Rhod y Rhigymwr- Pandy'r Ddwyryd

Rhan o golofn reolaidd Iwan Morgan a ymddangosodd yn rhifyn Mawrth 2024

Do, fe fu’r gaea’ dwytha ‘ma eto’n un hir, ac fe dreuliais innau ran helaeth iawn ohono’n eistedd yn fy nghadair yn y stafell fyw neu’n y gadair o flaen fy nghyfrifiadur. Wrth edrych ar luniau ar y sgrîn ohona i’n cerdded yn fy milltir sgwâr chwe blynedd yn ôl, dyma benderfynu fod yn rhaid i mi ddechrau symud eto. Daeth i gof y teithiau pleserus a meddwl pa mor llesol i’r corff a’r meddwl fyddai ceisio ail-gydio’n rhai o’r teithiau hynny ... ond ar raddfa dipyn llai, gan mod i wedi hen groesi oed yr addewid bellach.

Mynd â’r car i fyny drwy’r Atomfa fydda i rwan. Parcio islaw Craig Gyfynys, yna cerdded i fyny’r ffordd dar am y brif argae. Yn ymyl yr argae yma, roedd Pandy’r Ddwyryd. Fel sawl tŷ annedd yn yr ardal yma, aeth hwn dan ddŵr llyn pan godwyd pedair argae i gyflenwi Pwerdy Maentwrog rhwng 1924 a 1928.

Safle dybiedig Pandy'r Ddwyryd

Yno, ym 1755 y sefydlwyd ‘Achos yr Wyth Enaid’. Dyma achos cynta’r Methodistiaid ym Meirionnydd. Fe’i sefydlwyd gan wraig hynod iawn o’r enw Lowri William, a ddaeth yma o Bandy Chwilog ym mhlwyf Llanarmon, Eifionydd gyda’i gŵr, John Prichard. 

Lowri a John a chwech arall oedd yr ‘Wyth Enaid’ gwreiddiol. Datblygodd yr addolwyr wedi hynny a chael eu hadnabod fel ‘Teulu Arch Noa’. Aelodau’r teulu hwnnw ynghyd â Lowri a John oedd Edward Roberts y gwehydd a Jane, ei wraig; Robert Roberts, brawd Edward a Gwen, ei wraig; John Humphreys, Gwylan ac Ann ei ferch; Gwladus Jones, nith Lowri William; Griffith Ellis, Penyrallt, gerllaw Harlech; Jane Thomas, Ogoflochrwyn, Llanfrothen; Martha, gwraig dilledydd o Ffestiniog; Margaret Ellis, Ty’n y Pant, Llandecwyn ac Elisabeth, Tyddyn Siôn Wyn, Talsarnau. Mewn cyfnod pryd yr erlidiwyd y Methodistiaid, mae’n debyg i’r crefyddwyr cynnar yma deimlo’n gwbl ddiogel yn addoli mewn lle anghyfanedd ac anghysbell fel Pandy’r Ddwyryd. 

Bu farw Lowri William yn Ionawr 1778, a’i chladdu yn Eglwys Maentwrog ar 27 Ionawr. Roedd hi’n 74 oed. Dridiau’n ddiweddarach, claddwyd John Pritchard ei gŵr. Roedd o’n 78 oed. 

Yn y tawelwch uwchlaw lle mae safle tybiedig Pandy’r Ddwyryd yn nyfroedd Llyn Trawsfynydd, fe fum i’n ceisio dychmygu’r angerdd fu ar yr aelwyd yno yn nyddiau Teulu Arch Noa. Mae’r hynodrwydd hwnnw bellach wedi hen ddiflannu i ddŵr y llyn:

Hen seiniau’r brwd ‘Hosanna’ - ar aelwyd
Lowri William yma;
Yn y llyn hwn, colli wna
Rhyfeddod y crefydda.