuned y Manod ar gyfer digwyddiad codi sbwriel a chodi calon, ond beth ysbrydolodd y bore?

Fel yr ydym eisoes wedi rhannu gyda chi ddarllenwyr Llafar Bro, ein nod yw prynu y Wynnes Arms, a’i hagor fel tafarn gymunedol, gan ddilyn arloesedd mentrau fel y Pengwern, Y Plu a’r Heliwr, a llawer mwy sy’n cymunedoli eu tafarndai i fod yn hybiau cymdeithasol a diwylliannol i’n pentrefi yng Nghymru.

Rydym yn falch iawn o gyhoeddi ein bod wedi llwyddo i ennill grant Grymuso Gwynedd! Mi fydd hyn yn ein galluogi i gymryd y camau cyntaf tuag at ffurfio Cymdeithas Budd Cymunedol (CBS), hynny yw, menter wedi’i hariannu gyda siârs cymunedol, er budd, ac wedi ei harwain, gan y gymuned. Bydd y grant yn ein helpu i baratoi cynllun busnes a siârs, dyluniadau pensaernïol cychwynnol a strategaethau marchnata. Hefyd, rydym yn trefnu cyfarfod cyhoeddus arall i rannu'r holl fanylion, camau ac, yn bwysicaf oll, i chi cael rhannu barn! 

Cofiwch gadw llygad barcud am bosteri gyda rhagor o wybodaeth am y dyddiad, a’n dilyn ni ar grŵp Wynnes Cymunedol ar FaceBook – mae cyfnod cyffrous o'n blaenau!

- - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Stolpia- Prysurdeb y 1960au

I’r rhai ohonoch a brofodd y cyfnod 1958-1965 yn y fro, yn ddiau, daw'r holl weithgarwch, prysurdeb a bwrlwm a fu gydag adeiladu Pwerdy Tanygrisiau ac Atomfa Trawsfynydd yn ôl i’r cof. 

Roedd busnesau’r ardal yn ffynnu gan fod rhai cannoedd o bobl yn tyrru mewn i’r Blaenau a’r cyffiniau i chwilio am waith gyda chwmnïau McAlpine, Cementation, Laing, ayyb. Cofiwn i ni fel hogiau weld un dyn yn eistedd ar gwrb yn yr hen Stesion London ac yntau wedi dod yr holl ffordd o’r Alban i geisio gwaith ac inni sylwi mai dwy goes artiffisial a oedd gan y truan. 

Cofiaf hefyd bod amryw o Wyddelod ac Albanwyr yn lletya yma, ac yn wir, amryw wedi cartrefu yn y Rhiw a Glan-y-pwll. Yn y cyfnod hwn cynyddodd y drafnidiaeth ar ein ffyrdd a phrysurodd y rheilffordd hefyd. Dyma un hanesyn difyr am y prysurdeb hwnnw:

Ym mis Chwefror 1961, a phan yn y broses o adeiladu pwerdy Trydan-Dŵr Tanygrisiau, defnyddiwyd injan diesel gref i ddod â thrawsnewidydd (transformer) mawr yn pwyso 123 tunnell ar hyd y rheilffordd yr holl ffordd o Hollinwood ger Oldham i’r Blaenau. 

Dywedir mai hon oedd yr injan locomotif diesel gyntaf i ddod fyny drwy’r Twnnel Mawr, ac yn ôl y sôn, dim ond cwta fodfedd oedd i sbario ar bob ochr y trawsnewidydd anferth hwn wrth iddo ddod drwy’r twnnel. Pa fodd bynnag, cyrhaeddodd Stesion London yn ddiogel ac aethpwyd â fo i’r pwerdy yn weddol ddidrafferth, medda nhw. Tybed pwy all ddweud wrthym sut yr aeth yr honglad mawr hwn o’r orsaf i lawr i’r pwerdy?

Y llwyth yn dod allan o’r Twnnel Mawr gydag amryw bobol yn ei wylio mewn syndod

Dyma’r trên a’r llwyth yn mynd heibio’r Dinas ar ei ffordd i’r orsaf

Sylwer ar yr adeiladau a fyddai yng ngwaelod Tomen Fawr, Chwarel Oakeley yr adeg honno, sef hen gartref Mr Rufeinias Jones a’i wraig ar y chwith, ac os cofiaf yn iawn,  hen gartref Jonah Wyn ar y dde iddo, a sied injan yng ngodre Inclên Fawr Dinas. (Diolch i Megan Jones, Bryn Bowydd am y lluniau).
- - - - - - - - -

Rhan o golofn reolaidd Steffan ab Owain, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Hir Oes i Sbrint ’Stiniog

Degau o redwyr yn mentro eleni

Ddydd Sul cynta’ Chwefror mentrodd dros 80 o redwyr i fyny at Stwlan mewn ras 5K hwyliog. Dyma’r ail dro i Sbrint ’Stiniog gael ei chynnal, a chafwyd ras gystadleuol iawn – yn ogystal â digon o hwyl.

Lizzie Richardson o Danysgrisiau ddaeth gyntaf yn ras y merched, gan gwblhau’r ras mewn 21 munud a 31 eiliad. Gosododd record newydd ymhlith y merched, gan orffen bron i wyth munud yn gynt na’r enillydd y llynedd. Daeth partner Lizzie, Tom, yn chweched gan wthio’u mab blwydd oed mewn coetsh!

Matthew Fenwick o Flaenau Ffestiniog oedd y dyn cyntaf i orffen mewn 20 munud union, efo’i gi. Elis Jones o Ben Llŷn ddaeth yn gyntaf yn ras y dynion (heb gi), a hynny mewn ugain munud a deunaw eiliad. Fe osododd Elis record newydd yn ras y dynion hefyd, pan orffennodd dros dri munud yn gynt na’r dyn buddugol yn 2024.

Rhedodd 90 o bobol y ras, sy’n dilyn ffordd Stwlan o Ddolrhedyn at yr argae ac yn ôl eleni, dros 40 yn fwy na’r nifer gymerodd ran flwyddyn yn ôl. Hir oes i Sbrint ’Stiniog a gobeithio bydd y ras yn dal i fynd o nerth i nerth!

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Dod â’n gerddi i’r gymuned...

Dyna ddywedodd un o staff Gerddi Stiniog wrth inni nodi ein bod am rannu ychydig o’n newyddion gyda darllenwyr Llafar Bro.

Roedd Ionawr wedi bod yn hen dywydd oer a thrwm. Ar adegau o'r fath, mae'n llesol galw yng Ngherddi Stiniog. Hwyliau da ar bawb bob amser. Y staff a’r unigolion i gyd wrthi’n ddygn. Mae croeso mawr i'w gael yno. Mae brwdfrydedd parhaus i rannu newyddion am ryw fenter newydd neu’i gilydd.

Gyda diolch i Barc Cenedlaethol Eryri cafwyd yn ddiweddar, nawdd i ddatblygu 'gwlyptir' yn y gerddi. Anodd meddwl bod angen datblygu’r ffasiwn beth yn ardal Ffestiniog!

Gyda lleihad yn y llefydd naturiol i adar, llyffantod, pryfetach a thebyg ymgartrefu mewn cynefin addas, gofynnwyd inni glustnodi llecyn i hybu byd natur. Yn dilyn stormydd mis Tachwedd, bu rhaid llifio ambell goeden fawr oedd wedi disgyn ac felly roedd llecyn addas rhydd ar gyfer llyn bychan. Mae’r tir wedi ei farcio a’r tyllu wedi cychwyn.

Diolch am arweiniad criw'r Dref Werdd – rydyn yn rhagweld na fydd y dasg yn un anodd.
Mae’r Dref Werdd am blancio un o’r coed sydd wedi syrthio er mwyn creu mainc ar gyfer eistedd wrth y llyn bach. Bydd y cwch gwenyn yn cael ei leoli nepell o'r llyn.

Wrth grwydro o gwmpas roedd yr unigolion yn bagio logs a choed tân, a rhai eraill wrthi yn tacluso ar ôl y gaeaf. Roedd yr ieir yn crwydro o gwmpas yn brysur yn pigo.

I’r rhai ohonoch sydd wedi cadw ieir, neu gydag ieir, gallwch werthfawrogi gwerth y dofednod. Mae’r unigolion wedi elwa o’r profiad busnes wrth brynu bwyd a gwerthu wyau, ond hefyd mae’r gerddi rywsut yn fwy cartrefol ers eu dyfodiad. Yr elfen gofal yn brofiad gwerthfawr!

Yn ddiweddar, bu cyfle i drwsio stribed hir o wal cerrig sych, a hyn wedi’i wneud yn grefftus iawn gyda chymorth ac arbenigedd Stephen Lucas. Mae Mr Lucas wedi adeiladu sedd o gerrig sych sydd wedi ei lleoli tu allan i’r cwt ieir. Man ymlacio i ambell unigolyn.

Dewch draw i fusnesu, mae’n werth galw heibio. Lleoliad da i godi hwyliau, myfyrio neu fwyta picnic bach, a hynny wrth edmygu’r golygfeydd bendigedig.

