Stolpia- Prysurdeb y 1960au

I’r rhai ohonoch a brofodd y cyfnod 1958-1965 yn y fro, yn ddiau, daw'r holl weithgarwch, prysurdeb a bwrlwm a fu gydag adeiladu Pwerdy Tanygrisiau ac Atomfa Trawsfynydd yn ôl i’r cof. 

Roedd busnesau’r ardal yn ffynnu gan fod rhai cannoedd o bobl yn tyrru mewn i’r Blaenau a’r cyffiniau i chwilio am waith gyda chwmnïau McAlpine, Cementation, Laing, ayyb. Cofiwn i ni fel hogiau weld un dyn yn eistedd ar gwrb yn yr hen Stesion London ac yntau wedi dod yr holl ffordd o’r Alban i geisio gwaith ac inni sylwi mai dwy goes artiffisial a oedd gan y truan. 

Cofiaf hefyd bod amryw o Wyddelod ac Albanwyr yn lletya yma, ac yn wir, amryw wedi cartrefu yn y Rhiw a Glan-y-pwll. Yn y cyfnod hwn cynyddodd y drafnidiaeth ar ein ffyrdd a phrysurodd y rheilffordd hefyd. Dyma un hanesyn difyr am y prysurdeb hwnnw:

Ym mis Chwefror 1961, a phan yn y broses o adeiladu pwerdy Trydan-Dŵr Tanygrisiau, defnyddiwyd injan diesel gref i ddod â thrawsnewidydd (transformer) mawr yn pwyso 123 tunnell ar hyd y rheilffordd yr holl ffordd o Hollinwood ger Oldham i’r Blaenau. 

Dywedir mai hon oedd yr injan locomotif diesel gyntaf i ddod fyny drwy’r Twnnel Mawr, ac yn ôl y sôn, dim ond cwta fodfedd oedd i sbario ar bob ochr y trawsnewidydd anferth hwn wrth iddo ddod drwy’r twnnel. Pa fodd bynnag, cyrhaeddodd Stesion London yn ddiogel ac aethpwyd â fo i’r pwerdy yn weddol ddidrafferth, medda nhw. Tybed pwy all ddweud wrthym sut yr aeth yr honglad mawr hwn o’r orsaf i lawr i’r pwerdy?

Y llwyth yn dod allan o’r Twnnel Mawr gydag amryw bobol yn ei wylio mewn syndod

Dyma’r trên a’r llwyth yn mynd heibio’r Dinas ar ei ffordd i’r orsaf

Sylwer ar yr adeiladau a fyddai yng ngwaelod Tomen Fawr, Chwarel Oakeley yr adeg honno, sef hen gartref Mr Rufeinias Jones a’i wraig ar y chwith, ac os cofiaf yn iawn,  hen gartref Jonah Wyn ar y dde iddo, a sied injan yng ngodre Inclên Fawr Dinas. (Diolch i Megan Jones, Bryn Bowydd am y lluniau).
- - - - - - - - -

Rhan o golofn reolaidd Steffan ab Owain, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2025