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Dilyn Trywydd

Mae’n anodd credu bod pum mlynedd wedi mynd heibio ers dechrau’r pandemig, neu ers i ni yn y gorllewin ddechrau ystyried cymryd y rhybuddion o ddifrif beth bynnag. Mawrth 23 ddaeth y clo mawr, wrth gwrs, ond erbyn y Chwefror dw i’n cofio gwylio’r newyddion o’r Eidal a dechrau poeni.

Bryd hynny, roeddwn i’n byw yn Aberystwyth ac yn astudio am radd feistr mewn Hanes Cymru, a dw i’n cofio'r rhyddhad o gyrraedd Bronaber, a ’Stiniog yn agor o’m mlaen i, ar ôl sgrialu hi fyny’r A487 ar noson y cyhoeddiad mawr, yn poeni y bysa ryw heddwas yn fy nhroi i’n ôl am Aber ac y byddai’n rhaid treulio misoedd mewn tŷ stiwdants oer oedd prin yn gweld golau’r haul. Ta waeth, gyrhaeddais i Gwm Teigl efo llond boot o bethau, gan gynnwys, am ryw reswm od, y peiriant gwneud toasties - jyst y peth mewn argyfwng.

Cwm Teigl. Llun Paul W

Flwyddyn yn ddiweddarach, gefais i waith fel gohebydd gyda golwg360. Â’r pandemig dal i ruo yn ei flaen, doedd prin un stori newyddion nad oedd yn sôn am Covid. Ar ôl ryw flwyddyn arall, gefais i ddechrau sgrifennu i gylchgrawn Golwg – swydd dw i dal i'w gwneud – a chanolbwyntio ar ddarnau ‘Ffordd o Fyw’, sy’n bopeth o straeon am fwytai, ffasiwn, siopau, bragwyr, gwyliau, safleoedd archeolegol... unrhyw beth difyr.

Daeth y pandemig ag erchyllterau fedrith y rhan fwyaf ohonom, diolch byth, fyth eu dychmygu. Ar y pegwn arall, cafodd rhai ohonom gyfle i ailfeddwl prysurdeb bywyd, i grwydro’n bro, i ailafael mewn heb ddiddordebau. Yn dal i fod, pan dw i’n cyfweld pobol ac yn gofyn sut ddechreuon nhw eu busnes neu eu diddordeb, mae canran uchel iawn ohonyn nhw’n sôn am gyfnod Covid. Fysa hi’n ddifyr iawn mesur yr effaith cymdeithasol gafodd y pandemig arnom yn iawn, a’r holl fywydau sydd wedi dilyn trywyddion cwbl wahanol yn ei sgil. 

Debyg iawn na fyswn i fyth wedi dod yn ohebydd, nag felly’n hapus i olygu Llafar Bro (!), hebddo.

Siŵr eich bod chi’n meddwl pam fy mod i’n rhygnu ymlaen am rywbeth ddigwyddodd bum mlynedd yn ôl – hanes ydy ’mhethau i, cofiwch - ond mae o’n dod â fi at yr edmygedd oedd gen i tuag at bapurau bro a grwpiau cymunedol wnaeth ddal ati’n ddygn yn ystod y cyfnod. Mae’n glod i wirfoddolwyr ym mhob rhan o’r wlad bod y traddodiadau hyn wedi dod drwyddi, a braf oedd cael gair o ganmoliaeth gan yr awdures Manon Steffan Ros yn ddiweddar.

“Er ’mod i ddim o’r ardal nac erioed wedi byw yno, mae gwefan Llafar Bro yn un o fy ffefrynnau. Gymaint o hanes difyr arno fo. Parch mawr at y rhai sy’n ei gynnal/sgwennu.”

Diolch Manon am y nodyn hyfryd, a chofiwch fod dros 1,100 o hen erthyglau gan lawer o golofnwyr ar y wefan os ydych chi awydd pori rywfaint ar yr archif.

Nodyn hefyd i orffen am un o fy addunedau blwyddyn newydd y soniais amdanyn nhw yn rhifyn Ionawr. Diolch i’r rhew, wnes i ddim symud y car am tua deng niwrnod cyntaf y flwyddyn felly dyna’r addewid i ddefnyddio llai arno'n cael tic. Gobeithio bod pawb wedi dod drwy’r tywydd rhewllyd a garw’n iawn, a chyda gobaith cawn adael y gwaethaf o’r gaeaf rŵan!

Cadi Dafydd
- - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

Dim Byd a Nunlla

Dyna sut mae Meinir Gwilym yn ateb ei chwestiynau ei hun yn ei chân o’r un enw: ‘Be dwi di neud? Lle dwi di bod?’

Ond yn groes i’w chytgan boblogaidd, yr hyn wnaeth hi ar Nos Wener ola’ Ionawr oedd swyno cynulleidfa, a hynny yn y Blaenau. Tŷ Coffi Antur Stiniog oedd lleoliad y ddiweddaraf o nosweithiau Caban, gan gangen Bro Ffestiniog o ymgyrch annibyniaeth Yes Cymru, a bu cryn edrych ymlaen ers talwm am ymddangosiad Meinir yn y gyfres.

Fel bob tro yn nosweithiau agos-atoch y gyfres, mi gafodd y gantores wrandawiad gwych gan gynulleidfa Bro Stiniog, a phawb yn gwrando’n astud ar eiriau arbennig ei chaneuon ac edmygu ei chwarae gitâr medrus, mewn awyrgylch hyfryd.

 

Rhian Cadwaladr oedd yn rhoi sgwrs ar y noson, a dechreuodd trwy son am ei chysylltiad hi â’n hardal ni. Gadawodd ei hen Nain, Rebecca Jones y Blaenau, efo’i theulu am Slatington, Pennsylvania. 

 

Roedd Rhian hefyd yn un o’r rhai ddaeth pan oedd hi’n actio yn y gyfres Amdani, efo cyflwynydd Radio Cymru, Jonsi, i droi’r goleuadau ymlaen ar noson Goleuo Stiniog rai blynyddoedd yn ôl. 

 

Dim ots ba raglenni y mae hi wedi ymddangos ynddyn nhw, dim ond am gymeiriad Siani Flewog o raglen blant Sali Mali mae hi’n cael ei nabod!

 

Aeth Rhian ymlaen i son am ei gyrfa fel nofelydd, efo darlleniadau byrion yn cael gwerthfawrogiad a chwerthin iach gan y gynulleidfa, a gorffen drwy gyfeirio at ei llyfrau coginio, a mwy.

Noson gofiadwy arall yn y gyfres Adloniant; Diwylliant; Chwyldro!

- - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Mentrau Creadigol Y Dref Werdd

Dyma ychydig o newyddion gan Y Dref Werdd.

Camu yn ein Blaenau
Rydym yn llawn cyffro o gael cyhoeddi prosiectau newydd Y Dref Werdd ar gyfer y tair blynedd nesaf, rydym wedi’n hariannu gan y Loteri Genedlaethol, ac arian Ffyniant Bro gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig drwy Gyngor Gwynedd. 

Byddwn yn dal i agor yr hwb gyda llai o oriau, ond byddwn yn grymuso pobl i wneud gwaith dros eu hunain a chael balchder yn eu bywyd. Byddwn yn gwneud gwaith gydag ieuenctid ardal Ffestiniog a Phenrhyndeudraeth, gan gyd-weithio gydag Ysgol y Moelwyn i greu sesiynau pontio’r Cenedlaethau. Byddwn hefyd yn cychwyn prosiect Balch o’ch Bro gydag Ysgol y Moelwyn, i greu gwahanol sesiynau gyda holl blant yr ysgol.

Bydd Prosiect Celfyddydau Cymunedol hefyd yn cael ei siapio, yn ardal Ffestiniog a Phenrhyndeudraeth. Bydd yr iaith Gymraeg yn ganolog i holl waith y Dref Werdd, a byddwn yn helpu gyda grwpiau iechyd meddwl dynion, grwpiau galaru, ac yn ymgymryd â mwy o sesiynau i’r henoed hefyd. Edrychwn ymlaen at eich gweld a’ch cefnogi dros y tair blynedd nesaf.
 

Caffi Trwsio Lleol a 'Ffiws' yn Derbyn Cyllid Grant i Ehangu Gwasanaethau Cymunedol
Mae caffi trwsio lleol a 'Ffiws' Blaenau (un o brosiectau Y DREF WERDD) wedi derbyn grant hael i helpu i ehangu eu gwasanaethau i gynnwys 'Llyfrgell o Bethau', i feithrin creadigrwydd, cynaliadwyedd, a chydweithio cymunedol. Bydd y grant, a ddyfarnwyd gan gronfa 'Economi Gylchol' Menter Môn, yn cefnogi twf y mentrau hyn, gan ddarparu adnoddau gwerthfawr i unigolion a theuluoedd yr ardal.

Mae'r caffi trwsio, menter lle gall pobl ddod ag eitemau sydd wedi torri i mewn i'w trwsio gan wirfoddolwyr a staff medrus, eisoes wedi bod yn cael effaith gadarnhaol drwy leihau gwastraff a dysgu sgiliau atgyweirio.  Gyda'r grant, bydd y fenter yn gallu cynyddu ei chapasiti gweithdai, buddsoddi mewn offer newydd, a gwella allgymorth i'r gymuned.

Yn ogystal â'r caffi trwsio, bydd y man 'Ffiws' - gweithdy agored sy'n cynnig mynediad i offer amrywiol fel argraffwyr 3D, offer, a pheiriannau gwnïo - yn elwa o'r cyllid. Nod y gofod yw grymuso trigolion lleol i ddod â'u prosiectau creadigol yn fyw wrth ddysgu sgiliau newydd. 

Bydd y grant hefyd yn ariannu gweithdai cymunedol sydd wedi'u cynllunio i gysylltu pobl â'r diwylliannau atgyweirio a gwneud, gan annog cynaliadwyedd, arloesi a chydweithio yn y broses.

Mae Ffiws a’r caffi trwsio eisoes wedi dod yn ganolbwynt cymunedol gwerthfawr, a bydd yr elfen hon o Lyfrgell o Bethau yn caniatáu iddynt wasanaethu hyd yn oed mwy o drigolion, gan helpu i adeiladu cymuned gryfach a mwy dyfeisgar.

Mae Ffiws/Caffi Trwsio/Llyfrgell y Pethau wedi eu lleoli yn 4 Stryd Fawr, Blaenau Ffestiniog, LL41 3ES.  Cysylltwch a charlotte@drefwerdd.cymru am fwy o fanylion.
Diolch yn fawr
Meg Thorman, Arweinydd Prosiectau Amgylcheddol

- - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

 

Manion o'r Manod

Faint ohonoch chi sydd wedi mynd o’r Blaenau i gyfeiriad Manod yn ddiweddar, ac wedi sylwi ar y tyfiant coed pinwydd ar y Manod Bach? Roedden nhw’n amlwg iawn pan oedd ychydig o eira wedi disgyn ar y mynydd.

Mae yna ddwsinau ohonynt, a’r cwestiwn sydd gen i ydi beth neu pwy sydd yn gyfrifol amdanynt? Dwi wedi cael fy synnu’n fawr beth sy’n digwydd ar y mynydd, ac yn edrych ymlaen at glywed eich barn neu atebion gan rywun.

Ychydig wythnosau’n ôl, mi es am dro ar ddiwrnod braf i fyny i gyfeiriad Hafod Ruffydd. Y bwriad oedd mynd i ben tomen Diffwys, ond oherwydd bod rhew ar y llwybr roedd yn rhy beryg i fwrw ymlaen, felly mi benderfynais droi am y llwybr heibio Fuches Wen.

 

Yno ‘roedd cerflun pren, anhygoel o dylluan, ac mi wirionais yn lân efo’r gwaith naddu manwl, yn creu rhywbeth gwych o fonyn coeden oedd wedi ei thorri. Llongyfarchiadau mawr i’r artist sy’n gyfrifol am y gwaith trawiadol yma!

Da Gweld cymaint o ddefnydd ar gae pêl-droed Cae Clyd yn ddiweddar. Nid yn unig gan Glwb Pêl-droed Amaturiaid y Blaenau, ond hefyd blant ifanc yn ymarfer ar benwythnosau; y genod a’r hogia yn cael hwyl fawr arni. Mae’n edrych yn dda ar ddyfodol y clwb.    

DR

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

 

Dydd Mawrth Crempog a’r Ynyd

Eleni, 2025, dathlwyd yr Ynyd rhwng 2 Mawrth a Mawrth 4ydd, a dydd Mawrth Crempog (neu Ddydd Mawrth Ynyd fel y’i gelwir yn ogystal) yn syrthio ar Fawrth 4ydd. Dydd Mawrth Crempog yw'r diwrnod o flaen Dydd Mercher y Lludw yn y calendr Cristnogol. 

Daw'r gair Cymraeg 'Ynyd' o'r gair Lladin initium ('cychwyn'), cyfeiriad at agosáu'r Grawys. Fe'i gelwir yn Mardi Gras mewn llawer o wledydd Catholig, sef "Dydd Mawrth Tew", gan ei bod yn arfer bwyta bob math o fwydydd bras a danteithion cyn dechrau ar y carnifal lliwgar blynyddol. Wedi’r elwch y deuai’r tawelwch gyda gwasanaethau eglwysig dwys Dydd Mercher y Lludw pan dynnir croes ludw ar dalcen y ffyddloniaid gan yr offeiriad fel arwydd o edifeirwch. Arfer cyffredin yn nefodau’r Iddewon gynt. 

Yr oedd yr Eglwys yn y Canol Oesau yn cadw ympryd deugain niwrnod cyn y Pasg, sef Y Grawys, i goffáu ympryd a themtiad Crist yn y Diffaethwch. Roedd y Grawys yn cael ei gymryd o ddifrif calon ac yn ôl gofynion yr Eglwys roedd yn rhaid i’r ffyddloniaid ymwadu rhag bwyd maethlon er mwyn canolbwyntio ar baratoi eu meddyliau: 'ymadroddion eu genau a myfyrdod eu calonnau', yn ogystal â'u cyrff, 'y temlau sanctaidd', ar gyfer defodau dwys Y Groglith. Ni chynhwysid y Suliau cyn y Pasg yn yr ympryd ac felly dechreuai’r ymprydio ar ddydd Mercher - Dydd Mercher Lludw.

Felly, cyfnod yw’r Ynyd i fwyta gweddillion bwyd a waherddid yn ystod Y Grawys a hefyd dathlu... cael parti mawr cyn y dyddiau blin. Pwy sydd heb glywed am ddathliadau lliwgar y Mardi Gras yn Sydney, Rio neu New Orleans? Mae’r ‘gras’ neu saim yn dal yn rhan o’n dathliadau ni yng Nghymru er bod y lard yn gyndyn o ymddangos yn ein dyddiau iach ni! Ac mae’r dyddiad hwn yn dal i weld pobl Stiniog yn estyn am eu padelli ffrio i wneud crempog.

Yn draddodiadol, gwaherddid wyau, lard neu saim, menyn, llefrith ac wrth gwrs cigoedd yn ystod Y Grawys. Nid fel heddiw pan fo’r Grawys yn gyfle i beidio bwyta siocled am 40 niwrnod hwyrach! Gwamalu yw hyn debyg… ond mae’r oes, ac yn sicr crefydd, wedi newid wrth gwrs!

Rhoddid cig weithiau yn y grempog yn y gorffennol. Yng ngogledd Lloegr gelwid dydd Llun yr Ynyd yn Collop Monday - y dydd olaf i fwyta cig cyn Y Grawys.

Roedd hwn yn hen draddodiad wrth gwrs, ond pylu wnaeth y diddordeb yn ystod y ganrif ddiwethaf. Sonnir fel y byddai trigolion y wyrcws yn cael eu troi allan ar ddydd Calan a dydd Mawrth Crempog i fynd i hel - fel rheol, yn ôl y dystiolaeth, cawsant lond eu boliau... ac mae crempog yn llenwi boliau gwag neu'n gwneud i rywun deimlo’n llawn beth bynnag. Roedd boliau llawn yn arbed arian i reolwr yr wyrcws yn ogystal! 

Ceir cyfeiriadau at wneud crempog:

Dydd Mawrth Ynyd
Crempog bob munud

Ceir sawl cyfeiriad yng ngogledd Cymru at blant yn ‘blawta a blonega’, sef hel blawd a saim er mwyn gwneud crempog. Mae rhai o’r rhigymau sy’n gysylltiedig â hel crempog - y rhai fyddai plant yn eu llafarganu ar y rhiniog unwaith y byddant wedi cael y perchennog i ateb y drws - yn dal yn gyfarwydd megis hon:

Wraig y tŷ a’r teulu da
A welwch chi’n dda roi crempog?
A lwmp o fenyn melyn mawr
Fel ’raiff i lawr yn llithrig;
Os ydych chwi yn wraig led fwyn,
Rhowch arni lwyn o driog.
Os ydych chwi yn wraig led frwnt
Rhowch arni lwmp o fenyn;
Mae rhan i’r gath, a chlwt i’r ci bach
A’r badell yn grimpin grempog!

Llafarganwyd y rhigwm hwn i mi gan wraig o’r Manod a fagwyd yn ardal Aberdaron ar ddiwedd y 19eg ganrif a byddai yn mynd o gwmpas yn canu hon ar ddydd Mawrth crempog yn yr ardal honno.

Dyma rigwm a boblogwyd gan Gymru’r Plant, rhigwm a gasglwyd o’r traddodiad llafar ond a olygwyd ar gyfer ei chyhoeddi. Daeth y rhigwm yn enwog, ac felly’r gampwraig grempog Modryb Elin Enog, a oedd yn enw cyfarwydd ar aelwydydd Cymru yn y gorffennol:

Modryb Elin Enog
Os gwelwch chi'n dda gai’i grempog?
Cewch chithau de a siwgr brown
A phwdin lond eich ffedog
Modryb Elin Enog
Mae ’ngheg i'n grimp am grempog
Mae Mam rhy dlawd i brynu blawd
A Siân rhy ddiog i nôl y triog
A ’nhad  rhy wael i weithio
Os gwelwch chi'n dda ga’i grempog?

Fel y dirywiodd yr arfer cedwid y rhigymau ar dudalennau cylchgronau megis Cymru’r Plant ond dim sôn am sut y defnyddid hwy yn wreiddiol. Newidiwyd beth arnynt i’w gwneud yn fwy deniadol. Cofnodwyd y rhigwm hwn a gasglwyd yn Stiniog tua 1890:

Os gwelwch chi’n dda gai’i grempog,
Os nad oes menyn yn y tŷ
Gai’i lwyad fawr o driog.
Mae mam rhy dlawd i brynu blawd
A ’nhad rhy ddiog i weithio.

Soniodd Lewis Morris (yn y 18fed ganrif) am blant sir Fôn yn cyrraedd adref yn hwyr yn y bore – ni ddylid hel crempog, na hel Calennig ar ôl hanner dydd wrth gwrs – a’u hwynebau’n drwch o saim a thriog o’u safnau hyd eu clustiau!

Heddiw mae gwneud crempog yn dal yn draddodiad ac wele, yn y siopau lleol, - heb enwi'r un - ceir bargian, dau baced o gymysgfa i wneud crempog am bris un. Pwy fasa’n meddwl am wneud crempog allan o baced a dim ond angen ychwanegu dŵr neu lefrith? Tyda ni wedi mynd yn ddiog! Mae’r amser wedi newid ond mae’r grempog yr un mor flasus. Y gamp fwyaf wrth gwrs yw fflipio’r grempog... ei thaflu o’r badell i’r awyr a’i chael i droi a glanio’n ôl yn ddiogel yn y badell a’i phen i lawr. Mae pob plentyn a phob plentyn hŷn wrth eu boddau efo’r gamp hon! Beth am gael cystadleuaeth fflipio crempog… mae’r rhain yn boblogaidd bellach ac yn ddull i godi arian at elusen neu jyst fel dipyn o hwyl!

Yr un mor draddodiadol yw ryseitiau crempog. Gelwir y grempog Gymreig draddodiadol heddiw yn ‘crepe’ (yn y siopau a’r bwytai o leiaf) - term sy’n gwahaniaethu’r grempog Gymreig oddi wrth y crempogau bach tewion hynny sydd mor boblogaidd yn America ac yma a elwid yn Scotch pancakes.

Dyma un rysáit draddodiadol a gesglais gan wraig o Danygrisiau rhyw ddeugain mlynedd yn ôl:

RYSÁIT CREMPOG HEN FFASIWN GYMREIG
Mae angen:
4 owns o flawd plaen
Pinsiad o halen
1 ŵy
Hanner peint o lefrith
Lard ar gyfer ffrio (os meiddiwch!)

Offer:
Padell ffrio fach
Chwisg
Plât

1.Rhidyllwch y blawd a'r halen i mewn i fowlen.
2. Curwch yr ŵy a'r llefrith.
3. Yn raddol, ychwanegwch yr ŵy a'r llaeth at y blawd. Curwch yn dda.
4. Cymysgwch nes y bydd gennych gytew (batter) llyfn. Defnyddiwch y chwisg i wneud hyn.
5. Toddwch ychydig o lard (neu olew erbyn hyn) mewn padell ffrio. Gofalwch nad oes gormod o saim.
6. Tolltwch ychydig o'r cytew i'r badell gan wneud yn siŵr fod y cytew yn gorchuddio gwaelod y badell. Coginiwch am 1-2 munud nes i'r grempog setio. (Gellir ychwanegu cwrens wrth goginio'r ochr gyntaf.) Defnyddiwch gyllell balet i ryddhau'r ochrau. Trowch y grempog drosodd, trwy ei fflipio i’r awyr os medrwch!
7. Coginiwch eto am 1-2 munud. Trowch y crempogau ar blât cynnes ac ychwanegwch sudd lemwn a siwgr yn ôl y gofyn.
Tecwyn Vaughan Jones
- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025

Gweithredu'n Lleol

Gwirfoddolwyr YesCymru Bro Ffestiniog yn Glanhau Strydoedd Lleol

Ar 15 Chwefror, cymrodd unarddeg o wirfoddolwyr o YesCymru Bro Ffestiniog ran mewn sesiwn codi sbwriel i lanhau strydoedd Trawsfynydd a’r A470 sy’n mynd heibio’r pentref. Casglodd y grŵp tua ugain sachiad o sbwriel -yn ogystal â theiar car, genwair bysgota a llawer eitem arall.

Roedd y digwyddiad yn rhan o ymgyrch genedlaethol YesCymru, gyda 16 o grwpiau lleol ledled Cymru yn trefnu sesiynau glanhau tebyg yn eu cymunedau. Yn Nhrawsfynydd, bu gwirfoddolwyr yn gweithio mewn cydweithrediad â’r Dref Werdd a Chyngor Gwynedd, gan adael y gwastraff a gasglwyd mewn man penodol i'r Criw Glanhau ei symud.

Mae casglu sbwriel yn helpu i wella mannau cyhoeddus, lleihau llygredd, a diogelu bywyd gwyllt lleol. Mae strydoedd a llwybrau glanach o fudd i drigolion ac ymwelwyr, gan greu amgylchedd mwy dymunol i bawb.

Tynnodd Hefin Wyn Jones, cadeirydd YesCymru Bro Ffestiniog, sylw at ystyr dyfnach y fenter:

"Nid mater o godi sbwriel yn unig oedd hyn - roedd yn ymwneud â dangos balchder yn ein cymunedau a dangos y gall Cymru wneud yn well. Credwn y dylai Cymru annibynnol fod yn wlad lanach a gwyrddach lle mae pobl yn cymryd cyfrifoldeb am eu hamgylchedd."

Pwysleisiodd Rob Hughes, un o gyfarwyddwr YesCymru, effaith ehangach yr ymgyrch:

"Gydag 16 o grwpiau lleol ledled Cymru yn cymryd rhan, mae'r digwyddiad hwn yn anfon neges bwerus. Pan fydd pobl ledled y wlad yn dod at ei gilydd i weithredu, hyd yn oed ar rywbeth mor syml â chodi sbwriel, rydym yn dangos cryfder ein cymunedau a'n hymrwymiad i wneud Cymru yn lle gwell."

Dyma’r ail dro i aelodau a chefnogwyr YesCymru Bro Ffestiniog fod allan yn casglu sbwriel, yn dilyn diwrnod llwyddianus rhwng Blaenau Ffestiniog a Thanygrisiau y tro diwethaf. Mae’r criw yn gobeithio y bydd y digwyddiad hwn yn ysbrydoli mwy o bobl i gymryd rhan weithredol wrth ofalu am eu hardaloedd lleol.

Stolpia -Ionawr Oer

Rhan o golofn Steffan ab Owain, o rifyn Ionawr 2025

Mis Ionawr Oer
Roedd sôn bod tywydd oer i ddod i ni'r mis hwn. Dim byd tebyg i aeaf caled 1895, sef yr ‘Heth Fawr’, fel y’i gelwid gan yr hen bobl, nag un 1947. 

Bu mis Ionawr 1892 yn bur ddrwg yn ein hardal a’r cyffiniau hefyd yn ôl Baner ac Amserau Cymru. 

Cafwyd storm o eira a lluwchfeydd garw fel bod y trên o’r Bala a’r trên bach yn methu a dod yma. Bu’n rhaid atal y chwareli oherwydd y lluchfeydd a’r rhew a chan ei bod yn Sadwrn tâl bu’n rhaid i chwarelwyr o ardaloedd Porthmadog, Harlech, Talsarnau, Penrhyn a Maentwrog gerdded drwy’r eira i ddod i nôl eu cyflog. 

Roedd rhai ohonynt yn cerdded ar ben y cloddiau a thrwy’r caeau yn ambell le. Defnyddiwyd ceffylau i ddod â’r post i Danybwlch a Maentwrog. 

Collwyd llawer o ddefaid yn yr eira a’r rhew, rhai wedi mygu ac eraill wedi newynu. Yn ôl rhai, hwn oedd yr eira gwaethaf ers 37 mlynedd.

Eira mawr hyd Stryd yr Eglwys tua 1936

Senedd ’Stiniog -Apêl am Gynghorwyr

Diolch i’r Cyng. Rory Francis am gychwyn yr alwad am gynghorwyr newydd yn rhifyn Rhagfyr o Senedd ’Stiniog. Parhau mae’r apêl. Beth well nag adduned blwyddyn newydd i roi’r hwb bach ’na mae rhywun ei angen i wneud rhywbeth o’r newydd, neu i ail-afael mewn rhywbeth yr oedd yn arfer ei fwynhau?  Ydych chi’n un o’r bobl ’ma sy’n cwyno’n dragywydd, “Tydi hyn ddim yn iawn…”, neu, “Pam ddim ei wneud fel arall?”.  

Neu, efallai, y byddech jyst yn dymuno rhoi ryw gyfraniad bach er lles eich cymuned? Efallai mai sêt yn y Senedd ydi’r ateb ichi.  Dyma restr o’r Cynghorwyr sy’n eistedd ar eich Cyngor Tref ar hyn o bryd:

Ward Bowydd a Rhiw (5 Sedd)
Rory Francis, Morwenna Pugh (Is-Gadeirydd), Troy McLean, Peter Alan Jones, David Meirion Jones.
Ward Tanygrisiau (1 Sedd)
Dafydd Dafis.
Ward Conglywal (2 Sedd)
Mark Thomas, GWAG.
Ward Diffwys-Maenofferen (5 Sedd)
Gareth Glyn Davies, Dewi Prysor Williams, Geoffery Watson Jones, GWAG, GWAG.
Ward Cynfal-Teigl (3 Sedd)
GWAG, Marc Lloyd Griffiths (Cadeirydd), GWAG.

O graffu uchod, fe welwch fod pum sedd wag allan o un-ar-bymtheg! 30% mwy na heb.  Rhywbeth mae rhywun wedi’i glywed ers blynyddoedd bellach, yw bod pobl ddŵad yn cymryd seddi ar gynghorau ac yn raddol newid iaith a natur y cymunedau hynny.  

Os nad yw bobl leol yn fodlon llenwi’r seddi, dyma fydd yn siŵr o ddigwydd ym Mlaenau hefyd. Drwy ddifaterwch ddaw hyn. Apathi ydi’r gelyn. Fe sylweddolwch, o adnabod y Cynghorwyr uchod, nad oes rhaid byw yn y ward yr ydych yn ei chynrychioli chwaith ac mai dim ond un ferch sydd ar y Cyngor! 

Os am fwy o fanylion am sut i ymuno, cysylltwch ag un o’r Clercod ar 01766 832398 neu piciwch mewn i’w gweld yn eu swyddfa yn y Ganolfan Gymdeithasol.

Yn y Cyfarfod Arferol, penderfynwyd cefnogi râs Sbrint Stiniog eto eleni, yn dilyn llwyddiant y llynedd, drwy dalu costau presenoldeb y St. Johns, a phenderfynwyd, hefyd, gefnogi ymgyrch Cyfle i Bawb 2025, Yr Urdd, drwy dalu i bedwar o unigolion lleol fynd ar wyliau gyda’r mudiad. Achosion teilwng, dwi’n siŵr y cytunwch.

Derbyniwyd Adroddiad gan ein llysgennad a fu ym Mhatagonia y llynedd, sef Gethin Roberts. Braf oedd clywed ei fod wedi mwynhau yno a bod yr Ysgoloriaeth wedi gwir ledu ei orwelion.  Cafodd sawl antur fythgofiadwy. Rydym yn dathlu deng mlwyddiant eleni ers inni drefeillio gyda Rawson, a bwriedir cynnig ysgoloriaeth eto eleni; a'r 10fed o Ionawr (oedd y) dyddiad cau! Gallwch gael y manylion ar gyfer gwneud cais gan y Clercod.

Cyfarfod Mwynderau. Derbyniwyd gwybodaeth gan Swyddog Cyswllt Cyngor Gwynedd (Priffyrdd) am waith fydd yn cael ei wneud yn yr ardal dros y mis yma gyda sawl llwybr yn cael sylw. Mae’r Swyddog Cynnal a Chadw hefyd efo digon ar ei blât wrth addasu’r Cwt Canŵs, a da oedd cael gwybod bod ein caeau chwarae wedi dod drwy’r ystormydd diweddar heb fawr o ddifrod.

Yn 2025, gobeithiwn symud ymlaen gyda’r cynllun o osod MUGA [ardal chwarae aml-ddefnydd] yn y Parc, clirio, ac, efallai, osod Parc Sglefrio newydd ger Cae Peips gan fod yr hen un wedi mynd yn rhy beryglus, ond mae ’na lot o waith i’w wneud cyn hynny.  Cyfnod prysur o’n blaenau. 

Gallwch gael yr holl newyddion diweddaraf am waith eich Cyngor yma, fel arfer, yn y Llafar, neu, os yn well gennych, drwy… ddod yn Gynghorydd, a chael y newydd yn syth o lygad y ffynnon! Pam lai?
Hwyl am y tro, fy marn i’n unig.
DMJ
- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2025

Murlun newydd!

Tudalen flaen rhifyn Ionawr 2025

Ydych chi wedi gweld y murlun llechi newydd ar y Stryd Fawr? Cafodd y mosaig ar dalcen adeilad cyfrifwyr Beatons ei gwblhau ychydig ddyddiau cyn y Nadolig.

Kate Hughes*, ysgolfeistres Rhiwbach ar ddechrau’r 1900au, yw canolbwynt y murlun, sydd wedi’i wneud yn gelfydd gan gwmni lleol yr Original Roofing Company. Hi yw’r unig ferch y mae cofnod ohoni’n defnyddio’r car gwyllt ar droad y ganrif. 

Yn ôl y cofnodion byddai Kate yn cael pàs bob bore yn un o’r wagenni gwag i dop yr inclên uwchben Chwarel Maenofferen ac yna’n cerdded i Rhiwbach. Ar ôl diwrnod o ddysgu, byddai’n cerdded i chwarel Graig Ddu ac yn dod yn ôl lawr i’r dref ar y car gwyllt.

Mae’r murlun newydd wedi cymryd lle’r hen ddarn o gelf lliwgar, oedd wedi dechrau mynd â’i ben iddo, gafodd ei wneud tua 2008 gan yr arlunydd Catrin Williams a disgyblion yr ardal. Yn ogystal â’r car gwyllt, mae haenau llechi yn y graig, amlinelliad y Moelwyn a’r tomenni llechi, a nodau cerddoriaeth – sy’n nod tuag at ddiwylliant y Caban, y bandiau pres a’r eisteddfodau lleol – i’w gweld yn y murlun newydd. Ar waelod y darn, mae [addasiad o] linell enwog** y diweddar Dr Gwyn Thomas am y Blaenau:

‘Breichled o dref ar asgwrn o graig’

Sam Buckley a Kaz Bentham ydy cyfarwyddwr Original Roofing, y ddau wedi bod yn gweithio efo llechi ers iddyn nhw adael yr ysgol.

“Roedd yn dipyn o sialens sut i gyfleu stori diwydiant llechi Blaenau a hynny drwy ddefnyddio’r llechen ei hunan; dwi’n credu inni lwyddo yn y pen draw,” meddai Sam.

Mae’r murlun yn cynnwys rywfaint o ddur a phres, ac eglura Kaz bod defnyddio’r gwahanol ddeunyddiau wedi caniatáu iddyn nhw gyfleu sawl gwahanol agwedd “amlwg a phwysig o stori'r dre”, gan gynnwys stori’r bandiau pres.

Cyngor Gwynedd sy’n gyfrifol am gomisiynu’r gwaith, fel rhan o’u rhaglen Llewyrch y Llechi, gyda’r bwriad o “godi ymwybyddiaeth” o Safle Treftadaeth y Byd Tirwedd Llechi y Gogledd Orllewin. Mae cynlluniau tebyg wedi bod ar y y gweill mewn rhannau eraill o’r sir, gan gynnwys Porthmadog, Penygroes, Bethesda, Llanberis a Thywyn.
- - - - - - - - -

* Mae'r cyfryngau i gyd wedi ei galw yn Kate Griffiths, ond dim ond ar ôl priodi y daeth hi'n Griffiths.  

Hughes oedd hi pan oedd yn athrawes. 

** 'Fe welwch freichled o dref ar asgwrn y graig' ydi'r linell yn y gerdd 'Blaenau' (Ysgyrion Gwaed, Gwasg Gee, 1967)

Rhod y Rhigymwr- Englyna

Rhan o golofn reolaidd Iwan Morgan, o rifyn Rhagfyr 2024

Fe fydda i wrth fy modd yn cael cyfeillion caredig yn ymateb i gynnwys fy ngholofn. Yn Rhod Medi, cyfeiriais at lwyddiant y Prifardd Carwyn Eckley ym Mhrifwyl Rhondda Cynon Taf, a sôn am yr ymwneud gefais gyda’i dad-cu, Martin, yn ôl yn y 1970au pan oedd yn olygydd Llais Ardudwy. Derbyniais neges hyfryd gan Margaret, gweddw Martin. Cynhwysai’r neges yr englyn y bum yn chwilio amdano - yr un o waith hen dad-cu Carwyn, y Parch. D. Lewis Eckley:

YR HEN BLADUR

Darfu’r dur, ni thyr flaguryn, - mae’n gul,
Mae’n gam, daeth i’r terfyn;
Bladur glaf, gwawd blodau’r glyn,
Gwledd i rwd ar glawdd rhedyn.

Pe bawn wedi chwilio drwy gyfrolau barddoniaeth fy silffoedd llyfrau’n fanylach, byddwn wedi dod ar ei draws yng nghyfrol ddefnyddiol Dafydd Islwyn - ‘100 o Englynion’ [Cyhoeddiadau Barddas  2009].

Cwestiwn a ofynnwyd i mi’n ddiweddar wrth drafod y modd y bydda i’n ceisio gweithio englynion tra’n mynd i gerdded oedd “Sut bod yr awen yn dod mor rhwydd i ti? Mae’n rhaid dy fod ti’n fardd,” meddai’r cyfaill.

Fyddwn i ddim yn dweud hynny. 

Cofiaf eiriau’r Athro Peredur Lynch wrth ymateb i gwestiwn tebyg yn y gyfrol ‘Ynglŷn â Chrefft Englyna’ ym 1981:

“Nid oes angen bardd i wneud englyn cywir ... mater o amynedd ydyw, ac ar ben hynny mater o ymarfer ... mae angen rhyw nerth neu bŵer i drawsnewid yr englyn peiriannol yn farddoniaeth, newid y talp o oerni yn rhywbeth byw, hardd. ‘Awen’ sydd eisiau ... Ar ôl cyrraedd y stad yma sylweddolir bod englyn yn rhywbeth anhraethol fwy na mater o sodro geiriau mewn rhyw drefn arbennig.”

Englynion byrfyfyr fydd fy rhai i’n amlach na pheidio, a theimlaf mai sodro geiriau mewn trefn fydda i. Y gamp ydy cael englyn i redeg yn rhwydd ac i fod yn ddealladwy i’r darllenydd.

Dyma ddau ddaeth i mi’n bur sydyn yn ddiweddar:

19/11/2024 - Eira cynta’r gaeaf.  Erbyn y prynhawn, troes yn sych a braf i mi fynd i gerdded. Mae’r englyn byrfyfyr yn rhestru fy arsylliadau ...

Haenau eira hyd y mynydd a chynfas oer ar rosydd

 

Mae haenau hyd y mynydd - o eira,
   Cynfas oer ar rosydd;
Haul gwan yn goleuo gwŷdd
A dŵr llyn yn dra llonydd.

A thra’r oedd ‘Storm Bert’ yn ei hanterth, daeth hwn:

STORM ‘BERT’ ... bore Sadwrn - 23/11/202

Ag oerwynt ‘Bert’ yn gyrru - ni allaf
Bellach geisio cysgu,
Yn ias hwn, cynhesrwydd sy’
I’w gael dan ddŵfe’r gwely.

Haul gwan yn olau drwy goeden; a'r gelynen sydd hanner ffordd rhwng yr Atomfa ac Argae Newydd Maentwrog

Dyma gerdd fu’n troelli’n fy mhen, ar fesur yr hir a thoddaid: 

I’R GELYNEN - y cerddaf heibio iddi ar fy nheithiau dyddiol.
[Noder mai ar y goeden fenywaidd y gwelir aeron

Goeden y celyn a’i gwaed yn ceulo
Yn beli bach rhudd, - brech i’w gorchuddio,
Yn oer ei brigau wedi’r barugo
A’i dail gwyrdd pigfain, caled yn sgleinio;
Ac wrth i hwyl ei Ŵyl O - ddod yn nes
Ar aelwyd gynnes caiff wres a chroeso.

Senedd ‘Stiniog- Iaith a Ieuenctid a Mwy

Cymraeg yn unig fydd iaith y Cyngor

Penderfynodd Cyngor Tref Ffestiniog trwy fwyafrif yn mis Tachwedd, mai’r Gymraeg fydd unig iaith y Cyngor o hyn ymlaen. Roedd hyn mewn ymateb i lythyr a dderbyniwyd oddi wrth Gyngor Cymuned Llanystumdwy. Roedd Cyngor Llanystumdwy wedi awgrymu y dylai Cynghorau Cymuned gefnogi argymhellion Comisiwn Cymunedau Cymraeg, a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru o dan y cytundeb rhwng y Blaid Lafur a Phlaid Cymru, y dylid dynodi Ardaloedd o Arwyddocâd Ieithyddol yng Nghymru, lle byddai Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus yn gwneud ymdrech arbennig i atgyfnerthu’r Gymraeg fel iaith gymunedol. 

Cytunodd y Cyngor, trwy fwyafrif, i fynd ymhellach na hyn, gan ddatgan na fyddai’r Cyngor yn cyhoeddi agendas neu gofnodion yn y ddwy iaith o hyn ymlaen, ac na fydd yn talu i gyfieithydd yn y dyfodol pan fydd rhywun di-Gymraeg yn annerch y Cyngor.  

Dywedodd y Cyng. Geoff Jones y dylai’r Cyngor ddatgan mai’r Gymraeg yw iaith y Cyngor. Ymatebais fy mod yn cefnogi’r argymhellion Comisiwn y Cymunedau Cymraeg, ond nad oeddwn i’n cefnogi peidio â chyhoeddi cofnodion neu agendas dwyieithog oherwydd fod hynny yn erbyn y gyfraith, ac y dylai’r Cyngor wasanaethu holl bobl yr ardal. Un o’r peryglon yw y bydd y drafodaeth o bosibl yn troi i’r Saesneg pan fydd rhywun di-Gymraeg yn annerch Cyngor. Cafwyd pleidlais, ac roedd pob Cynghorydd ond finnau a’r Cyng. Morwenna Pugh o blaid peidio a defnyddio cyfieithwyr yn y dyfodol a pheidio a cyhoeddi agendas a chofnodion y ddwyieithog. Felly, dyma beth fydd yn digwydd yn y dyfodol.

Cefnogi’r Clwb Ieuenctid

Ar nodyn llai dadleuol, roedd Bryn Sion, gweithiwr ieuenctid wedi dod i siarad efo’r Cyngor am y clwb ieuenctid. Dywedodd o fod y niferoedd sy’n mynychu’r clwb wedi codi, i 117 ar gyfartaledd a fod y Clwb yn gweithio’n agos gydag Ysgol y Moelwyn. Yn ddiweddar, roedd yr aelodau wedi cerfio llusernau a chael sesiwn goginio. Mae’r clwb yn awyddus fynd ar drip i rinc sglefrio, ac i fynd i disco ym Mhorthmadog. Mae aelodau’r clwb eisiau’r clwb Xbox neu PS5, neu hurio’r neuadd yn y clwb hamdden am awr i chwarae. Roedd rhai aelodau’r clwb wedi ysgrifennu llythyrau at y Cyngor i ategu y pwyntiau yma ac fe gytunodd y Cyngor gyfrannu £2,000 i wneud hyn yn bosibl. 

Yr ysgrifen ar y pafin

Derbyniwyd llythyr oddi wrth Gyngor Gwynedd yn dweud fod y Cyngor yn bwriadu ailwynebu rhannau o bafin ar lonydd Sgwâr y Blaenau. Y bwriad yw gosod inserts llechi yn y pafin, yn debyg i’r rhai ar y Stryd Fawr,  a gofynnwyd i’r Cyngor basio ymlaen unrhyw syniadau am ddywediadau. Mae’r pafin ar y Stryd Fawr yn cynnwys dywediadau lleol megis “Tomenni ydi’n cestyll ni”, “Trech gwlad nag arglwydd” a “Lobsgows troednoeth”.  Gwnaed ambell i awgrym, ond os oes gennych chi syniad da am ddywediad, pasiwch o ymlaen at ein Clerc ni, cyfeiriad isod!

Seddi gwag ar y Cyngor

Ar ôl ymddiswyddiad y Cyng. Linda Jones ym mis Hydref, dim ond 10 Cynghorydd sydd ar y Cyngor Tref, er bod yna 16 o seddi. Mae yna un sedd wag ym Mowydd a Rhiw, un sedd wag yng Nghonglywal, dwy sedd wag yn Niffwys a Maenofferen a dwy sedd wag yng Nghynfal a Theigl. 

Hoffech chi siarad a gweithio dros eich cymuned chi ar Gyngor Tref Ffestiniog? Os felly, fe fyddai Clerc y Cyngor yn hoffi clywed oddi wrthoch chi! Gellir cysylltu â hi ar clerc@cyngortrefffestiniog.cymru neu 01766 832398.
- - - - - - - - -

Ymddamgosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2024

Y Gymdeithas Hanes- Tipyn o Hwyl

Arferai pobl ‘Stiniog ddweud bod cael eira cyn Ffair Llan yn beth anarferol iawn, ond gyda’r Newid Hinsawdd, y mae popeth yn newid ac fe fu yn rhaid i’r Gymdeithas Hanes ohirio eu cyfarfod fis Tachwedd am wythnos oherwydd tywydd garw. 

Ta waeth am hynny, pan gynhaliwyd y cyfarfod, wythnos yn hwyr, fe gafwyd noson i’w chofio. Y siaradwr oedd Hefin Jones-Roberts a thestun ei sgwrs oedd “Tipyn o hwyl ac o hanes” a dyna yn union a gafwyd.

Dechreuodd efo hanes ei blentyndod yn Stryd y Pant (neu Glanafon Terrace) yn Nhanygrisiau. Adroddodd am y tlodi oedd yn bodoli yn y ’30au a pha mor galed y gweithiai y gwragedd i gadw tŷ ar gyfer teuluoedd mawr. Aeth ymlaen wedyn i drafod arferion pysgota – neu potsio, y dynion, gyda straeon difyr am gymeriadau lliwgar. Pêl droed oedd yn mynd â diddordeb llawer o ddynion eraill a chlywsom eto straeon am b’nawniau Sadwrn prysur ar Gae Ddôl.

Soniodd lawer am ddylanwad yr heddwas lleol ar ei gymuned. Diddorol oedd clywed am y nosweithiau gwyllt a gafwyd yn y dawnsfeydd a’r tafarndai a sut yr oedd y Sarjant yn gallu eu sortio yn ddi-lol.

 

Gyda Hefin ei hun wedi gwasanaethu ein cymuned mor ffyddlon am yr holl flynyddol, nid yw’n syndod bod ganddo lawer iawn o straeon am y gwasanaeth iechyd yn lleol. Clywsom am helyntion yr ambiwlans a’r meddygon lleol a’r gwasanaeth gwych a gafwyd dan amgylchiadau anodd.

Fe wnaeth pawb fwynhau y noson yn arw iawn. 

Cofiwch bod Rhamant Bro allan rwan, ac ar gael mewn sawl lle, er enghraifft Siop Lyfrau'r Hen Bost, Co-op, Siop y Gloddfa, Londis, Tŷ Coffi Antur Stiniog, Siop Pen-bryn Llan, a siopau Eifionydd a Pikes ym Mhorthmadog. Dim ond £4 am wledd o erthyglau a lluniau.
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2025

Ti yn llygad dy le...

...Neu fel mae Hywel Pitts yn canu yn ei gân Saesneg ardderchog ‘You’re in the eye of your place’! 

Eglurodd y meistr geiriau ei fod wedi rhoi un o’i ganeuon Cymraeg trwy beiriant cyfieithu Gwgl i greu ei unig gân Saesneg. Y canlyniad ydi clincar o gyfansoddiad sy’n llawn o idiomau hurt bost fel: 

‘On Jupiter day last week she was raining rain’; 

‘I didn’t swallow a donkey’; ac 

‘I had a disappointment on the best side’. 

Fel honno, cafodd ei ganeuon smala a chlyfar ymateb da iawn gan y gynulleidfa oedd wedi dod i gaffi Antur Stiniog ar nos Wener olaf Hydref, ac mi gafwyd noson arbennig iawn o chwerthin a chyd-ganu efo’r dychanwr medrus.

Merch o’r Llan, Llio Maddocks, oedd yn rhoi sgwrs y tro hwn ac mi gawsom ni ddetholiad o’i cherddi; rhai yn deimladwy fel ‘Mi ddysgais gan fy nhad’, neu’n ymateb i bobl sy’n galw Stiniog yn llwyd (‘Cwrdd’ -hon yn llawn yn fan hyn, efo erthygl gan Llio o 2020). Eraill yn hynod fachog, fel ‘Can I just call you Clio’, sy’n ymateb i hogyn oedd yn rhy ddiog i wneud ymdrech i ynganu ei henw yn iawn, profiad cyffredin iawn i bawb sydd ag enw Cymraeg! 

Dyma bwt i chi gael blas, ond mi fedrwch brynu pamffled o gerddi gan Llio -Stwff ma hogia ‘di deud wrtha fi- yn siop lyfrau’r Hen Bost er mwyn darllen mwy, neu ei dilyn (@llioelain) ar instagram.

It’s Llio. Mae o’n hawdd sdi.
Gad i mi dy ddysgu di.
LL. As in lle *** mae dy fanars?
I-O. As in sŵn y seiran fyddi di’n glwad
Ar ôl cael swadan.

Diolch Llio am gyfraniad arbennig i noson wych. Mae bob tro’n braf iawn cael croesawu plant Stiniog yn ôl, ac roedd y gynulleidfa’n amlwg o’r farn fod ei sgwrs hi am ddylanwad ei milltir sgwâr wedi taro deuddeg.

YesCymru Bro Ffestiniog oedd wedi trefnu’r noson, y ddegfed o’r gyfres Caban, sy’n tynnu sylw at yr ymgyrch dros annibyniaeth i Gymru dan y bennawd Adloniant; Diwylliant; Chwyldro. Mi fydd y nesa ar nos Wener olaf Ionawr, efo Meinir Gwilym a Rhian cadwaladr yn diddanu. Welwn ni chi yno.
- - - - - - - - - - 

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2024

Ymgyrch Tafarn y Wynnes

Cynhaliwyd cyfarfod yng Nghapel Hyfrydfa ym mis Hydref i drafod prynu ac adfywio Tafarn y Wynnes. Roedd yr ymateb yn werth chweil, bu i oddeutu 60 o bobl droi fyny, yn ogystal â hyn roedd llawer wedi ymddiheuro gan ei bod methu mynychu ond yn awyddus i helpu hefo’r fenter.  

Yn cyfarfod roedd pawb yn cytuno bod eisiau ail agor Y Wynnes yn ôl fel tŷ tafarn yn ogystal â defnyddio’r adeilad fel canolfan i’r gymuned. Trafodwyd gweithgareddau oedd yn addas i bob oed, roedd y rhain yn cynnwys, caffi, siop, paratoi prydau parod, hybu’r iaith drwy gynnal gwersi Cymraeg, dyddiau a nosweithiau cymdeithasol. Peth braf oedd gweld bod llawer o bobl yn teimlo’n angerddol am ail agor yr adeilad a hefyd yn fodlon helpu yn yr ymgyrch.

Mae’r Wynnes bellach wedi cau ei ddrysau ers wyth mlynedd; er hyn mae llawer o bobl yn cofio’r Wynnes fel calon i’r gymuned, ac yn hel atgofion am yr adeilad. Mae gweld yr adeilad wedi dirywio yn dorcalonnus. Mae’r ffaith ei fod ar werth yn y cyflwr yma wedi cael pobl i siarad a thrafod sut mae llawer o bentrefi wedi gallu ail agor adeiladau er budd y gymuned. Barn pawb sy’n rhan o’r ymgyrch ydy mai'n bosib dilyn sawl tafarn cymunedol arall sydd wedi sefydlu yn llwyddiannus. 

Mae’r ymgyrch yn ei ddyddiau cynnar. Hyd yn hyn rydym wedi llwyddo codi ymwybyddiaeth am dafarn cymunedol ym Manod. Mae cais am grant wedi mynd mewn, yn ogystal ag eraill ar y ffordd. Bu i ni gael trafodaeth gyda Radio Cymru ac erthygl yng nghylchgrawn Golwg er mwyn rhannu’r gair. Y diweddaraf ydy ein bod wedi sefydlu pwyllgor sydd yn barod i weithio yn galed ar yr ymgyrch. 

Fel dechrau pob ymgyrch, rydym yn wynebu heriau, yr un mwyaf ydy bod yr adeilad ar werth am bris uchel, er fod y pris wedi dod lawr yn ddiweddar. Y camau cyntaf fydd cael prisiwr annibynnol ac asesu’r adeilad yn iawn. Siarad hefo’r perchennog a gofyn oes posib ei dynnu oddi ar y farchnad am ychydig amser, er mwyn cael trefn ar y sefydlu. Y peth pwysig sydd rhaid gwneud ydy symud yn gyflym. 

Y ffordd ymlaen fel sydd wedi cael ei drafod yn y pwyllgor diweddara: trafodaethau a chael cyngor gan dafarndai sydd wedi sefydlu. Mwy o geisiadau grantiau, a chyfranddaliadau cymunedol . Bydd mwy o wybodaeth am hyn i ddilyn yn fuan. I’r fenter yma lwyddo rydym yn awyddus i gael cefnogaeth mwy o bobl a busnesau o’r gymuned i ymuno yn y project yma.

Peth braf fysa gallu cyflawni'r uchelgais yma. Dychmygwch mor fendigedig fysa gweld Tafarn y Wynnes yn ôl yn ei ogoniant ac yn cynnig croeso cynnes i bawb. Edrychaf ymlaen at rannu mwy o wybodaeth a diweddariadau.

I unrhyw un sydd eisiau bod yn rhan o’r project cyffrous yma, (mi fydda ni wir yn gwerthfawrogi). Plîs cysylltwch hefo Nia neu Gwenlli. Hefyd cofiwch ddilyn ein tudalen facebook Wynnes Cymunedol er mwyn cael y newyddion diweddaraf.
Gwenlli@cwmnibro.cymru  

niapar71@gmail.com

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2024

Traphont Blaen y cwm

Mi es am dro yn ddiweddar i weld traphont Cwm Prysor oedd yn cario yr hen reilffordd o Drawsfynydd i’r Bala. Doeddwn erioed wedi bod yn ei gweld o’r blaen ond mae’n ddigon hawdd i’w chyrraedd ac mae na rywbeth hollol swreal am y bont hynod hon. Aeth cymaint o lafur i’w hadeiladu ond mae bellach yn segur fel rhyw atgof o’r hyn a fu. Un o hynodion ardal Llafar Bro yn sicr.

Mae traphont (viaduct) Blaen y cwm neu draphont Cwm Prysor fel y’i gelwid mewn cyhoeddiadau swyddogol, yn croesi pen uchaf y cwm gyda golygfeydd godidog y lawr y cwm tuag at y Rhinogau. 

Fe'i hadeiladwyd gan Reilffordd y Bala a Ffestiniog. Roedd yn cario un trac ar lein oedd yn rhedeg rhwng Cyffordd y Bala a Blaenau Ffestiniog. Caewyd y rheilffordd yn 1961 a chodwyd y cledrau yn ddiweddarach. Mae'r bont yn cynnwys naw bwa carreg lle'r oedd trenau i deithwyr yn rhedeg o 1882 i 1960, gyda threnau cludo nwyddau yn para tan 1961. 

 

Y draphont hon oedd y bont unigol fwyaf sylweddol ar y llinell … hyd yn oed o’i chymharu â Phont Fawr y Gelli sydd ar yr un trac ond yn y Blaenau! Ym 1953 gwnaed gwaith atgyweirio helaeth lle manteisiwyd ar y cyfle i godi'r parapet ac ychwanegu rheiliau metel ar ei ben. Mae’r bont yn sefyll ar uchder o 1,270 troedfedd sef man uchaf y rheilffordd. 

Boddwyd rhan o’r trac i’r Bala pan godwyd argae Llyn Celyn a boddi Capel Celyn. Pan agorodd y lein Tachwedd 1af 1882, roedd y terminws gogleddol yn Llan Ffestiniog ac oddi yno y trawsgludwyd nwyddau ar linell gul i’r Blaenau ac ar Medi 10fed 1883 agorwyd y trac ar led safonol ar y daith gyntaf i’r Blaenau. Yn 1910 daeth yn lein yn rhan o reilffyrdd y Great Western. 

Wrth deithio ar hyd yr A4212 ar ben uchaf Cwm Prysor medrwn weld yr olygfa, annisgwyl i ymwelwyr yn sicr, o draphont odidog ar fynyddir llwm sydd bellach wedi ei llyncu gan y tirwedd. Mae bron wedi mynd yn angof ond dylai fod yn un o eiconau trafnidiol hynotaf hanes adeiladu rheilffyrdd Cymru. Mae'r bont yn un o ryfeddodau peiriannaeth Fictoraidd sy'n dal i sefyll yn urddasol 122 o flynyddoedd ar ôl ei chodi (1882). Ond er bod croesfannau rheilffordd eraill yng ngogledd Cymru yn cael eu dathlu'n briodol, mae Traphont Blaen y cwm wedi ymddeol i ebargofiant.

Mae llwybr goddefol dros ei naw bwa ac felly mae modd cerdded dros y bont gan ddilyn yr hen drac Ond er ei bod yn gymharol agos at y brif ffordd rhwng Capel Celyn a Thrawsfynydd, mae'r draphont yn aml yn ymddangos yn anodd mynd ati. I’r rhai sy’n mentro ceir golygfeydd gwych i lawr y dyffryn. Mae modd parcio ger Llyn Tryweryn yn y gilfan sydd rhyw hanner milltir o’r bont. Mi wnes i fentro ychydig wythnosau’n ôl ac ar ôl yr haf gwlyb mae angen esgidiau cryfion i gerdded yno!

450 troedfedd ydy rhychwant y bont ac mae Afon Prysor yn rhedeg drwy’r bwa canol. Adeiladwyd y rheilffordd at wasanaeth chwareli Blaenau Ffestiniog ond roedd y lein 22 milltir o’r Blaenau i’r Bala yn achubiaeth i gymunedau ynysig nes adeiladu'r A4212 drwy Gwm Prysor yn 1964. Erbyn canol y 1950au roedd yn mynd yn anodd cynnal y gwasanaeth i deithwyr ac yn 1957 dim ond tri theithiwr y dydd oedd yn defnyddio gorsaf Cwm Prysor. Roedd y rheilffordd hefyd yn rhoi dewis i blant Trawsfynydd os oeddynt am fynychu Ysgol Sir Ffestiniog neu Ysgol y Bala ac roedd nifer yn teithio bob dydd o Traws i’r Bala i fynd i’r ysgol uwchradd. Ond, yr oedd yr ysgrifen ar y mur pan benderfynwyd boddi Capel Celyn a rhan o’r rheilffordd a doedd modd cadw’r rheilffordd ar agor wedyn.

Ar y teledu’n ddiweddar clywais y sylw hwn: "Byddai'n wych pe baen nhw'n ailagor y lein o'r Bala i Ffestiniog. Byddai'n denu llawer o dwristiaid i'r ardal i weld harddwch naturiol a golygfeydd Cymru."  Tasg enfawr ac anhebygol…ond tybed? Ac ystyried y diffyg penderfynu, heb sôn am weithredu, ynglŷn â dyfodol y trac rhwng Blaenau a Traws (gweler Lein Blaenau-Traws) hwyrach mae gadael hen draphont Blaen y cwm yn ei hunigedd ysblennydd sydd orau ac yn safle i rai o gerddwyr y fro …
Tecwyn Vaughan Jones

- - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2024

 

Y llun du a gwyn: © 2024 James Perry

Sefyll yn y Bwlch

Ar ddydd Sadwrn y 9fed o Dachwedd bu aelodau a chefnogwyr YesCymru Bro Ffestiniog yn chwifio baneri ar ochr yr A470 ar Fwlch Gorddinan, y Crimea. 

Roedd 26 o ganghennau trwy Gymru yn cymryd rhan y bore hwnnw er mwyn tynnu sylw, fel un, at yr ymgyrch dros annibyniaeth i Gymru. ‘Baneri ar Bontydd’ ydi enw’r ymgyrch, ond gan nad oes gennym unrhyw bontydd addas dros y ffordd fawr yn ein dalgylch, rhaid bod yn greadigol efo’n lleoliadau ac mae sefyll yn y Bwlch yn addas iawn. 

Cafwyd cefnogaeth arbennig gan yrrwyr a theithwyr i’n harddangosfa liwgar o faneri, a hyn y codi calon y rhai ddaeth allan yn yr oerfel. Diolch i Mari a genod caffi’r llyn am wneud cawl blasus, i’n cynhesu wedyn!

Diolch yn fawr i Gyngor Gwynedd am alw ar lywodraeth San Steffan i ddatganoli’r cyfrifoldeb dros Ystâd y Goron i Gymru. Mae YesCymru wedi cynnal ymgyrch genedlaethol i dynnu sylw at yr anhegwch fod yr holl incwm o diroedd y goron yng Nghymru yn mynd yn syth i drysorlys Llundain ac i deulu’r brenin, gan gynnwys incwm o gynhyrchu trydan dŵr a gwynt; pibelli dŵr a cheblau dosbarthu trydan; rhent pori, pysgota; trwyddedau i gloddio am lechi; ac yn y blaen. 

Wyddoch chi er enghraifft fod Cyngor Gwynedd yn gorfod talu £161,000 bob blwyddyn -eich arian treth chi a fi cofiwch- i’r goron am ‘hawl’ i gael mynediad i’r traethau?! 

Mae rheoli’r ystâd wedi ei ddatganoli i’r Alban ers blynyddoedd a nhw sy’n cael gwario’r incwm yno. Pam ddim Cymru?

Mae pedair Sir arall yng Nghymru wedi cefnogi’r alwad hefyd [mwy erbyn hyn], ac o leiaf un arall yn trafod tra oedd Llafar Bro yn y wasg. Rydym ni fel cangen wedi gohebu efo’r cyngor tref a’r cynghorau cymuned yn ein dalgylch, yn gofyn iddyn nhw hefyd datgan cefnogaeth.

Os gawsoch chi galendr newydd gan Sion Corn, cofiwch nodi fod ein noson Caban nesa ar Nos Wener, 31 Ionawr, efo Meinir Gwilym yn canu, a Rhian Cadwaladr yn rhoi sgwrs. Ar nos Wener olaf y mis bach bydd y canwr lleol Garry Hughes yn diddanu a’r arbennigwr gwleidyddol, o Ganolfan Llywodraethiant Cymru, Richard Wyn Jones yn rhoi sgwrs. Noson ola’r gyfres fydd yr 28ain o Fawrth efo Ffion Dafis ac Osian Morris. Gwledd o nosweithiau adloniant; diwylliant; chwyldro! Welwn ni chi yno.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2024